Tramwaje we Wrocławiu

Najstarszy system tramwajów elektrycznych na terenie obecnej Polski.System obejmuje 190,14 km pojedynczego toru(2011 r.)po którym kursują 22 linie dzienne o łącznej długości 282 km,które obsługują 408 przystanków w obrębie miasta(linie nocne zlikwidowano we wrześniu 2003 r.)W ich przebiegu znajduje się 6 zajezdni,20 pętli oraz 3 krańcówki.Sieć trakcyjna zasilana jest przy pomocy 20 stacji prostownikowych.
Historia
Tramwaje konne
4 lipca 1876 udzielono Johannesowi Büssingowi,przedsiębiorcy z Berlina,ważnej przez trzydzieści lat koncesji na budowę i eksploatację tramwaju konnego na terenie Wrocławia.1 listopada tegoż roku przeniesiono koncesję na Breslauer Straßen-Eisenbahn-Gesellschaft(Wrocławskie Towarzystwo Ulicznej Kolei Żelaznej),spółkę akcyjną założoną przez Büssinga 2 września.Pierwszy tramwaj konny we Wrocławiu został uruchomiony 10 lipca 1877 na trasie od ulicy Krasińskiego do Zoo.Po kilku miesiącach wydłużono tę linię do pl.Strzegomskiego:od ul.Krasińskiego przez ul.Słowackiego,Wita Stwosza,Mikołaja,Legnicką.Następną linię wybudowano na trasie Krzyki Dworzec Nadodrze przez ul.Powstańców Śląskich,Świdnicką,most Uniwersytecki.W 1878 r.oddano do użytku połączenie z Rynku do Nowej Zewnętrznej Bramy Oławskiej(Neues Äußeres Ohlauer Tor przy skrzyżowaniu ul.Traugutta i Na Niskich Łąkach;taką nazwą określano południowo-wschodnią rogatkę miejską,zwaną Rogatką Oławską Ohlauer Barriere)przez ul.Oławską i Traugutta,a w 1884 r.linię do Dworca Głównego przez ul.Wierzbową i Kołłątaja.W 1885 r.ukończono budowę linii okólnej,która biegła od Dworca Głównego przez ul.Dąbrowskiego,Krasińskiego,Słowackiego,Wyszyńskiego,Sienkiewicza,Matejki,Prusa,Kilińskiego,Jedności Narodowej,Dubois,Mieszczańską,Władysława Jagiełły,Mostową,Podwalem,Legnicką,Nabycińską,Braniborską,Tęczową,Świebodzką,Sądową i Piłsudskiego.Trasy tramwajów konnych były jednotorowe z mijankami.W późniejszych okresach dobudowywano drugi tor,co pozwoliło zwiększyć częstotliwość kursowania.Korzystano z dwóch zajezdni:przy ul.M.Skłodowskiej-Curie 39 i Powstańców Śląskich 98,wyposażonych w łaźnie dla koni,kuźnie,myjnie wozów pasażerskich,piwnice ogniotrwałe na naftę,wagi cetnarowe,warsztaty naprawcze i lakiernie.Po uruchomieniu tramwaju elektrycznego ostatnią linię konną zlikwidowano 30 czerwca 1906(linia most Zwierzyniecki most Szczytnicki przez ul.Parkową).BSEG osiągała duże dochody,wypłacając w latach 1878-1909 dywidendę w wysokości co najmniej 5%,zaś w roku 1899 nawet 14%.
Statystyki przedsiębiorstwa Breslauer Straßen-Eisenbahn-Gesellschaft
Rok Liczba koni Liczba wagonów Liczba przewiezionych pasażerów[mln]Liczba zatrudnionych
1891 524 86 8,2 brak danych
1900 337 140 15,4 495
1909 21 394 28,3 967
Powstanie tramwajów elektrycznych
2 kwietnia 1892 udzielono nowemu przedsiębiorstwu tramwajowemu pod nazwą Tramwaje Elektryczne Wrocław SA(Elektrische Straßenbahn Breslau AG,ESB)ważnej trzydzieści lat koncesji na budowę linii tramwaju elektrycznego.Spółkę zawiązano oficjalnie 9 czerwca 1892.14 lipca 1893(według innych źródeł 14 czerwca)uruchomiła ona pierwszą linię z Grabiszyna na Rakowiec.Jest to pierwsza linia tramwaju elektrycznego na terenie obecnej Polski.27 czerwca 1899(wejście w życie 5 sierpnia)zmieniono natomiast koncesję dotychczasowego tramwaju konnego,dopuszczając przebudowę na trakcję elektryczną pod warunkiem prawa do współużytkowania infrastruktury przez miasto(do 5 sierpnia 1906 z ograniczeniem łącznej długości współużytkowanych torów do 600 m).Budowę i eksploatację prowadziły odtąd trzy niezależne przedsiębiorstwa transportowe:Wrocławskie Towarzystwo Ulicznej Kolei Żelaznej(prowadzące wcześniej eksploatację tramwaju konnego),Tramwaje Elektryczne Wrocław oraz należące do miasta Tramwaje Miejskie Wrocław(Städtische Straßenbahn Breslau),założone w 1901 r.na podstawie decyzji z 10 lipca 1900.Mówiła ona,że dalsze nowe linie tramwajowe budowane będą przede wszystkim przez przedsiębiorstwo podległe miastu,a dopuszczalna będzie budowa tylko tych linii prywatnych,na które wcześniej udzielono zezwolenia.W ten sposób zamierzano uniknąć groźby sytuacji występującej w Berlinie,gdzie prywatna Große Berliner Straßenbahn dyktowała magistratowi politykę transportową.6 sierpnia 1901 Towarzystwo uruchomiło tramwaj elektryczny na dwóch trasach:Popowice Brama Oławska(ul.Traugutta)oraz Popowice Dworzec Główny.Do końca 1901 r.zelektryfikowało prawie wszystkie odcinki swoich tras.Natomiast ESB ukończyło budowę zajezdni przy ul.Krakowskiej.W 1902 r.BSEG zbudowało trasę tramwajową od Dworca Głównego przez ul.Stawową,Glinianą do Kamiennej.W latach 1902–1903 powstała trasa do Cmentarza Osobowickiego.Ciekawostką jest fakt,że od dworca wąskotorowego przy pl.Staszica na ul.Reymonta i moście Osobowickim tramwaj miał wspólną szynę z koleją wąskotorową(750 mm).Ten odcinek splotu trzech szyn(dwutorowy w obu kierunkach,zatem razem sześć szyn)przetrwał do 1950 r.będąc wykorzystywany przez pociągi wąskotorowe do i z Trzebnicy,jak i tramwaje do i z Osobowic.
Rozwój sieci Miejskich Tramwajów
W tym samym czasie powstały pierwsze linie tramwaju miejskiego.14 lipca 1902 SSB otworzyła pierwsze dwie linie:z Parku Południowego poprzez plac Hirszfelda,ul.T.Zielińskiego,pl.Muzealny,Podwale i Pomorską do Dworca Nadodrze i z ul.Ślężnej przez Sanocką,Zielińskiego do Dworca Nadodrze,korzystające częściowo w przewidzianym umową zakresie z torowisk BSEG.Przy Ślężnej,u zbiegu z ówczesnym zaułkiem Ziołowym(później połączonym z ul.Kamienną)zlokalizowano zajezdnię oraz nieistniejący już dziś budynek dyrekcji tramwaju miejskiego.Mimo,że miejski tramwaj wobec zapaści gospodarczej był nierentowny,jego sieć intensywnie rozbudowywano.W 1904 r.przedłużono linię w ul.Ślężnej do cmentarza przy al.Wiśniowej oraz zbudowano tor odstawczy w al.Hallera.26 sierpnia 1906 wydłużono tory w kierunku Cmentarza Osobowickiego poza ówczesną granicę miasta do wsi Osobowice,jako pierwszą we Wrocławiu linię na torowisku wydzielonym i zakończoną najstarszą pętlą w sieci wrocławskiej,istniejącą zresztą do dziś.26 listopada 1908 otwarto tory w ul.Szczęśliwej i Gajowickiej.24 grudnia 1909,dzięki umowie z ESB o wspólnym korzystaniu z trasy w ul.Pułaskiego,otwarto linię poprzez tę ulicę oraz Purkyniego do Nowego Targu.Nieco wcześniej rozpoczęto budowę trasy tramwaju miejskiego przez nowy most Grunwaldzki i oś Grunwaldzką.BSEG zaprotestowało przeciw planom współużytkowania z torów w ul.Marii Skłodowskiej-Curie,a miasto wniosło sprawę do sądu.Jednocześnie Towarzystwo zaskarżyło plany budowy miejskiej linii przez ul.Nowowiejską,która mogła odebrać część pasażerów liniom przez ul.Stefana Wyszyńskiego i ul.Bolesława Prusa.W 1911 r.miasto zdecydowało się wykupić Wrocławskie Towarzystwo Kolei Ulicznej(BSEG)za sumę dziesięciu milionów marek,a jego majątek wcielono do Miejskich Tramwajów Wrocław(SSB),które stały się tym samym największym przewoźnikiem.W celu pomieszczenia wszystkich wagonów zostają wybudowane dwie zajezdnie:pierwsza przy ul.Słowiańskiej(oddana do użytku w 1910 r.)druga przy ul.Wróblewskiego(oddana do użytku w 1913 r.)1 lipca 1912 przyniósł miastu na krótko nowy rodzaj transportu w tym dniu została oddana do użytku linia trolejbusowa z Wilczego Kąta(ul.Krakowska zajezdnia)do Brochowa o długości 4,4 km.W związku z licznymi trudnościami linia ta po roku uległa bezpowrotnej likwidacji.I wojna światowa przyniosła spore ograniczenia w komunikacji miejskiej.Mimo to miastu udało się wydłużyć odcinek torów z ul.Kamiennej do Tarnogaju.W 1919 r.ESB posiadały 85 wagonów silnikowych,150 doczepnych,zatrudniały 673 osoby i przewiozły 29,6 mln.pasażerów.
Zjednoczenie sieci tramwajowej
Konkurencja między przedsiębiorstwami spowodowała szybki,lecz stosunkowo nieuporządkowany rozwój sieci.Jeszcze 6 września 1900 zatwierdzono jednak decyzję rady miejskiej o skorzystaniu z prawa pierwokupu po upływie koncesji ESB.Zawarto umowę,na mocy której 1 lipca 1923 miasto miało przejąć cały majątek ESB,jednak ze względów budżetowych przesunięto przejęcie na 1 marca 1924.Ostatecznie nastąpiło ono w dwóch etapach 1 i 13 kwietnia.ESB postawiono 20 stycznia 1926 w stan likwidacji,która trwała do 1931 r.Odtąd miejskie przedsiębiorstwo było monopolistą.W latach 1924-1927 przebudowano układ sieci w centrum miasta,dążąc do efektywnego wykorzystania sieci złożonej z dwóch dawniej niezależnych części.Dzięki temu powstała spójna sieć tramwajowa,której zasadniczy układ nie zmienił się do dziś.W październiku 1935 r.zreformowano trasy linii tramwajowych,przystosowując sieć do obsługi widowisk masowych.Zbudowano dodatkowy,trzeci peron przy Hali Stulecia oraz trój torową pętlę przy Stadionie Olimpijskim.W latach 30 wydłużono linię w obecnej al.Hallera.Na odcinku między ul.Gajowicką a pętlą na wysokości ul.Beniowskiego kursował początkowo w ruchu wahadłowym pierwszy we Wrocławiu wagon z odbierakiem pantografowym.Od końca lat 30 stopniowo wymieniano we wszystkich wagonach odbieraki pałąkowe na pantografy,jednak do końca II wojny światowej nie zakończono przebudowy taboru.
II wojna światowa
W okresie II wojny światowej linie tramwajowe znacznie ucierpiały.Ze względu na wykorzystywanie zapasów benzyny na potrzeby wojenne,tramwaje musiały przejąć również pasażerów autobusów i samochodów.1 listopada 1943 przeprowadzono całkowitą reorganizację linii.Dążąc do jak najefektywniejszego wykorzystania taboru,starano się skierować wszystkie linie tak,aby każda dzielnica miała bezpośrednie połączenie zarówno z Rynkiem,jak i z Dworcem Głównym.W czasie wojny funkcjonowały wagony sanitarne przewożące rannych.W związku z tym zdołano zbudować jedno jednotorowe przedłużenie linii w ul.Ślężnej od al.Dębowej do bramy nowego lazaretu przy ul.Weigla,dzięki czemu uzyskano możliwość transportu rannych z dworca.W czasie oblężenia Festung Breslau budowano z wozów tramwajowych barykady.
Okres powojenny
Tabor tramwajowy po kapitulacji Festung Breslau był zdewastowany w znacznym stopniu tylko nieco ponad dwieście wozów silnikowych(zniszczonych od 25 do 50%)oraz podobna liczba wagonów doczepnych uszkodzonych w podobnym stopniu nadawało się do remontu;43 silnikowe i 150 doczepnych trzeba było zezłomować.
Uruchamianie linii tramwajowych we Wrocławiu po II wojnie światowej i ich pierwotne trasy
Nr linii Data otwarcia Trasa
1 22.7.1945 Biskupin Słowiańska
2 6.10.1945 Dworzec Nadodrze Karłowice
3 22.11.1945 Rynek Legnicka/Poznańska
4 24.1.1946 Rynek Cmentarz Grabiszyński
5 15.3.1946 Rynek ul.Krakowska
6 25.7.1946 Mosty Warszawskie ul.Muzealna
7 27.9.1946 Rynek Świdnicka Powstańców Śl.Krzyki
8 17.7.1946 pl.Karola Marksa(dziś pl.Strzelecki)Osobowice
9 30.9.1946 ul.Chopina ul.Sienkiewicza
10 26.7.1946 Dworzec Nadodrze Dworzec Świebodzki Dworzec Główny
11 1.12.1946 al.Marcina Kromera Kowale
12 1947 r.Sępolno Rynek
14 26.5.1948 Grabiszynek Powstańców Śląskich Rynek
15 1948 r.Dyrekcyjna Hala Ludowa
0 1948 r.„okólna”(wokół centrum miasta)
Pierwszy tramwaj ruszył 22 lipca 1945 linia nr 1 ze stosunkowo najmniej zniszczonej dzielnicy Biskupin do zajezdni tramwajowej przy ul.Słowiańskiej w pobliżu dworca PKP Wrocław Nadodrze,jeszcze we wrześniu wydłużono ją do pl.Staszica.Pozostałe linie były stopniowo odbudowywane:linia nr 2 spod Dworca Nadodrze do ul.Żmigrodzkiej(pętla na Zawalnej),w kierunku Karłowic,ruszyła 6 października 1945;linia nr 3 z Rynku do skrzyżowania ulic Legnickiej i Poznańskiej(w pobliżu zlokalizowane były duże zakłady przemysłowe,m.in.„Pafawag” i „Archimedes”)półtora miesiąca później,22 listopada.W ciągu powojennego półwiecza,już po roku 1948,uruchomiono dalszych kilkanaście linii tramwajowych,które otrzymały kolejne numery od 16 do 24.W 1947 r.uruchomiono pierwsze nocne kursy tramwajów,które w różnej formie(nocne kursy linii dziennych lub osobne linie nocne)dotrwały do 1 września 2003 roku.Największą inwestycją po wojnie była budowa linii do Leśnicy w roku 1949.17 września 1950 uruchomiono przedłużenie linii w ciągu ul.Opolskiej na Księże Małe.W 1978 r.otwarto tory w ciągu ulicy Kazimierza Wielkiego i zlikwidowano ruch tramwajowy na Rynku.W tym czasie przedłużono też linie na Kowale,Poświętne,Księże Małe,Oporów,Klecinę i do Pafawagu.Tory w ul.Dyrekcyjnej i na wschodnim odcinku ul.Kościuszki otwarto ponownie po wojnie dopiero w latach 70,a w ul.Wyszyńskiego między Szczytnicką i Sienkiewicza aż w 1990 r.W latach 90 rozpoczęto remonty torowisk(niektóre z nich wymuszone przez szkody dokonane przez powódź tysiąclecia z lipca 1997 r.)w tym przebudowano węzeł transportowy przy Dworcu Głównym.W roku 1987 poznańskie Biuro Projektów Dróg i Mostów opracowało dokumentację projektową wiaduktów i estakad dla linii szybkiego tramwaju,m.in.na odcinku Pafawag Dworzec Główny.Ostatecznie jednak projekt szybkiego tramwaju nie został zrealizowany do dzisiaj.
Torowiska
Wrocławska sieć tramwajowa ma długość 190,14 km pojedynczego toru w tym 108,18 zabudowanych i 81,96 km niezabudowanych.Sieć ma budowę promienistą.Większość linii prowadzi od centrum do poszczególnych dzielnic.Torowiska tramwajowe zrealizowane są jako wbudowane w jezdnie lub wydzielone.Część torowisk w śródmieściu jest wydzielona z ogólnodostępnej jezdni,jednak zabudowana w uniesioną w stosunku do okolicznego poziomu ulicy nawierzchnię,co umożliwia wykorzystanie tych torowisk przez pojazdy specjalne,a w niektórych przypadkach także autobusy.Układ jest wrażliwy na prace remontowe prowadzone na głównych liniach z powodu trudności z wyznaczaniem tras objazdowych,by nie doprowadzić do przeciążenia pozostałych odcinków.Sieć torowisk we Wrocławiu jest,tak jak wszystkie współcześnie istniejące sieci w Polsce,przystosowana dla prawostronnego ruchu jednokierunkowych wagonów tramwajowych(z wyjątkiem tras na Gaj z 2008 r. i Stadion Wrocław(Królewiecka)z 2011 r.)Oznacza to,że zmiana kierunku ruchu,a zatem punkty końcowe linii czy zawracanie w ruchu pozaliniowym możliwe są tylko na pętlach oraz trójkątach torowych.We Wrocławiu nie istnieją używane w regularnym ruchu trójkąty,jednak ten sposób zawracania stosuje się czasem w sytuacjach objazdów.Zawracanie możliwe jest także w zajezdniach,posiadających układ przelotowy.Poszczególne trasy torowe obsługiwane są wspólnie przez większą liczbę linii,co oznacza konieczność częstego używania rozjazdów w zwykłym ruchu liniowym.W celu usprawnienia rozdzielania się linii buduje się sploty,pozwalające na wjazd wagonu lub pociągu tramwajowego na właściwy dla danej linii tor kilkadziesiąt metrów przed skrzyżowaniem.
Zajezdnie
We Wrocławiu obecnie znajduje się 7 zajezdni tramwajowych,3 używane są w ruchu liniowym przez tramwaje,2 są używane przez firmy z branży tramwajowej,a ostatnia została przekształcona na zajezdnię autobusową:
Numer(dla MPK także skrót)Osiedle i adres Lata użytkowania przez tramwaje Status Uwagi Tabor czynny
Zajezdnia tramwajowa nr 1(TA)Gaj,ul.Kamienna 74 1902 r.Czynna Konstal 105Na,Konstal 105NWr,PESA Twist 2010NW,Modertrans Moderus Beta MF 19 AC
Zajezdnia tramwajowa nr 2(TB)Ołbin,ul.Słowiańska 16 1910 r.Czynna, od 2014 r.połączona z zajezdnią nr 3 Konstal 105Na,Konstal 105NWr,Protram 205WrAs
Zajezdnia tramwajowa nr 3 Ołbin,ul.Ołbińska 25 1901-1945 Od 2014 r.połączona z zajezdnią nr 2 Od 1945 r.jako zakład torowy
Zajezdnia tramwajowa nr 4(TC)Borek,ul.Powstańców Śląskich 209 1901-1945/1954 r.Czynna Obecnie największa i najnowocześniejsza zajezdnia tramwajowa we Wrocławiu  Konstal 105Na,Konstal 105NWr Protram 204WrAs,Protram 205WrAs,Škoda 16T,Škoda 19T
Zajezdnia tramwajowa nr 5 Popowice,ul.Legnicka 65 1901-1945 Nieczynna Po przekształceniu w 1945 r.odgrywała rolę Zakładu Napraw Taboru.Obecnie znajdują się w niej siedziba firmy Protram,skatepark i różne firmy usługowe.Do roku 2003 istniało tam Muzeum Komunikacji Miejskiej prowadzone przez Towarzystwo Miłośników Komunikacji Miejskiej
Zajezdnia tramwajowa nr 6(TD)Dąbie,ul.Z.Wróblewskiego 38 1913-2014 Nieczynna Konstal 105Na,Konstal 105NWr
Zajezdnia tramwajowa nr 7(AA)Grabiszyn,ul.Grabiszyńska 184 1892-1945 Nieczynna Od 1965 r.zajezdnia autobusowa MPK.Zamknięta na przełomie marca i kwietnia 2015 roku
Zajezdnia tramwajowa nr 8 Wilczy Kąt,ul.Krakowska 71 1901-1925 Wyburzona W latach 1912-1913 także zajezdnia trolejbusowa,1925-1997 zajezdnia autobusowa MPK Wrocław,po 1997 r.teren był wynajmowany m.in.DLA,W 2009 r.wyburzona.
Zajezdnia VII kolebka wrocławskiej Solidarności
Widoczna na mapie sieci z 1911 r.zajezdnia Elektrische Straßenbahn Breslau przy ul.Grabiszyńskiej 184(Grabiszyn)została zlikwidowana jeszcze przed II wojną światową i pełni dziś rolę zajezdni autobusów MPK.W zajezdni tej w roku 1980 powstała wrocławska„Solidarność”,co upamiętniono w następnym roku granitową tablicą wmurowaną obok bramy wjazdowej.Pod tablicą tą mieszkańcy Wrocławia od chwili jej powstania składają kwiaty,co przez czas trwania stanu wojennego było pretekstem do interwencji milicji,które niekiedy przekształcały się w lokalne zamieszki.
Krańcówki
Wrocławska sieć tramwajowa obecnie jest dostosowana do eksploatacji przede wszystkim taboru jednokierunkowego,dlatego na prawie wszystkich końcówkach wybudowane są pętle.Jedynie nowe trasy z projektu Tramwaj PLUS,tj.na ul.Świeradowską,Kozanów oraz do Stadionu Miejskiego nie są zakończone pętlami.
Pętle tramwajowe
Pętle tramwajowe we Wrocławiu wraz z liniami(Zgodnie ze stałym układem):
Lp.Nazwa Lokalizacja Rok otwarcia/ostatniej modernizacji Liczba torów Inna infrastruktura i uwagi Linie
1 Biskupin Biskupin,ul.K.Olszewskiego 2 Tor odstawczy 1,2,4,10
2 Grabiszynek Grabiszyn,al.gen.J.Hallera 1 pętla nieużywana liniowo
3 Grabiszyńska(Cmentarz)dawniej:Cmentarz Grabiszyński Grabiszyn,ul.Grabiszyńska 2011 r.2 11
4 Klecina Krzyki,al.Przyjaźni  2014 r.2 Dojazd najdłuższym wrocławskim jedno torem;pętla"zawinięta"tramwaj przejeżdża ją zgodnie z ruchem wskazówek zegara;przystanki umieszczone wewnątrz pętli 17
5 Kowale Kowale,ul.Kwidzyńska 1971/2002 3 Mijanka dla tramwajów wjeżdżających 6
6 Kromera Karłowice,al.M.Kromera/ul.Toruńska 1930/2008 2 Pętla„zawinięta”tramwaj przejeżdża ją zgodnie z ruchem wskazówek zegara;pętla autobusowo-tramwajowa 11,23
7 Krzyki Krzyki,al.Karkonoska 1999 r.2 Przelotka między torami;pętla autobusowo-tramwajowa 2,6,7
8 Księże Małe Księże Małe,ul.Opolska 1950 r.2 Tor odstawczy,dojazd jedno torem 3,5
9 Leśnica Leśnica,ul.Średzka 1949/1998 2 Mijanka dla tramwajów wjeżdżających;pętla autobusowo-tramwajowa 3,10,20
10 Poświętne dawniej:Marino Poświętne,ul.Żmigrodzka 1983 r.3 Mijanka dla tramwajów wjeżdżających 1,7,15
11 Oporów Grabiszyn,ul.Grabiszyńska 2015 r.3 4,5,20
12 Osobowice Osobowice,ul.Osobowicka 1906 r.3 14,24
13 Park Południowy Borek,ul.Ślężna 2 9,15
14 Pilczyce Pilczyce ul.Lotnicza 2008 r.3 Pętla przelotowa,tor odstawczy;pętla autobusowo-tramwajowa 33
15 Sępolno Sępolno,ul.A.Mickiewicza 2 Przelotka między torami;pętla autobusowo-tramwajowa 9,17
16 Stadion Olimpijski Zalesie,al.I.Paderewskiego 1935/2011 2 33
17 Tarnogaj Tarnogaj,ul.Tarnogajska 3 pętla autobusowo-tramwajowa 8
18 Wrocławski Park Przemysłowy dawniej:Robotnicza Muchobór Mały,ul.Robotnicza/ul.Fabryczna 2 23
19 Zawalna dawniej:Karłowice Karłowice,ul.Zawalna 1930 r.1 pętla autobusowo-tramwajowa 8 20 ZOO dawniej:Hala Stulecia,Kopernika Dąbie,ul.Kopernika/ul.Z.Wróblewskiego 1935 r.1 Dodatkowy tor na ul.Z.Wróblewskiego ZLT
Krańcówki
Krańcówki we Wrocławiu wraz z liniami(Zgodnie ze stałym układem):
Lp.Nazwa Lokalizacja Rok otwarcia Liczba torów Inna infrastruktura Linie
1 Gaj Gaj,ul.Świeradowska 2009 r.2 Uruchomiona 11.09.2011 31,32
2 Kozanów(Dokerska)Kozanów ul.Dokerska 2012 r.2 Od przystanku końcowego,tramwaj dojeżdża(około 270 m)do ul.Gwareckiej(Pilczyce)na postój.Tor bliżej jezdni połączony jest z linią do Stadionu Wrocław Uruchomiona 31.03.2012 32
3 Stadion Wrocław(Królewiecka)Pilczyce,ul.Pilczycka 2012 r.2 Na krańcówce mieści się 6 tramwajów(zamiast 4,jak na innych krańcówkach)Uruchomiona 31.03.2012 31
Inne końcówki
Jako końcówki wykorzystywane są także okazjonalnie zajezdnie(przystanki:Orla zajezdnia Borek,Słowiańska i Dworzec Nadodrze zajezdnia Ołbin,Uniwersytet Ekonomiczny zajezdnia Gaj),a także niektóre przystanki przelotowe,gdzie układ torowisk pozwala na objechanie określonej części miasta i powrót tą samą trasą.Dodatkowo tramwaj końcówkę może mieć na przystanku,gdzie nawet nie będzie miał postoju.
Końcówki niebędące pętlami są przystankami na nieużywanych przez inne linie szlakach(z wyjątkiem np.FATu,czy Grabowej):

• przystanki końcowe:
• Dworzec Główny PKP linia 0L korzysta z przystanku wspólnego z liniami 2,5,11,linia 0P z przystanku przy ulicach J.Piłsudskiego/Gwarna
• Dworzec Nadodrze 0L/0P korzystają z torów postojowych na części węzła autobusowo-tramwajowego
• Plac Staszica wybrane kursy 0L/0P
• FAT 14/24 korzystające z przystanków wspólnych z linią 20 na al.gen.J.Hallera
• Mosty Mieszczańskie postój w obrębie trasy przez stary most Mieszczański
• Opera(dawniej:Plac Teatralny)dodatkowy tor na pl.Teatralnym w kierunku ul.Świdnickiej.Wykorzystywana przez Zabytkową Linię Tramwajową(ZLT)
• Pl.Wróblewskiego możliwość zawrócenia na tzw.pl.Społecznym z wykorzystaniem torowisk na pl.Powstańców Warszawy,ul.Kujawskiej i ul.R.Traugutta
• Grabowa przelotka między torami
• Kolista przelotka między torami
• trójkąty torowe:
• Park Staromiejski(dawniej:Wierzbowa)zrewitalizowany początkowy fragment odciętej obecnie linii wzdłuż ul.Wierzbowej od ul.Teatralnej do ul.Oławskiej,używany przez tramwaj rezerwowy R
• Kwiska tor odstawczy należący do dawnej zajezdni tramwajowej nr 5 przy ul.Legnickiej 65
• Dmowskiego fragment planowanego torowiska wzdłuż ulic:R.Dmowskiego,Długiej,Starogroblowej,Popowickiej do trasy na Kozanów

Tabor tramwajowy
Obecnie we Wrocławiu eksploatuje się liniowo sześć typów tramwajów:Konstal 105Na,Protram 204 WrAs,Protram 205 WrAs,Škoda 16 T,Škoda 19 T,Pesa Twist oraz od grudnia 2015 r.Moderus Beta.Wagony typu 105Na poddawane są rozmaitym modernizacjom(po modernizacji oznaczane są jako 105NWr).W latach 1991-2004 nie kupowano we Wrocławiu nowych wagonów.Wykonywano jedynie co ma miejsce do dziś remonty i modernizacje(tylko wozy Konstal 105N,Konstal 105Na).W latach 2005-2008 zakupiono 6 dwu wagonowych składów Protram 204 WrAs i 10 niskopodłogowych wozów Protram 205 WrAs,wyprodukowanych w zakładach RMT Protram we Wrocławiu.Od grudnia 2006 do listopada 2007 r.do Wrocławia dostarczono 17 niskopodłogowych wagonów Škoda 16 T,wyprodukowanych przez firmę Škoda Transportation.Na początku 2009 r.rozstrzygnięto przetarg na dostawę 31 dwukierunkowych,niskopodłogowych wozów w ramach projektu Tramwaj Plus.Przetarg wygrała Škoda 19 T będąca modyfikacją Škody 16 T polegającą na dodaniu 2 kabiny,drzwiach po obu stronach,klimatyzacją i przeprojektowaniem wnętrza.Pierwsze 2 Škody 19T(o numerach #3101,#3102)dostarczono pod koniec grudnia 2010 roku.Kolejne 2 pojawiły się 11 maja 2011 roku.Również na początku 2009 roku ogłoszono przetarg na dostawę 8 tramwajów trójczłonowych z częścią niskopodłogową oraz na 4 dwu wagonowe składy wysoko podłogowe,ale przetarg został unieważniony.W 2011 r.„post-factum”otrzymano dofinansowanie z Unii Europejskiej na osiem tramwajów Protram 205WrAS jeżdżących na linii 11(numery 2718-2726).W grudniu 2014 r.MPK Wrocław podpisało umowę z przedsiębiorstwem Pesa Bydgoszcz na dostawę 6 w pełni niskopodłogowych i klimatyzowanych tramwajów Pesa Twist typu 2010NW.Następnie zamówienie to powiększono o kolejne 2 egzemplarze i jego realizacja została zakończona w II połowie listopada 2015 r.
Tabor obsługujący regularne linie
Nazwa Początek eksploatacji Opis Liczba wagonów Liczba składów
Konstal 105Na 1975 r.Tramwaje te produkowane były w latach 1975-1991 przez chorzowski Konstal.Mają 13,5 metra długości i mogą być łączone w dłuższe pociągi,teoretycznie do pięciu wagonów.We Wrocławiu eksploatowane są w składach dwu wagonowych.Dawniej kursowały również składy trój wagonowe oraz pojedynczo.Obecnie są stopniowo wycofywane z ruchu na rzecz nowego taboru.Część wagonów została zmodernizowana jako Protram 105NWr 120 60
Protram 105NWr 2003 r.Tramwaje zostały wyprodukowane przez Konstal,a od 2003 r.modernizowane przez wrocławski zakład Protram,drugi wagon jako doczepny,jeden skład(#2474-2475)został wyposażony w silniki asynchroniczne 105NWrAs 170 85
Protram 204 WrAs 2004 r.Wyprodukowane w latach 2004-2008 12 6
Protram 205 WrAs 2006 r.Wyprodukowane w latach 2006-2011 26 26
Škoda 16T 2006 r.Wyprodukowane w latach 2006-2008 17 17
Škoda 19T 2010 r.Wyprodukowane w latach 2010-2011 31 31
Pesa Twist 2010NW 2015 r.Pierwszy,w stu procentach,niskopodłogowy tramwaj we Wrocławiu.Dwa z ośmiu pojazdów zostało kupionych dzięki pieniądzom z programu Zintegrowany System Transportu Szynowego w Aglomeracji i we Wrocławiu Etap II.Wyprodukowane w 2015 roku 8 8
Moderus Beta MF 19 AC 2015 r.Wyprodukowane w 2015 roku 6 6
Wszystkie wagony/składy 377 228
Udział wagonów/składów nisko wejściowych i niskopodłogowych 19,9% 33,1%
Tabor historyczny
W początkach tramwajów konnych posiadał 18 wagonów pasażerskich do zaprzęgów jednokonnych i 49 koni rasy duńskiej.Ponadto dysponowano wagonami służbowymi wozem do zaprawiania koni(nauka jazdy),odśnieżarko-zamiatarką i platformami do soli.Początkowo wagony tramwajów konnych sprowadzano z Kolonii,gdzie zostały wyprodukowane przez firmę Herbrand,w następnych latach produkowano je we wrocławskiej fabryce wagonów Linke-Hofmann.Pierwszymi wagonami tramwaju elektrycznego we Wrocławiu było 40 wozów silnikowych i 25 doczepnych firmy Herbrand z lat 1892-1893.Przed II wojną światową wrocławski tabor składał się głównie z wagonów produkowanych na miejscu przez zakłady Linke-Hofmann.Oprócz starszych dwuosiowych typów Berolina i ESB,fabryka w latach 1925-1929 wyprodukowała także serię 232 wagonów typu LH Standard.Był to pierwszy seryjnie produkowany tramwaj o stalowej konstrukcji pudła.Po wojnie rozpoczęto eksploatację wagonów typu N,a następnie 102N,102Na i 102Nd(ten ostatni eksploatowany był wyłącznie we Wrocławiu).
Zachowane wagony zabytkowe
Obecnie we Wrocławiu znajdują się:

• tramwaj konny(replika na zabytkowym podwoziu lorki)
• tramwaje Berolina z lat 1901-1902(#1„Jaś”+#2„Małgosia”)
• tramwaje LH Standard z lat 1925-1929(10 sztuk,w tym #1209„Baba Jaga”oraz #1217„Juliusz”)
• tramwaj Falkenried Maximum z okresu międzywojennego obecnie odbudowano nadwozie lecz bez części mechanicznej
• tramwaje typu Konstal N z lat 1950-1951(9 sztuk w tym #1332„Bolek”oraz jego doczepa„Lolek”[niesprawna i nieużywana])
• tramwaj typu Konstal 102N z roku 1969(#2002„Strachotek”,ex #2110;wagon sprowadzony z Krakowa)
• tramwaj typu Konstal 102Na z roku 1972(#2069;należący do Klubu Sympatyków Transportu Miejskiego)
• tramwaj typu Konstal 4N z roku 1960(#1444;należący do Klubu Sympatyków Transportu Miejskiego)

Malowanie wagonów tramwajowych
Choć wrocławskie tramwaje kojarzy się powszechnie z uwiecznionym w piosence Marii Koterbskiej niebieskim malowaniem,nosiły one w swojej historii bardzo różne barwy:

• W początku XX wieku każde z trzech wrocławskich przedsiębiorstw tramwajowych inaczej malowało swe wagony:
• BSEG z góry(do dolnej linii okien)kolor żółtozielony,poniżej ciemnozielony,dolna listwa żółtozielona,napis BRESLAUER-STRASSEN-EISENBAHN-GESELLSCHAFT
• ESB odpowiednio biały,zielony i jasnożółty,ELEKTRISCHE STRASSENBAHN BRESLAU
• SSB odpowiednio biały,czerwony i jasnożółty,STÄDTISCHE STRASZENBAHN BRESLAU
• Wprowadzone po zjednoczeniu przedsiębiorstw wagony typu zunifikowanego pomalowane były na kolor piaskowy,w czasie remontów przemalowywano tak też pozostały tabor
• Po II wojnie światowej odziedziczone po Niemcach piaskowe wagony pomalowano w 1946 roku,na wzór Lwowa na niebiesko
• W 1952 roku przyszła z Warszawy tajna dyrektywa:tramwaje w całej Polsce mają być czerwone.Do 1954 r.przemalowano więc wszystkie przyjmując standardowy w całej ówczesnej Polsce kolor czerwony w dolnej połowie i żółty w górnej(od linii okien)
• Od około roku 1973 do końca lat siedemdziesiątych pierwotnie jako malowanie nowych wagonów typu 102N przywrócono niebieskie malowanie.Najnowsze i remontowane wagony posiadają niebieski pas poniżej okien,zaś pod nim biały,a najniżej ponownie niebieski
• Od roku 1990 wrocławskie MPK dopuszcza odpłatnie umieszczanie reklam na tramwajach

Linie tramwajowe
Z powodu wielu remontów ulic we Wrocławiu od 1997 roku do 3 czerwca 2012 roku nie zdarzyło się, aby wszystkie linie tramwajowe kursowały po swojej stałej trasie.Linie podstawowe oznaczone są numerami od 0 do 24(przy czym„zerówka”jest linią„okólną”,okrążającą centrum miasta i oznaczoną dodatkowo literą 0L„lewe”,oraz 0P„prawe”).Dodatkowo wprowadzono linie o numerach 31,32 i 33 z dopiskiem„PLUS”są to linie wożące pasażerów w ramach programu Tramwaj Plus.W dniu 17 lutego 2014 roku z oznakowania linii 31,32,33 usunięto dopisek„PLUS”.Ponadto na czas remontów niektóre linie zmieniają trasy(tramwaje wówczas oznakowane są tablicą z czarnym numerem na tle żółtym,zamiast tradycyjnego białego),albo zastępowane są tymczasowymi(np.na liniach skróconych lub wydłużonych).Linie tymczasowe zazwyczaj jako pierwszą cyfrę numeru mają„7”,a druga cyfra pochodzi często z numeru tramwaju wycofanego/skróconego(np.„71”zastępowała przez pewien czas„jedynkę”na znacznie skróconej trasie,a„75”„piętnastkę”).W grudniu 2008 roku uruchomiono tymczasową nocną linię tramwajową,oznaczoną numerem„43”,zastępującą linie autobusowe,które musiały zostać wycofane z wiaduktu ulicy Kosmonautów po obniżeniu jego nośności.Od 10 maja 2010 linia została zlikwidowana,w związku z wytyczeniem objazdu wokół wiaduktu i przygotowaniami do jego rozbiórki.W czasie większych imprez(np.w Hali Stulecia albo na Stadionie Olimpijskim)przeważnie uruchamiane są linie dodatkowe,tradycyjnie od lat oznaczane literą„E”(od słów„ekstra”lub„eingesetzter”);trasa takiej linii podawana jest do wiadomości publicznej.Natomiast na Wszystkich Świętych uruchamianych jest co roku kilka dodatkowych linii,łączących ze sobą wrocławskie cmentarze oraz węzłowe punkty miasta(dworce PKP itp.)Linie te oznaczane są literą„E”oraz cyframi,np.„E1",„E5",„E9" i kursują ze zwiększoną częstotliwością.We wrześniu 2009 roku,MPK Wrocław uruchomiło specjalną linię tramwajową kursującą tylko w czasie szczytów(2 kursy/h).Pojawiały się na niej składy,które były tramwajami„awaryjnymi”(czyli w razie awarii wypuszczane jako zastępstwo).Linia jeździła na trasie ZOO Wrocławski Park Przemysłowy,bez rozkładów chodziło o wzmocnienie linii 12.Po przywróceniu częstotliwości sprzed cięć wrześniowych linia zniknęła.
Wykaz linii
Linia Przystanek początkowy Przystanek końcowy Długość(km)Średni czas przejazdu Liczba przystanków Uwagi
0L/0P Dworzec Nadodrze Dworzec Główny PKP 9,8 24/15 15/9 Linia okólna:bilet jednorazowy ważny na trasie Dworzec Nadodrze-Dworzec Główny PKP-Dworzec Nadodrze
1 Poświętne Biskupin 10,1 32/32 22/22 Omija ścisłe centrum miasta
2 Biskupin Krzyki 11,05 37/37 24/24
3 Leśnica Księże Małe 18,47 53/54 35/35
4 Biskupin Oporów 11,63 38/38 24/25
5 Oporów Księże Małe 11,67 38/37 24/24
6 Kowale Krzyki 12.00 km(w stronę Kowal)12.59 km(w stronę Krzyków)43/40 25/28„Tramwaj Średnicowy”
7 Poświętne Krzyki 10.22 km(w stronę osiedla Poświętne)10.81 km(w stronę Krzyków)38/35 21/24„Tramwaj Średnicowy”
8 Zawalna Tarnogaj 9,17 37/34 26/24
9 Sępolno Park Południowy 10,74 36/35 27/25
10 Leśnica Biskupin 19,23 55/53 34/34
11 Kromera Grabiszyńska(Cmentarz)9,935/35 24/24„Tramwaj Średnicowy”Linia obsługiwana wyłącznie przez tramwaje niskopodłogowe
14 Osobowice FAT 16,42(trasa Osobowice-Dubois liczona tylko raz)36/32 22/21 Linia okólna:bilet jednorazowy ważny na trasie Osobowice-FAT-Osobowice
15 Poświętne Park Południowy 10,75 36/36 21/22
17 Sępolno Klecina 12,18 44/44 31/31
20 Leśnica Oporów 20,63 59/59 35/36 Aktualnie najdłuższa linia tramwajowa we Wrocławiu
23 Kromera Wrocławski Park Przemysłowy 7,88 26/26 18/18 Aktualnie najkrótsza linia tramwajowa we Wrocławiu
24 Osobowice FAT 16,42(trasa Osobowice-Dubois liczona tylko raz)31/38 22/21 Linia okólna:bilet jednorazowy obowiązuje na trasie Osobowice-FAT-Osobowice
31 Stadion Wrocław(Królewiecka) Gaj 12,9 42/39 26/26 Linia uruchomiona w ramach projektu„Tramwaj Plus”;Linia obsługiwana wyłącznie przez tramwaje niskopodłogowe.Omija ścisłe centrum miasta
32 Kozanów(Dokerska)Gaj 12,7 41/38 26/26 Linia uruchomiona w ramach projektu„Tramwaj Plus”;Linia obsługiwana wyłącznie przez tramwaje niskopodłogowe.Omija ścisłe centrum miasta
33 Pilczyce Stadion Olimpijski 11,95 38/36 23/23 Linia uruchomiona w ramach projektu„Tramwaj Plus”,w szczycie kursuje z podwójną częstotliwością(tj.co 6 minut);Linia obsługiwana wyłącznie przez tramwaje niskopodłogowe
Remonty i zamknięcia
Podczas remontów i zamknięć występuje konieczność reorganizacji siatki połączeń.
We Wrocławiu stosowane są następujące praktyki:

• czasowa zmiana trasy sygnalizowana poprzez żółte tablice liniowe lub negatyw numeru linii na wyświetlaczu i tabliczki„Zmiana trasy”przy szybie kabiny motorniczego
• zawieszenie linii
• uruchamianie linii okresowych 7x w zamian za linie zawieszane
• uruchamianie linii okresowych autobusowych(zwanych potocznie liniami„za tramwaj”)7xy
• w przypadku dużych zmian w trasie linii 14/24 stosuje się dość osobliwą praktykę:Brygady linii 14 z Osobowic kursują do pętli(klasycznej lub ulicznej) i zawracają jako linia 24.W tym przypadku"do centrum"kursuje tylko linia 14,a"od centrum"tylko linia 24

Święta
24 grudnia

• Do godziny 15:00 jest utrzymywana komunikacja tramwajowa zgodnie z rozkładem sobotnim
• Po godzinie 15:00 jest zawieszana część linii.Jeśli zawieszona linia kursowała na danym odcinku jako jedyna,wydłuża się inną linię(wyjątek:linia 23)
• Po godzinie 15:00 linia 14 jest skrócona do pętli Grabiszynek,wraca jako 24.Trasa tych linii na odcinku Grabiszynek Grabiszyńska Plac Jana Pawła II Dmowskiego Pomorska nie jest obsługiwana przez żadną z nich
• Po godzinie 15:00 niezawieszone linie kursują według wigilijno-sylwestrowego rozkładu jazdy z częstotliwością 30-minutową

25 i 26 grudnia

• Cały dzień kursują wszystkie linie według świątecznego rozkładu z częstotliwością 30-minutową

31 grudnia

• Do godziny 19:00 jest utrzymywana komunikacja tramwajowa zgodnie z rozkładem sobotnim
• Po godzinie 19:00 jest zawieszana część linii.Jeśli zawieszona linia kursowała na danym odcinku jako jedyna,wydłuża się inną linię(wyjątek:linia 23)
• Po godzinie 19:00 linia 14 jest skrócona do pętli Grabiszynek,wraca jako 24.Trasa tych linii na odcinku Grabiszynek Grabiszyńska Plac Jana Pawła II Dmowskiego Pomorska nie jest obsługiwana przez żadną z nich
• Po godzinie 19:00 niezawieszone linie kursują według wigilijno-sylwestrowego rozkładu jazdy z częstotliwością 30-minutową

Inne dni wolne
Linie kursują według niedzielnych rozkładów jazdy.
Numeracja
Oznaczenia linii tramwajowych we Wrocławiu składają się z jedno- i dwuznaków(najczęściej cyfr).
Stosowane są następujące konwencje numeracji:

• x,1x,2x linie normalne(kursują w godzinach 4:00-24:00)
• 3x,4x linie nocne(obecnie nie kursują,zlikwidowane w dniu 01.09.2003)
• 3x(do 17.02.2014:3xPLUS)linie uruchomione w ramach projektu Tramwaju PLUS(kursują od 2011 roku)
• 7x linie zastępcze(związane z remontami)
• Tx,Ex linie specjalne(uruchamiane głównie podczas święta Wszystkich Świętych lub imprez masowych)

Częstotliwość kursowania
Tramwaje kursują w godzinach ok.4:30-0:20.Częstotliwość kursowania jest identyczna dla wszystkich linii(z wyjątkiem 33),różnią się za to godziny zakończenia porannego i popołudniowego szczytu.
Dzień roboczy poranne kursy:

• 5:00–6:00[co 20 minut]

Dzień roboczy szczyt poranny:

• 6:00[co 12 minut]8:00/9:00[co 15 minut do popołudniowego szczytu]
• 6:00[co 6 minut(linia 33)]9:00[co 15 minut do popołudniowego szczytu]

Dzień roboczy szczyt popołudniowy:

• 14:00[co 12 minut]18:00/19:00
• 14:00[co 6 minut(linia 33)]18:00[co 15 minut]19:00

Dzień roboczy wieczorne kursy:

• 18:00/19:00[zakończenie godzin szczytu]23:00/0:00[co 20 minut]

Dni wolne cały dzień

• Co 20 minut przez cały dzień

Przystanki
We Wrocławiu funkcjonuje 408 przystanków tramwajowych,z czego do poniżej 90 pasażerowie wsiadają bezpośrednio z jezdni.Wrocław wprowadza także stopniowo przystanki wiedeńskie i anty zatoki.Część przystanków tramwajowych to przystanki podwójne umożliwiające jednoczesny postój przy peronie dwóch tramwajów.
Zasilanie
Trakcja tramwajowa zasilana jest standardowym napięciem dla polskich sieci tramwajowych(660 V prąd stały)dostarczanym przez 20 stacji prostownikowych:
Lp.Nazwa Rok wybudowania/ostatniej modernizacji Adres
1 Bardzka 2010 r.ul.Ziębicka
2 Biskupin 1991 r.ul.Wróblewskiego 40
3 Centrum 2011 r.ul.Mennicza
4 Cybulskiego 1969/1999 ul.Cybulskiego 21
5 Dworska 2011 r.ul.Dworska
6 Fiołkowa 2011 r.ul.Grabiszyńska
7 Grabiszyńska 2007 r.ul.Grabiszyńska 184
8 Grabowa 1982/2000 ul.Grabowa 19
9 Grunwaldzka 1969/2011 ul.Norwida 60
10 Milenijna 2011 r.ul.Wejherowska
11 Nabycińska 1969/2011 ul.Nabycińska 21
12 Nowowiejska 1965/2000 ul.Nowowiejska 76
13 Ołbińska 1973/1999 ul.Ołbińska 23
14 Pilczyce 1949/2004 ul.Lotnicza 102
15 Pułaskiego 1970/2011 ul.Pułaskiego 44
16 Racławicka 1969/2000 ul.Racławicka 7
17 Strzegomska 1971/2011 ul.Strzegomska 12
18 Ślężna 1982 r.ul.Kamienna 71/77
19 Toruńska 1971/2000 ul.Toruńska 36a
20 Żmigrodzka 1988 r.ul.Żmigrodzka 87/89
Plany na przyszłość
Obecnie są planowane nowe inwestycje tramwajowe,także związanymi z koniecznością powiększenia zajezdni I,II i IV spowodowanymi trwającą likwidacją zajezdni VI.
Plany obejmują:

• budowa tramwaju wzdłuż ulic:Długiej,Staro groblowej i Popowickiej(połączenie obecnych torowisk z ulic R.Dmowskiego i Pilczyckiej)
• budowa tramwaju wzdłuż ulic:Hubskiej i Suchej wraz z przebudową tych ulic
• zgodnie z obowiązującymi planami zagospodarowania przestrzennego przewidziana jest rezerwa dla tramwaju na Nowy Dwór i Muchobór Wielki.Przewiduje się budowę tej odnogi do roku 2019

Ciekawostki

• Tramwaj konny posiadał we Wrocławiu pierwszeństwo przejazdu przed tramwajem elektrycznym
• Od lat 20 do II wojny światowej kursował we Wrocławiu bagażowy tramwaj pocztowy,łącząc pocztę dworcową przy ul.Małachowskiego z pocztą główną(nieistniejącą obecnie)przy pl.Dominikańskim,pocztą paczkową przy ul.Purkyniego oraz nową pocztą czekową przy ul.Krasińskiego
• W okresie przedwojennym w ruchu spotykano również tramwaje przerobione na mobilne sklepiki
• Ze względu na gorące i suche lato otwarte wagony letnie budowano we Wrocławiu do lat 30,podczas gdy w innych miastach niemieckich całkiem z nich zrezygnowano
• Jeden z przekazanych w 1949 r.Warszawie jako„Dar tramwajarzy m.Wrocławia w pierwszą rocznicę zjednoczenia Ruchu Robotniczego”wagonów LH Maximum służył w stolicy jako żłobek.Wagon o numerze taborowym 500 wyposażono w kojce i łóżeczka,zaś w przystosowanej doczepie typu P14 podróżowali rodzice dzieci.Wagon-żłobek działał do 15 czerwca 1958 r.
• Każda linia tramwajowa ma punkt wspólny z linią 0L/0P
• Najdłuższą linią tramwajową w układzie stałym jest 20,kursująca pomiędzy pętlami Leśnica a Oporów
• Najkrótszą linią tramwajową w układzie stałym jest 23 łącząca pętle Kromera i Wrocławski Park Przemysłowy
• Linią o największej częstotliwości jest linia 33(co 6 minut w czasie szczytu komunikacyjnego)

Wrocławskie tramwaje w kulturze

• O niebieskich wrocławskich tramwajach śpiewali Maria Koterbska w utworze"Wrocławska piosenka"oraz Jacek Zwoźniak w utworze"Milicja,Wrocław i ja"
• Film„80 milionów”opowiadający o dziejach wrocławskiej Solidarności i słynnej akcji wypłaty 80 mln złotych z konta Solidarności.Miejscem akcji w filmie są m.in.Most Grunwaldzki,na którym dochodzi do zderzenia tramwaju #2028(Konstal 102Na,który po wypadku przeznaczono do kasacji)z polewaczką ZOMO oraz dawna zajezdnia tramwajowa nr V obecnie Protram(w filmie gra zajezdnię autobusową nr VII Grabiszyńska)