piątek, 31 stycznia 2014

Zamek w Lublinie

Dawny zamek królewski w Lublinie z Kaplicą Zamkową,pierwotnie zbudowany w XII wieku.W XIII wieku do zamku dobudowano romański donżon(wieżę mieszkalno-obronną),wielokrotnie przebudowywany,podczas okupacji niemieckiej mieściło się tam więzienie,później na takie same cele zamek zaadaptowało NKWD,dopiero w połowie lat 50.W XX wieku powstało tam muzeum.Kaplica zamkowa pw.św.Trójcy,wybudowana jako fundacja Kazimierza Wielkiego,to jeden z najcenniejszych zabytków w Polsce,pokryty rusko-bizantyjskimi freskami z 1418,powstałymi na zamówienie Władysława Jagiełły.
Historia
Początki zamku związane są z powstaniem w XII wieku kasztelanii lubelskiej.Za czasów Kazimierza Sprawiedliwego został wzniesiony na wzgórzu gród umocniony drewniano-ziemnym wałem.W 2 połowie XIII lub w początku XIV wieku w obrębie górnej części grodu wybudowano murowaną wieżę obronno-rezydencjonalną(donżon,stołp).Wieża była pierwszym murowanym obiektem zamku.W XIV wieku za panowania Kazimierza Wielkiego wzniesiono murowany zamek otoczony murem obronnym z bramą od zachodu.Wybudowano pierwszy gotycki pałac dla króla oraz basztę żydowską.Zamek,leżący na królewskim szlaku z Krakowa do Wilna,cieszył się zainteresowaniem i opieką Jagiellonów.Tu pod kuratelą Jana Długosza wychowali się synowie Kazimierza Jagiellończyka.Około 1520 roku Zygmunt Stary zapoczątkował przebudowę zamku na okazałą renesansową rezydencję królewską,zatrudniając między innymi włoskich mistrzów sprowadzonych z Krakowa.Wybudowano nową bramę z wieżą,czworoboczną basztę,kamienicę Grodzką,podwyższono pałac królewski ozdabiając go attykami.W 1569 roku w murach zamku obradował sejm,na którym podpisano akt unii polsko-litewskiej unię lubelską.19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi,co obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski.Pomiędzy 1635-1642 rokiem pod kierunkiem Jana Cangerle zamek prawdopodobnie wyremontowano.W 1648 roku z zamku kierował działaniami wojennymi król Jan Kazimierz.W latach 1655-1657 zamek zajmowały wojska szwedzkie,węgierskie i moskiewskie,co doprowadziło do jego ogromnych zniszczeń.Ocalały jedynie najstarsze budowle kaplica i donżon.W 1743 roku starosta Jakub Zamojski wzniósł nowe budynki kancelarii i archiwum,a w 1773 roku budynek dawnej bramy wjazdowej został przebudowany na cele mieszkalne przez starostę Wincentego Potockiego.W latach 1824-1826,z inicjatywy Stanisława Staszica i wg projektu S.Stompfa,wzniesiono na wzgórzu nową budowlę w stylu neogotyku angielskiego,przeznaczoną na więzienie kryminalne Królestwa Kongresowego.Funkcję więzienia zamek pełnił przez 128 lat.W latach 1831-1915 było tu więzienie carskie,głównie dla uczestników walk o niepodległość,m.in.powstańców styczniowych 1863 roku.W okresie 1918-1939 obok więźniów kryminalnych odbywali tu karę członkowie ruchu komunistycznego,za przynależność do nielegalnej Komunistycznej Partii Polski.II wojna światowa i okupacja(1939-1944)to okres funkcjonowania więzienia hitlerowskiego,przez które przeszło 40 tys.osób,głównie członków ruchu oporu.Duża część więzionych zginęła w egzekucjach i obozach śmierci.22 lipca 1944 roku,przed opuszczeniem Lublina,hitlerowcy dokonali masowego mordu 300 więźniów zamku.Po wyzwoleniu spod okupacji hitlerowskiej w sierpniu 1944 roku zorganizowano na zamku polityczne więzienie karno-śledcze,podległe władzom sowieckim,a następnie Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego.W latach 1944-1954 więziono tu około 35 tys.Polaków przeciwstawiających się komunistycznemu zniewoleniu.Spośród 515 wydanych wyroków śmierci życie straciło 333 osoby.Po likwidacji więzienia w dniu 13 stycznia 1954 roku więźniów politycznych przewieziono do więzienia w Chełmie,a po przeprowadzeniu prac remontowych zamek przeznaczono na cele kultury.Od 1957 roku jest siedzibą główną Muzeum Lubelskiego,założonego w 1906 roku.
Kaplica Trójcy Świętej
Najprawdopodobniej w XIV wieku powstał gotycki kościół zamkowy pod wezwaniem Trójcy Świętej,który pełnił funkcję kaplicy królewskiej.Z fundacji Władysława Jagiełły gotyckie wnętrza kaplicy pokryto malowidłami bizantyjsko-ruskimi.Prace ukończono w 1418 roku.Dzięki malowidłom,zachowanym do czasów współczesnych,Kaplica Trójcy Świętej stanowi zabytek w skali międzynarodowej.
Wieża zamkowa
Wieża zamkowa(baszta,donżon,stołp)to cenny zabytek sztuki romańskiej i jedna z najstarszych budowli na Lubelszczyźnie.Powstała w XIII wieku jako budowla obronno-mieszkalna(donżon).Stanowiła część grodu kasztelańskiego.Wzniesiona przy południowym zboczu wzgórza.Posiada trzy kondygnacje nadziemne.Grubość muru do 3,4 m,wewnątrz którego biegnie spiralna klatka schodowa.Dolne partie muru wzniesione z łamanego wapienia,wyższe z cegły.W czasie budowy gmachu przeznaczonego na więzienie(XIX wiek)wieża znalazła się w obrębie jego murów.Z tego okresu pochodzi wieńczący ją krenelaż.Na uwagę zasługuje zachowane romańskie okno biforyjne na III kondygnacji.

Józef Struś

Inne formy nazwiska:łac.Josephus Struthius,Strucius,a także:Strusiek,Struszek,(ur.1510 w Poznaniu,zm.16 marca lub po 27 lipca 1568 tamże)humanista,tłumacz,nadworny lekarz Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta,burmistrz Poznania,naukowiec wsławiony badaniami tętna.
Życiorys
Urodził się w roku 1510,w rodzinie poznańskich mieszczan.Jego rodzicami byli Mikołaj(piwowar,mielcarz i słodownik) i Elżbieta z Bedermannow,córka poznańskiego burmistrza.Dwukrotnie żonaty:w latach 1543-1552 z Polikseną Ungrówną,a od maja 1554 do swojej śmierci z Katarzyną Sztorchówną.Obie były córkami zamożnych,poznańskich patrycjuszy.Oba małżeństwa były bezdzietne.Naukę rozpoczął w szkole miejskiej przy kolegiacie Marii Magdaleny,następnie w Akademii Lubrańskiego.W latach 1525-1529 odbył studia lekarskie na Akademii Krakowskiej.Z tego okresu jego życia pochodzi poemat poświęcony jego wykładowcy Cyprianowi z Łowicza.Po uzyskaniu tytułu bakałarza wrócił na krótko do Poznania,aby wysłuchać wykładów wybitnego humanisty Krzysztofa Hegendorfera.Podczas tego pobytu zbliżył się do najpotężniejszego wielkopolskiego rodu magnackiego Górków oraz dworu arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Latalskiego,którym poświęcił kilka utworów.Napisał również komentarze do Astrologii Lukiana z Samosaty.W 1531 uzyskał na krakowskiej uczelni tytuł magistra.A w 1532 rozpoczął studia na Uniwersytecie w Padwie.Podczas studiów rozpoczął tłumaczenie dzieł Galena i Hipokratesa,jeszcze w trakcie studiów w 1535 nadano mu godność wicerektora uniwersytetu,a pod koniec tego samego roku,po zdanych egzaminach,uzyskał tytuł doktora i profesora nadzwyczajnego medycyny teoretycznej.Wykładał ją w Padwie do 1537,kiedy to zakończył studia,opierając się głównie na tłumaczonym przez siebie Galenie.Rozpoczął również badania nad tętnem.W 1537 na prośbę J.Chojeńskiego kanclerza Uniwersytetu Krakowskiego wrócił do Krakowa,gdzie podjął wykłady,jednak gdy po śmierci kanclerza i zwolnieniu przez to katedry medycyny nie otrzymał jej przeniósł się do Poznania,gdzie został lekarzem Andrzeja Górki.Następnie polecony przez Górkę Zygmuntowi Staremu udał się z jego córką,księżniczką Izabelą Jagiellonką,narzeczoną Jana Zápolyi na dwór węgierski.Prowadził tam praktykę lekarską,tłumaczył dalsze dzieła Galena,które wydał w Wenecji oraz prowadził dalsze badania nad tętnem.Następnie przez pewien czas był zarządcą jednej z węgierskich prowincji.Po powrocie do Polski posłował z Andrzejem Górką na dworze Tureckim,gdzie również praktykował,lecząc sułtana Sulejmana II.W 1541 wrócił do Poznania,choć w dalszym ciągu podróżował po kraju i Europie wraz z A.Górką(posłował m.in.na sejmy).W tym czasie zakupił w mieście kilka nieruchomości co uczyniło go jednym z najbogatszych patrycjuszy.W 1555 w drukarni Oporina,w Bazylei wydał wynik 20-letnich badań:Sphygmicae artis iam mille ducentos annos perditae et desideratae libri V.w którym wyróżnił podstawowe pięć typów tętna,ich znaczenie diagnostyczne oraz zaznaczył wpływ temperatury i stanu nerwowego na tętno.Później z tego traktatu korzystał w swych pracach William Harvey.Sława jaką zdobył J.Struś sprawiła,że w latach 1557/1558 i 1558/1559 wybierano go na burmistrza Poznania.W 1559 został nadwornym lekarzem króla Zygmunta II Augusta.Określany jako najsławniejszy w swym czasie lekarz w Europie,którym Akademia Padewska się szczyciła,że w niej był profesorem publicznym nauki lekarskiej;a Filip II król hiszpański,kilka razy rady jego zasięgał.Zmarł na dżumę zaraziwszy się nią podczas niesienia pomocy ubogiej ludności podczas epidemii.Jego imię noszą ulice:w Warszawie,Poznaniu,a w Krakowie jego imieniem nazwano jedno z osiedli.
Twórczość
Ważniejsze utwory
  • Ad medicum...D.Cyprianum de Łowicz,de medicae artis excellentia,carmen elegiacum,Kraków 1529,drukarnia M.Szarffenberg
  • Ad Joannem Latalscium...elegia,wyd.w:K.Hegendorfin Declamatio gratulatoria,Kraków 1530,drukarnia H.Wietor
  • Ad bonae mentis adoloscentes elegiacum carmen paraeneticum i. e.exhortativum ad studium eloquentiae,wyd.w:K.Hegendorfin Declamatio gratulatoria,Kraków 1530,drukarnia H.Wietor
  • Sanctissimi Patris...Joannis a Lasco...epicedion elegiacis versibus confectum,Kraków 1531,drukarnia M.Szarffenberg
  • Sphygmicae artis...libri V,Bazylea 1555,drukarnia J.Oporinus;wyd.następne:pt.Artis sphygmicae...libri quinque,Wenecja 1573;pt.Ars sphygmica seu pulsum doctrina...Bazylea 1602;przekł.polski:fragmenty w:Wybór tekstów do dziejów kultury Wielkopolski,Poznań 1962,(najważniejsze dzieło J.Strusia,poświęcone wiedzy o pulsie)
  • Opera medica,scil.de ortu et causis metallorum,de medicamentorum spagyrica praeparatione,sclopetarius et antidotarium spagyriticum,Frankfurt nad Odrą 1591,(egz.nieznane;wiadomość podaje J.Draudius Bibliotheca classica 1625,na co wskazał H.Barycz)
  • De recondita rerum natura artisque perfectione libri X,Wenecja 1594,(egz.nieznane;wiadomość podaje J.Draudius Bibliotheca classica 1625,na co wskazał H.Barycz)
  • Liber de priscorum philosophorum medicina,Lyon 1600,(egz.nieznane;wiadomość podaje J.Draudius Bibliotheca classica 1625,na co wskazał H.Barycz)
  • De morbo gallico,(egz.nieznane;wiadomość podaje H.Barycz;wg Estreichera tytuł dotyczy,prawdopodobnie jednego z rozdz.Artis sphygmicae
Przekłady
  • Lucjan z Samostaty Declamatio quaedam lepidissima,wyd.razem z: Lucjan z Samostaty Astrologia...Kraków 1531,drukarnia M.Szarffenberg
  • C.Galenus Astrologia,Wenecja 1535,drukarnia J.Patavinus i V.de Ruffinellis;przedr.w zbiorowym wyd.dzieł C.Galena
  • C.Galenus De urinis liber,Wenecja 1535,drukarnia J.Patavinus i V.de Ruffinellis
  • C.Galenus Antidotarius,Wenecja 1536,drukarnia J.A.de Nicolinis de Sabio
  • C.Galenus De antidotis,Wenecja 1537,drukarnia J.A.de Nicolinis de Sabio
  • C.Galenus Librum Hippocratis de fracturis commentariorum libri tres,Wenecja 1538,drukarnia b.Zanettus
Prace edytorskie
  • C.Galenus De differentiis morborum liber,Kraków 1537,drukarnia H.Wietor,(przekł.z greckiego na łacinę przez G.Copusa)
Listy i materiały
  • Do nieznanego z nazwiska dostojnika,brak daty,ogł.K.Hartleb"Józef Struś",Pamiętniki Literackie,rocznik 11(1912)
  • List do Jana Łaskiego(młodszego),dat.z Łowicza 1 czerwca 1531,ogł.T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1,Warszawa 1900
  • Zapiski z aktów konsystorza poznańskiego,dotyczące J.Strusia,z lat:1542,1553;ogł.E. Majkowski"Nieznane szczegóły z życia J.Struśka,lekarza poznańskiego XVI wieku",Archiwum Historii i Filozofii Medycyny,t.9(1929);t.11(1931) i odb.
  • Akt dot.pożyczki udzielonej Stefanowi Chodniskiemu z Potulic,dat.Poznań 20 marca 1652;ogł.R.E.Matuszewski"Przyczynek do życiorysu J.Strusia na źródłach archiwalnych oparty",Archiwum Historii i Filozofii Medycyny,t.8(1928)
  • Pokwitowanie odbioru pensji królewskiej,dat.Poznań 20 maja 1562,ogł.T.Wierzbowski Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego,t.1,Warszawa 1900

Jurgen Pavels

Jürgen Pavels także Paulsen(ur.1568 w Trzebiatowie;zm.10 sierpnia 1645 w Lubece)kupiec,członek rady miejskiej i urzędnik skarbowy miasta Lubeka.
Życiorys
Z dokumentów wynika,że w 1603 roku prowadził sierociniec w Lubece.W 1612 roku został członkiem rady miejskiej i w 1615 roku reprezentował Lubekę w Kopenhadze.W 1619 roku jako radny razem z burmistrzem Alexandrem Lüneburgiem założyli w dormitorium dawnego klasztoru św.Katarzyny,bibliotekę miejską dostępną dla wszystkich.W latach 1628-29 i 1633-42 był zarządcą kasy miejskiej.W 1629 roku pełnił funkcję kierowniczą w parafii Kościoła Mariackiego w Lubece.Pavels w 1640 roku za czasów cesarza Ferdynanda III uzyskał tytuł szlachecki i nosił tej pory miano Georg Paulsen von Weissenow.Jego epitafium uległo zniszczeniu w wyniku nalotu na Kościół Mariacki w Lubece w czasie II wojny światowej.

Wincenty Oczko

(ur.1568,zm.1626),kanonik gnieźnieński,lekarz.Pochodził z osiadłej w Krakowie rodziny Oczków(dziadek był siodlarzem),która wydała 3 lekarzy.Wojciecha(lekarza trzech królów:Zygmunta Augusta,Zygmunta III Wazy i Stefana Batorego),Jana(lekarz Stefana Batorego).Wincenty był bratankiem Wojciecha.Studiował w Krakowie i Padwie.Dr filozofii i medycyny.Kanonik łowicki od 1593 r.kanonik gnieźnieński od 1601 r.Nadworny lekarz arcybiskupa Stanisława Karnkowskiego.W 1605 r.biskup przeznaczył dla niego dziesięciny ze wsi biskupiej Skoworoda(pow.łowicki) i powołał go na nadliczbowego kanonika metropolitalnego.Do roku 1619 był plebanem w Konarach.Miał opinię biegłego i szczęśliwego lekarza oraz zacnego ze wszech miar kapłana.Był pobożny,skromny i miłosierny dla potrzebujących.Od roku 1617 pracował jako lekarz przy katedrze gnieźnieńskiej(leczył duchowieństwo ale także ubogich).Pochowany w katedrze w tzw.kaplicy doktorów(obok zakrystii),którą odrestaurował z przeznaczeniem na grobowiec dla siebie i wszystkich kanoników doktorów.

Franz Ursinus

(ur.24 maja 1568 r.zm.16 listopada 1615 r.we Wrocławiu)duchowny katolicki,wrocławski biskup pomocniczy od 1614 roku.
Biografia
Urodził się w 1568 roku.W młodości studiował filozofię w Pradze,a następnie teologię w Rzymie na Collegium Germanicum,gdzie uzyskał doktorat i święcenia kapłańskie w 1592 roku Był kanonikiem kapituły katedralnej,a potem jej kantorem od 1602 roku i prepozytem od 1612 roku.Ponadto był kanonikiem kolegiaty świętokrzyskiej we Wrocławiu.W 1600 roku uczestniczył w pielgrzymce do Rzymu z okazji Roku Jubileuszowego.Sześć lat później należał do członków komisji synodalnej,podejmując spory między władzami świeckimi a kościelnymi. 21 lipca 1614 roku papież Paweł V prekonizował go biskupem tytularnym Nicopolis i wrocławskim biskupem pomocniczym.Sakrę biskupią otrzymał 27 grudnia 1614 roku w Pradze.Zmarł kilka miesięcy później we Wrocławiu i został pochowany w katedrze św.Jana Chrzciciela we Wrocławiu.

Stefan Potocki

Herbu Pilawa(ur.2 marca 1568,zm.5 marca 1631)wojewoda bracławski,starosta feliński i kamieniecki pisarz polny koronny,generał podolski.Syn Mikołaja dworzanina i rotmistrza królewskiego,brat:Andrzeja kasztelana kamienieckiego,Jakuba wojewody bracławskiego i Jana wojewody bracławskiego.Posiadał majątki ziemskie:Złoty Potok,Buczacz i Czortków.Od 1599 roku rotmistrz królewski,później pisarz polny koronny od 1612 i wojewoda bracławski od 1628.Był też generałem ziem podolskich.W 1600 roku był posłem na sejm.W 1607 zorganizował za zezwoleniem królewskim wyprawę do Mołdawii,która po śmierci ojca jego żony Marii,Jeremiego Mohyły(zm.1606)oraz jego brata Szymona,hospodarów mołdawskich,osadziła na tronie jej brata,Konstantego Mohyłę.Gdy ten został powtórnie wygnany,w 1612 wyprawił się ponownie do Mołdawii,jednak został pokonany przez Turków w bitwie pod Sasowym Rogiem i znalazł się w niewoli tureckiej,zaś oddziały tatarskie w odwecie spustoszyły południowe pogranicze Rzeczypospolitej.Z niewoli powrócił dopiero po kilku latach.Został pochowany w Złotym Potoku.

Rajgród

To miasto w woj.podlaskim,w powiecie grajewskim,położone nad Jeziorem Rajgrodzkim.Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Rajgród.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj.łomżyńskiego.Przez miasto przebiega droga krajowa nr 61.Według danych z 30 czerwca 2012 miasto miało 1662 mieszkańców.Jezioro Rajgrodzkie:Na Pojezierzu Rajgrodzkim występują liczne jeziora,z których największe Rajgrodzkie stanowi oś regionu.Jezioro Rajgrodzkie to rynnowe jezioro przepływowe rzeki Legi(Jegrzni)o powierzchni 1514 ha(18 w Polsce pod względem powierzchni),w tym powierzchnia wysp wynosi 11,1 ha,długość maksymalna osiąga 12050 m,zaś maksymalna szerokość 1900 m,głębokość maksymalna 52 m(20 lokata w kraju),podczas gdy głębokość średnia wynosi 9,4 m,objętość Jeziora Rajgrodzkiego wynosi 142623 tys.m³ i pod tym względem jest 14 w Polsce.Linia brzegowa jest dobrze rozwinięta z licznymi zatokami,półwyspami,cyplami,o długości 56000 m.Jezioro Rajgrodzkie ma charakterystyczny kształt.Składa się ono ze zbiornika głównego i czterech wydłużonych ramion(zatok).Zatoki północne nazywane są jeziorami:Przepiórka(północno-wschodnia) i (Stackie północno-zachodnia).Zatoka południowa nosi nazwę Zatoki Czarnowiejskiej.Zbiornik główny i zatoka wschodnia,nad którą leży Rajgród,to Jezioro Rajgrodzkie.Liczne ośrodki turystyczno-wypoczynkowe.
Historia
Pierwsze ślady działalności ludzkiej w rejonie Rajgrodu pochodzą z około 9000-7000 roku p.n.e.Nad jeziorem Dręstwo znaleziono szkielety ludzi kromaniońskich.W średniowieczu na wyspie,gdzie wznosiło się wzgórze,Jaćwingowie założyli osadę Raj,która była siedzibą plemienia jaćwieskiego Zlinców.Leżała ona na szlaku handlowym wiodącym z Mazowsza w głąb ziem jaćwieskich.Według Wiganda z Marburga w 1360 roku król Kazimierz Wielki nakazał kasztelanowi wiskiemu budowę w Rajgrodzie zamku Rongart,który być może nie został ukończony z powodu zniszczenia go w trakcie budowy przez Krzyżaków.Pierwsza pewna wzmianka o Rajgrodzie pochodzi z 1429 roku z aktu sprzedaży przez Mikołaja z Rajgrodu dóbr w ziemi wiskiej jego bratu Janowi.Niedługo przed 1445 rokiem w miejscu Rajgrodu założono gród i utworzono z niego ośrodek handlu drewnem,którego pierwszymi mieszkańcami byli bartnicy i rybacy z Goniądza.Na mocy Pokoju w Melnie w 1422 roku gród przeszedł z Mazowsza do Wielkiego Księstwa Litewskiego.Pierwszym źródłowo poświadczonym plebanem w Rajgrodzie był w 1485 r.ksiądz Adam Szczuka,poprzednio wikary wąsoski.Około roku 1505 r.tereny te Aleksander Jagiellończyk nadał Michałowi Glińskiemu,a w 1509 król Zygmunt I Stary nadał dobra rajgrodzkie i goniądzkie wojewodzie Mikołajowi Radziwiłłowi,co stało się początkiem istnienia na tym terenie tzw.„państwa Radziwłłów”.W tym okresie Rajgród jest uznawany za przynależny do ziemi bielskiej.W 1519 r.Mikołaj Radziwiłł na prośbę plebana Stanisława Wilka wydał nowy przywilej fundacyjny dla kościoła w Rajgrodzie,ponieważ stary został zagubiony.W 1529 roku z inicjatywy królowej Bony został wydany wyrok królewski„uwalniający”szlachtę rajgrodzką i goniądzką spod władzy Radziwiłłów.Prawa miejskie Rajgród otrzymał w 1568 roku od wojewodziny Anny z Radziwiłłów Kiszczyny.Po unii lubelskiej w 1569 roku włączono go wraz z całym Województwem podlaskim do Korony Królestwa Polskiego.W 1570 roku Anna Kiszczyna zapisała dobra rajgrodzkie i goniądzkie królowi Zygmuntowi Augustowi,w związku z czym Rajgród stał się miastem królewskim i siedzibą starosty,którym został Marcin Dulski.Około 1602 roku w zachodniej części wzgórza zamkowego wzniesiono„dwór wielki”,w którym prawdopodobnie mieściła się siedziba i urząd starosty.Budynek ten istniał do około połowy XVII wieku,a jego fundamenty były widoczne jeszcze w końcu XIX wieku.W 1679 roku król Jan III Sobieski potwierdził prawa miejskie magdeburskie i jego przywileje.W XVIII wieku jest wzmiankowana szkoła w Rajgrodzie,a w 1764 roku rozpoczęto budować nowy kościół.W czasie insurekcji kościuszkowskiej mieszczanie i okoliczna szlachta 10 lipca 1794 roku poniosła porażkę w starciu z wojskami pruskimi.Po III rozbiorze Polski miasto zagarnęło Królestwo Prus i włączyło do Prus Nowowschodnich,a po Traktacie w Tylży w 1807 roku objęła je Rosja.W czasie powstania listopadowego w dniu 29 maja 1831 r.pod Rajgrodem odbyła się zwycięska bitwa wojsk polskich pod dowództwem gen.Antoniego Giełguda z Rosjanami.W szarży ułanów poznańskich poległ mjr Franciszek Mycielski.W 1863 roku na Górze Rykowej pod Rajgrodem stracono powstańca Narzymskiego.W 1863 roku miasto utraciło prawa miejskie,które przywrócono w 1924 roku po odzyskaniu niepodległości.W 1937 roku rozpoczęto budowę nowej szkoły.W 1807 roku leśniczym w leśnictwie Rajgród zostaje Józef Sienkiewicz dziadek Henryka Sienkiewicza,a 30 czerwca 1813 roku we wsi Woźnawieś urodził się jego ojciec Józef Paweł Ksawery.W Rajgrodzie urodził się Czesław Rydzewski,polski duchowny katolicki,biskup.
Zabytki
  • Góra Zamkowa w Rajgrodzie
  • Kościół Parafialny pw.NMP w Rajgrodzie
  • Rajgrodzki rynek
  • Dworek organistów(Koniecków i Kurpiewskich)
  • Kapliczka przydrożna
  • Kaplica na cmentarzu
  • Dworek w Opartowie
  • Młyn na Wojdach
  • Kościół Parafialny pw św.Wojciecha w Rydzewie

Knyszyn

Miasto w woj.podlaskim,w powiecie monieckim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Knyszyn.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj.białostockiego.Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.
Położenie
Knyszyn leży przy drogach:krajowej nr 65 i wojewódzkiej nr 671.
Demografia
Według danych z 30 czerwca 2012 roku miasto liczyło 2851 mieszkańców.
Historia
W roku 1568 Knyszyn otrzymał prawa miejskie od króla Zygmunta Augusta.„Czasy Zygmuntowskie”były złotym wiekiem dla Knyszyna.Wybudowano wówczas ratusz na rynku,łaźnie,budynek wagi,wybrukowano ulice.Udokumentowanych jest 19 pobytów króla w Knyszynie,łącznie około 500 dni,w latach 1533–1572.W Knyszynie król chętnie wypoczywał,stąd władał Królestwem Polskim i Wielkim Księstwem Litewskim.Podpisał wiele dokumentów m.in.pierwszą w Polsce Ustawę Morską i Leśną.Król Zygmunt August zmarł w Knyszynie 7 lipca 1572 roku.Zdarzenie to na swoim obrazie uwiecznił polski malarz Jan Matejko.
Zabytki
Według rejestru zabytków NID na listę zabytków wpisane są obiekty:
  • teren części miasta,XVI,nr rej.74(80)z 10.01.1967
  • kościół par.pw.św.Jana Ewangelisty,1520,1710,nr rej.203 z 20.10.1966
  • lamus plebański,drewn.pocz.XIX,nr rej.17(23)z 22.01.1953
  • budynek szpitalny,ul.Grodzieńska 96,1910,nr rej.A-225 z 19.03.2009
  • dom,ul.Kościelna 6,drewn.2 poł.XVIII,nr rej.389 z 14.02.1977
  • pozostałości parku dworskiego,XVI,nr rej.637 z 25.11.1986
Pozostałe obiekty:
  • pomnik króla Zygmunta Augusta na rynku miejskim
  • pozostałości założenia dworskiego z XVI w.(gdzie zmarł król Zygmunt August)przy ul.Białostockiej
  • pozostałości kirkutu przy ul.Białostockiej
  • rudymenty cmentarza prawosławnego z XIX w.przy drodze do Krypna
  • dom z XIX w.przy ul.Białostockiej dawniej manufaktura tkacka,koszary,sąd,ostatnio internat

Gimnazjum Akademickie w Toruniu

Protestancka szkoła półwyższa założona w Toruniu w 1568,odznaczająca się wysokim poziomem nauczania i nowatorstwem poglądów.Jedna z najsłynniejszych i najświetniejszych uczelni w Królestwie Polskim.
Historia
Gimnazjum Akademickie zostało założone w 1568 na bazie istniejącej już wcześniej szkoły miejskiej.Początkowo mieściło się w budynkach dawnego klasztoru franciszkańskiego przy kościele Mariackim.Od 1594 szkoła wyższa przekształcona dzięki zabiegom toruńskiego burmistrza i humanistę Henryka Strobanda do rangi akademickiej poprzez dodanie tzw.classis suprema.Była to jedna z pierwszych uczelni wyższych w Polsce.Wśród jego wykładowców byli tak wybitni ówcześni intelektualiści jak:Jan Turnowski,Piotr Zimmermann,Konrad Graser,Jan Krzysztof Hartknoch,Paweł Stransky czy Piotr Jaenichen.Było ono ośrodkiem życia kulturalnego i naukowego miasta i całych Prus Królewskich.Przez wieki stało się jednym z najprężniejszych ośrodków szerzenia luteranizmu w Prusach Królewskich,choć wśród jego uczniów byli też przybysze z krajów regionu bałtyckiego,Węgier,Siedmiogrodu.Z czasem rosła renoma gimnazjum i rozwój ilościowy.W najkorzystniejszych latach 30. i 40.XVII w.rocznie przyjmowano ok.100 kandydatów,a ogólny stan osiągnął liczbę 600–1000 studentów.Wysoki poziom nauczania,nowatorstwo poglądów,jak i ożywiona działalność wydawnicza profesorów szkoły,ich rzutka działalność także na polu czasopiśmiennictwa wszystko to razem pozwala na określenie gimnazjum toruńskiego jako jednej z nielicznych enklaw oświeceniowej kultury naukowej w Rzeczypospolitej.Po tumulcie toruńskim w 1724 i odebraniu protestantom dotychczasowych budynków szkoły,siedzibę gimnazjum umieszczono w Ekonomii(dotychczasowym internacie dla mniej zamożnych studentów).W 1825 r.na mocy układu między Toruniem a rządem pruskim gimnazjum stało się szkołą państwowo-miejską,a od 1880 już tylko państwową,nabierając charakteru niemieckiego.
Placówki powiązane
Gimnazjum miało ogromny wpływ na miasto i Prusy Królewskie,było prekursorem szeregu działań o charakterze naukowym i kulturalnym,niejednokrotnie jako pierwszy ośrodek z danej dziedziny w Polsce.
Dzięki gimnazjum utworzona została w Toruniu m.in.:
  • biblioteka,dorównująca największym ówczesnym księgozbiorom europejskim,liczącym ok.10 tys.woluminów
  • drukarnia,założona w 1581
  • pierwsze Muzeum(Musaeum)na Pomorzu od 1594
  • pierwsza bursa(akademik)w regionie"Ekonomia"otwarta w 1601
  • pierwszy w Polsce Ogród Zoobotaniczny od 1797
Stan obecny
I Liceum Ogólnokształcące w Toruniu uważane jest za kontynuację dawnego Gimnazjum Akademickiego.Obecnie w Toruniu mieści się także Gimnazjum i Liceum Akademickie.Szkoła ta funkcjonuje pod nadzorem toruńskiego uniwersytetu,uczy w niej wielu wykładowców akademickich.Uczelnią wyższą kontynuującą tradycje naukowe Torunia i regionu jest Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu,największa i najstarsza uczelnia w województwie(zał.1945).

Komisja Morska

Zaczątek polskiej admiralicji w XVI wieku.Komisja została powołana z inicjatywy Zygmunta II Augusta 24 marca 1568 roku.Na jej czele stali wybitni znawcy spraw morskich kasztelan gdański Jan Kostka i opat oliwski Kacper Geschkau.Komisja Morska(od roku 1572 na jej czele stanął biskup Stanisław Karnkowski)rozliczała kapitanów okrętów kaperskich z ich działalności,pilnowała dyscyplin wśród załóg,wydawała im instrukcje odnośnie dalszych działań.Ponadto do jej zadań należał nadzór nad dalszym powiększaniem polskiej floty.Do tych celów dysponowała ogromnym funduszem.Działalność Komisji Morskiej ustała wraz ze śmiercią Zygmunta II Augusta.Jej kontynuacją była utworzona w 1626 Komisja Okrętów Królewskich.

Marcin Wadowita

Wadovius,przydomek Campius(ur.1567 w Wadowicach,zm.27 stycznia 1641)polski teolog,pisarz religijny,profesor,wicekanclerz i dziekan Wydziału Teologii Akademii Krakowskiej(Uniwersytetu Jagiellońskiego).Wielu historyków błędnie nazywa go rektorem krakowskiej uczelni.Pierwszy komentator kosmografii Jana Hontera,obrońca idei tolerancji.Uratował od śmierci teologa ariańskiego Fausta Socyna.Nadzwyczaj zdolny i pilny od 1583 kształcił się w krakowskiej Akademii.Stopień doktora teologii uzyskał studiując w jezuickim Kolegium w Rzymie.Jednak po powrocie do ojczyzny wspierał uczelnię w walce z tym zakonem.Przeszedł liczne szczeble ówczesnej kariery akademika i duchownego od proboszcza(prepozyta)kościoła św.Floriana na Kleparzu,do godności wicekanclerza Uniwersytetu.Związany był przez prawie pół wieku z Akademią Krakowską.Ceniono go za wesołe usposobienie,rozległą wiedzę i inteligencję.Doprowadził on bazę uniwersytecką do niebywałego rozkwitu.Marcin Wadowita należał do grona osób na owe czasy głęboko wykształconych,o wrażliwej umysłowości.Jego wiedza,swada polemiczna i niepospolita inteligencja przysparzała mu wielu słuchaczy.
Papież Klemens VIII powiedział o nim:

in Vadowio eruditio angelica,vox diabolica,mores rusticani"(tzn.Wiedza w nim anielska,głos diabelski,obyczajność wiejska)
Na mocy przywileju Zygmunta I Starego z 1535 szlachectwo uzyskiwali"doktorowie Akademii Krakowskiej wydziałów: teologii,praw i medycyny oraz innych zaszczytnych nauk i sztuk",w ten sposób także doktor Marcin z Wadowic został szlachcicem.W 1641 na swym majątku Pławowice uczynił zapis 3000 zł polskich na rzecz burs akademickich.Nie zapomniał o swoim rodzinnym mieście Wadowicach,fundując tam"szpital dla ubogich osób obojga płci"oraz szkołę.Zmarł powszechnie żałowany 27 stycznia 1641 i został pochowany w kościele św.Floriana w Krakowie.

Jan Strakowski

(ur.1567,zm.marzec 1642)architekt gdański,murarz-kamieniarz.Do Gdańska przybył w 1587 i początkowo praktykował u boku Antoniego van Obberghena.W 1595 został muratorem miasta Gdańska,w 1603 miejskim budowniczym.W latach 1610-1620 jako stypendysta Rady Miasta Gdańska studiował w Holandii i Niemczech.Jego autorstwa jest wystrój kamieniarski Ratusza Starego Miasta i Wielkiej Zbrojowni,pracował przy przebudowie przedbramia ul.Długiej.Po powrocie z zagranicy,gdzie studiował budowę systemów fortyfikacyjnych,zaprojektował i wybudował Bramę Nizinną 1626 i Bramę Żuławską 1628 oraz przebudował Bramę św.Jakuba.Jego syn Jerzy Strakowski również był cenionym architektem w Gdańsku i kontynuatorem pracy ojca.Dla uczczenia Jana Strakowskiego nazwano jego imieniem ulicę w gdańskiej dzielnicy Wrzeszcz Dolny.

Janusz Grzymułtowski

Herbu Nieczuja(ur.1567,zm.1633 r.)kasztelan bydgoski od 1602 r.starosta średzki od 1603 r.
Biografia
Urodził się ok.1567 r.prawdopodobnie w rodzinnych Grzymułtowicach.Był synem Mikołaja i jego drugiej żony,Zofii Dzierżanowskiej.Nie wiadomo do jakich szkół uczęszczał,w każdym razie był człowiekiem dobrze wykształconym.Od 1569 r.czynnie występował na sejmikach,gdzie dawał niejednokrotnie dowody rozumu i dzielności,rozstrzygając wątpliwości i spory.Sejmik posejmowy w Środzie Wlkp.w 1601 r.zlecił mu między innymi dopilnowanie,by zebrane na wojnę inflancką pieniądze dostały się bez zwłoki rotmistrzom.15 listopada 1602 r.został mianowany kasztelanem bydgoskim.W grudniu tego roku obrany został posłem.W 1603 r.otrzymał wraz z żoną starostwo średzkie.W czasie rokoszu Zebrzydowskiego stał po stronie króla Zygmunta III.Był wysłannikiem monarchy do pertraktowania z rokoszanami.Przekonał rokoszan o bezskuteczności ich walki,a w obozie królewskim pod Janowcem uczestniczył przy przeprosinach Zygmunta III przez Mikołaja Zebrzydowskiego.Po rokoszu doszedł do sławy i znaczenia.Od 21 lutego do 7 maja 1614 r.uczestniczył w pracach komisji bydgoskiej powołanej do zapłaty wojsku smoleńskiemu.Grzymułtowski był żarliwym katolikiem,obracał się w otoczeniu humanistów wielkopolskich.Zmarł 26 czerwca 1617 r.w wieku 50 lat.Był żonaty z Barbarą Grudzińską,córką Andrzeja,kasztelana krzywińskiego i Anny Stadnickiej(związek małżeński zawarty przed 1568 r.)Miał z nią ośmiu synów:Stanisława(starostę średzkiego),Mikołaja,Andrzeja,Jana(opata w Lądzie),Krzysztofa(rotmistrza królewskiego),Marcina,Wojciecha i Macieja oraz trzy córki:Zofię,Annę i Katarzynę.Kasztelanowi Grzymułtowskiemu poświęcili utwory panegiryczne:Jan Piórowic oraz Jan Centalius.Ten ostatni w swoim poemacie podkreślał,iż to Bydgoszcz wiodła go do zaszczytów.W epitafium kończącym poemat podniósł cnoty kasztelana bydgoskiego:pobożność,bezprzykładną hojność dla ubogich oraz wyjątkowe zdolności umysłowe.

czwartek, 30 stycznia 2014

Stanisław Bzowski

Z Proszowic herbu Ostoja(ur.w 1567 w Proszowicach,zm.31 stycznia 1637 w Rzymie)znany pod przybranym imieniem zakonnym Abraham dominikanin,przedstawiciel nurtu kontrreformacji,historyk Kościoła,hagiograf i kaznodzieja.
Życiorys
Urodził się w Proszowicach koło Krakowa,w młodości stracił obydwoje rodziców(Tomasza i Magdalenę Wężykównę),korzystał z pomocy krewnych(nauki pobierał w Proszowicach i Sycominie).Od 1581 studiował na Akademii Krakowskiej.Wstąpił do zakonu Dominikanów,gdzie wyróżniał się jako zdolny kaznodzieja.Następnie odbył podróż do Włoch w celach naukowych,wysłany na studia do Mediolanu i Bolonii.Wrócił do kraju i ponownie udzielał się jako kaznodzieja w Poznaniu.Przeniesiony do Krakowa wykładał w konwencie teologię i zarządzał szkoła zakonną.Dwukrotnie(1601 i 1606)udawał się do Rzymu w sprawach zakonu.W 1603 trafił do Warszawy,3 lata później wysłany do Wrocławia,gdzie mianowano go przeorem,komisarzem generalnym Śląska oraz wikariuszem generalnym zakonu w Polsce do 1609.We Wrocławiu,wspierając kontrreformację,popadł w konflikt z ewangelikami i został odwołany(1610)do Watykanu,gdzie spędził resztę życia.Był stronnikiem Akademii Krakowskiej w sporze z jezuitami i służył jej pomocą na terenie Rzymu.Podjął się kontynuacji dzieła kardynała Boromiusza spisania roczników papieskich.Zaczynając od 1198,doprowadził historię papiestwa do 1534.Praca ta liczy 7 tomów(od 13.do 19.) i pozostaje do dziś materiałem źródłowym dla historyków.
Twórczość
  • Historia ecclesiastica,t.1-2,Rzym 1616,drukarnia Camerae Apostolicae,(wyd.nast.t.1-3,Kolonia 1617,Antwerpia 1617),skrócone opracowanie historii C.Baroniusza
  • Annalium ecclesiasticorum post...Caesarem Baronium,t.13-19,Kolonia 1616-1630,drukarnia A.Boetzerus;t.20,Kolonia 1641,drukarnia J.Munich;t.21,Rzym 1672,drukarnia M.Hercules,(wyd.nast.częściowe:t.13-15,Kolonia 1621),kontynuacja dzieła C.Baroniusza od 1198-1572 na zlecenie papieża Pawła V
Listy i materiały
  • List do J.Brożka,Rzym,10 stycznia 1626,oraz dopisek do W.Śmieszkowica,(przekł.polski ogł.H.Barycz J.Brożek:Wybór pism,t.1,Warszawa 1956,s.478),tekst łaciński w rękopisie,Biblioteka Jagiellońska,nr 2363,s.879
  • Zbiory kazań łacińskich i inne dzieła podaje Estr.XIII,492-501

Mateusz Bembus

(ur.1567 w Poznaniu,zm.1645 w Krakowie)polski jezuita,kaznodzieja króla Zygmunta III Wazy,rektor kolegium jezuickiego w Poznaniu,dramatopisarz.Pochodził z rodziny mieszczańskiej.Średnie wykształcenie uzyskał w poznańskim kolegium jezuickim.Skończył tu też kurs filozoficzny.W 1587 wstąpił do Towarzystwa Jezusowego(nowicjat w Krakowie).Prowadził zajęcia w kolegiach jezuickich w Jarosławiu i Poznaniu.Studiował teologię na Akademii Wileńskiej(1592-1596).W 1596 przyjął święcenia kapłańskie w Wilnie.W 1598 wrócił do Poznania.Od 1602 prowadził tu kursy filozoficzne dla kleryków.Ponownie wyjechał do Wilna,by w 1605 znów wrócić do Poznania,gdzie wykładał teologię scholastyczną.W latach 1611-1618 pełnił obowiązki kaznodziei króla Zygmunta III,które przejął bezpośrednio po Piotrze Skardze.Zyskał rozgłos w całym kraju,jako płomienny mówca,silnie zaangażowany społecznie.Bronił m.in.chłopów przed wyzyskiem,krytykując samowolę szlachty,sprzeciwiał się pojednaniu z innowiercami,ale wspierał unię z prawosławiem.Po odejściu ze stanowiska ponownie wrócił do Poznania i w latach 1620-1623 był rektorem kolegium jezuickiego.Następnie objął funkcję prepozyta domu profesorów w Krakowie.W 1625 zarządzał polską prowincją jezuitów(jako wiceprowincjał).Ostatnie lata życia spędził na porządkowaniu i opracowywaniu swojego dorobku naukowego i teologicznego,lecz zły stan zdrowia i wiek nie pozwoliły mu na ukończenie tego dzieła.Był autorem łacińskojęzycznej tragedii Antitemiusz(Antithemius seu Mors peccatoris),napisanej w latach 20.XVII wieku(czas gdy był w Poznaniu).Dzieło wchodzi w skład rękopiśmiennego kodeksu repertuarowego Tragediae sacrae(Codex Uppsaliensis),zawierającego jezuickie teksty powstałe w Poznaniu w latach 1596-1627.Utwór opisuje spór dwóch magnatów Antitemiusza i Ireneusza,z których pierwszy jest przykładem butnego i pyszałkowatego przedstawiciela swego stanu.
Jednym z wychowanków Mateusza Bembusa był Władysław Czarnkowski herbu Nałęcz.

Jan Szczęsny Herburt

(ru.Ян Щасний-Гербут),inne formy nazwiska: Dobrowolski,Herbort,Herbułt(ur.12 stycznia 1567,zm.31 grudnia 1616,w Dobromilu),pisał pod pseudonimami:Andrzej Maczuski,Piotr Grzegorzkowic,Lew Herburt,starosta dobromilski,mościcki iz wiszeński,sekretarz królewski,polski pisarz polityczny(rokoszowy),poeta,wydawca,dyplomata i poseł na Sejm.
Życiorys
Był synem Jana Herburta.Sam siebie nazywał Rusinem.W swojej polityce popierał stronnictwo kanclerza Jana Zamoyskiego,wziął udział w wielu misjach dyplomatycznych(do Szwecji,Anglii,Watykanu oraz Imperium osmańskiego).Następnie był stronnikiem Króla Zygmunta III Wazy,ale również jego oponentem,był jednym z przywódców tzw.rokoszu Zebrzydowskiego w roku 1607,uwięziony przez rojalistów od 1607 do 1609.Jako wydawca miał również kłopoty z cenzurą królewską w okresie kontrreformacji.Był autorem wielu pism politycznych oraz antymagnackich.W rozważaniach politycznych bronił polemicznie obrządku prawosławnego przeciwko Unii oraz Rusinów,pisał piosenki w gwarze rusińskiej.Wydał m.in.przywilej budowy cerkwi w Mościskach w roku 1604,cerkiew wybudowano w roku 1611.Drukował w Dobromilu m.in.pisma Wincentego Kadłubka oraz 6 tomów Kronik Jana Długosza.Wydane w Dobromilu książki sygnował herbem Herburt oraz hasłem"Prawdą a Pracą".Spory z Wapowskimi i Stadnickimi.Jan Szczęsny umarł w roku 1616 pozostawiając miasto Dobromil w kompletnej ruinie,przez historiografów określony później mianem uczonego warchoła.Miał syna:Jana Lwa Herburta(ur.1603,zm.1631),właściciela ziemskiego.
Twórczość
Ważniejsze utwory
  • Panegiricus...Joanni Zario Zamoiscio,Ingolstadt 1585,drukarnia W.Eiler,(wyd.wraz z pismami innych autorów na część Zamoyskiego)
  • Przemowa Imci P.J.Szczęsnego Herburta...na sejmiku Wyszyńskim na ten czas,gdy się wrócił z poselstwa tureckiego 1589,rękopis Biblioteki Czartoryskich nr 1577
  • Epigramaty(jeden pt.Potrójny o sobie),wyd.przy P.Ciekliński Potrójny,Zamość 1597,drukarnia M.Łęski;dwa epigramaty przedr.J.Tuwim Cztery wieki fraszki polskiej,Warszawa 1937,s.85;wyd.2 Warszawa 1957
  • Jezuita,powst.1606-1607,(satyra przeciw P.Skardze,wiadomość)
  • Praktyka rakuska(wiersz),fragmenty ogł.H.Juszyński Dykcjonarz poetów polskich,t.1,Kraków 1820;M.Wiszniewski Historia literatury polskiej,t.7,Kraków 1845,s.126
  • Przyczyny wypowiedzenia posłuszeństwa Zygmuntowi,królewicowi szwedzkiemu,powst.24 czerwca 1607,wyd.H.Schmitt"Rokosz Zebrzydowskiego",Dziennik Literacki 1857,nr 23-44 i odb.Lwów 1858,s.497-502;J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t,3,Kraków 1918
  • Herkules(tytuł pierwotny:Gadka Hrycia z Fortuną.Poemat proza i wierszem),powst.1607,wyd.wraz z Herkulesem słowieńskim K.Miaskowskiego przy: Piotr Grzegorzkowic Wizerunek utrapionej Rzeczypospolitej(nazwisko P.Grzegorzkowic mogło być pseudonimem J.S.Herburta),wyd.Dobromil 1612,wyd.następne Dobromil 1616;fragmenty przedr.M.Wiszniewski Historia literatury polskiej,t.7,Kraków 1845,s.117-125
  • Strzała...którą Korona Polska...do dziatek swych stanu rycerskiego wypuściła,powst.1608(według W.Dobrowolskiej),wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t,2,Kraków 1918
  • Punkta podane od jegomości pana Szczęsnego Herburta,Kraków 1608,przedr.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t,3,Kraków 1918,(punktów jest 8,podczas gdy identyczny z tym utworem Skript Herburta z więzienia w rękopisie niegdyś biblioteki w Petersburgu,nr 46 ze zbiorów J.A.Załuskiego Silva rerum XVII w.zawierał punktów 9),fragmenty red.pt.Pismo...za którym chciał być z więzienia wolny,ogł.H.Malewska Listy staropolskie z epoki Wazów,Warszawa 1959
  • Victoriae Kozakorum Nisoviorum de Tartaris Tauricanis in a.1608.Narratio Herburthi,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Tenże Herburt przysięga na zamku krakowskim przed grobem św.Stanisława 20 marca 1609,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Jan Szczęsny Herburt z więzienia wolny na sejmie warszawskim a.1609,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Pan Szczęsny Herburt przeprasza króla Imci po rokoszu w Lublinie do Moskwy idącego 1609,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Rada potrzebna dnia 8 maja od Imp.Herburta roku 1610 wydana na sejmik wiśnieński,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Sposób obwarowania się i obrony od Tatar...podany,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Discurs...ex vinculis Cracoviae,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Przepraszanie po rokoszu JKMci uczynione od Pana Szczęsnego Herburta z Dobromiela 1613 na konfederackim sejmie,co go ino 3 niedziele były,wyd.W.A.Maciejowski Piśmiennictwo polskie,t.3 dod.Warszawa 1852,s.283-285;K.Mecherzyński Historia wymowy w Polsce,t.1,Kraków 1856,s.575-577
  • Zdanie o narodzie ruskim spisane podczas konfederacji moskiewskiej od Pana Szczęsnego Herburta,dobromilskiego,wiśnieńskiego,mościckiego starosty,powst.1613(według L.Szczerbickiej ok.1611),wyd.Dokumienty objasniajuszczije istoriju zapadno-russkogo kraja,Petersburg 1865,s.214-228;przedr.W.Lipiński"Echa przeszłości. IV.Jan Szczęsny Herburt w obronie Rusi",Z dziejów Ukrainy.Księga pam.ku czci W.Antonowicza,P.Święcickiego i T.Rylskiego,Kijów 1912,s.92-96;fragmenty ogł.W.Sobieski"Dymitr Samozwaniec a Polska"w książce Studia historyczne.Król a car,Lwów 1912,s.129-130;rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza,t.107
Przekłady
  • О przyjaźni i przyjaciołach,Dobromil 1611-1616(według Estreichera),edycja nast.wyd.S.F.Żukowski,Wilno 1817,(kompilacja przekł.z dzieł Cycerona,Platona,Plutarcha.Wyd.pod nazwiskiem Andrzeja Maczuskiego,które według S.Bodniaka jest pseudonimem J.S.Herburta)
Prace edytorskie
  • S.Orzechowski Annales...Adiunximus vitam Petri Kmitae,Dobromil 1611,drukarnia J.Szeliga
  • W.Kadłubek Historia Polonica,Dobromil 1612,drukarnia J.Szeliga
  • W.Kicki Dialog o obronie Ukrainy,Dobromil 1615
  • J.Długosz Historia Polonica(ks.1-4),Dobromil 1614,drukarnia J.Szeliga;wyd.następne(ks.1-6)Dobromil 1615,(edycja przerwana zakazem Zygmunta III)
Listy i materiały
  • Korespondencja z J.Zamoyskim z lat 1591-1605,rękopisy Biblioteka Zamoyskich,obecnie w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie;fragmenty ogł.A.Sokołowski"Jan Szczęsny Herburt,pierwszy wydawca Kroniki Długoszowej",Biblioteka Warszawska 1883,t.2-3
  • Do Mikołaja Herburta,Jaworów,26 maja 1604,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 439;fragmenty ogł.W.Łoziński Prawem i lewem,t.2,wyd.2 Lwów 1904,s.173-174;wyd.4 Lwów 1931;wyd.5 Kraków 1957
  • Do Zygmunta III,7 lipca 1606,rękopis Biblioteki Narodowej nr 3083,fragmenty ogł.L.Szczerbicka"Jan Szczęsny Herburt zarys monografii",Ze studiów nad literaturą staropolską,Wrocław 1957,Studia Staropolskie,t.5
  • Do M.Szyszkowskiego,1606,rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.101,s.5;rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • Listy do:Marcina z Kłecka,prawdopodobnie 1606;papieża Pawła V,1616;Tomasza Tretera;Jerzego Zbaraskiego,rękopis Biblioteka Czartoryskich nr 1577,s.189-191;Biblioteka Ossolińskich nr 231(zaginął w latach 1939-1945);Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.103,s.928-933;fragmenty ogł.W.Lipiński"Echa przeszłości.IV.Jan Szczęsny Herburt w obronie Rusi",Z dziejów Ukrainy.Księga pam.ku czci W.Antonowicza,P.Święcickiego i T.Rylskiego,Kijów 1912,s.85-86;W.Dobrowolska"Młodość Jerzego i Krzysztofa Zbaraskich",Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu,t.7(1926/1927) i odb.Przemyśl 1926,s.179-181
  • Listy do"królowej szwedzkiej" i do królowej Konstancji,1608,rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.104,nr 122,s.581-582;nr 124,s.585
  • Listy od i do biskupa przemyskiego S.Siecińskiego(m.in.w obronie drukarni dobromilskiej),rękopisy:(kopia z archiwum heilsberskiego)Muzeum Czartoryskich nr 439,s.1527-1528;Ossolineum nr 231,k.143(zaginął w latach 1939-1945);fragmenty ogł.W.Łoziński Prawem i lewem,t.2,wyd.2 Lwów 1904,s.201;W.Lipiński"Echa przeszłości.IV.Jan Szczęsny Herburt w obronie Rusi",Z dziejów Ukrainy.Księga pam.ku czci W.Antonowicza,P.Święcickiego i T.Rylskiego,Kijów 1912,s.89-90,92
  • Do W.Gembickiego,wiadomość
  • Od Jerzego Zbaraskiego,1609,wyd.A.Sokołowski"Listy księcia Jerzego Zbaraskiego,kasztelana krakowskiego",Scriptores Rerum Polonicarum,t.5(1880),s.159-160;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich nr 1577,s.189-191;Biblioteka Ossolińskich nr 231 k.280-282(zaginął w latach 1939-1945);Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.103,s.928-933;fragmenty ogł.W.Łoziński Prawem i lewem,t.2,wyd.2 Lwów 1904,s.191-192
  • Od papieża Pawła V,rękopis:znajdował się w bibliotece w Petersburgu,Biblioteka Czartoryskich nr 1577
  • List polecjący Anny Jagiellonki do palatyna reńskiego,1583,wyd.A.Kraushar"J.S.Herburt z Fulsztyna,pierwszy wydawca dziejopisarzy średniowiecznych",Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,Wydz.I,II 1916
  • Listy króla Imci do pana wojewody krakowskiego i innych panów senatorów o praktykach pana Szczęsnego Herburta z Gabrielem Batorym,rękopis Biblioteki Czartoryskich nr 1577
  • List przyczynny do Króla JMci od synodu za P.J.Herburtem,Piotrków,15 sierpnia 1607,rękopis Biblioteka Czartoryskich,Teki Naruszewicza t.103,nr 159,s.665 nn.
  • Od S.Żółkiewskiego,Tarnawa,17 listopada 1593,wyd.T.Xże L.(T.Lubomirski)w:S.Żółkiewski Listy,Kraków 1868
  • Akt nadania przez J.Szczęsnego Herburta prawa wzniesienia cerkwi w Mościskach,dat.Mościska,12 stycznia 1604,ogł.A.Wybranowski Ongi w dworach i dworkach szlacheckich,Kraków 1898,s.39-40
  • Akty ugody między drukarzem Janem Szeligą oraz księgarzem Janem Policiusem w sprawie wydania Kroniki J.Długosza,zatwierdzone przez J.S.Herburta w Dobromilu 18 listopada 1615,ogł.W.Łoziński"Spór drukarza z księgarzem w roku 1616",Kwartalnik Historyczny 1889
  • Ceduła wystawiona J.Szelidze w Dobromilu 31 stycznia 1616,ogł.W.Łoziński"Spór drukarza z księgarzem w roku 1616",Kwartalnik Historyczny 1889
Utwory o autorstwie niepewnym
  • Votum katolika jednego o jezuitach,powst.1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
  • Rewersał listu szlachcica jednego do drugiego pisany,w którym się obmawia,że nie przybył na sejmik w Opatowie pro 16 Martii 1606 złożony,o którym zdanie swe i dyskursy różne przydawa,wyd.Athenaeum 1841,t.2,s.8;J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczą temu:J.Krupiński i L.Szczerbicka)
  • Skrypt o słuszności zjazdu stężyckiego,powst.wiosna 1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczy temu L.Szczerbicka;J.Czubek upatrywał autora w Mikołaju Zebrzydowskim lub Macieju Smoguleckim)
  • Przemowa do panów senatorów(wiersz),powst.wrzesień 1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo wątpliwe według W.Dobrowolskiej;nie jest to utwór J.S.Herburta według L.Szczerbickiej)
  • Rozmowa o rokoszu,powst.1606,wyd.H.Schmitt Rokosz Zebrzydowskiego,Lwów 1858 dod.s.53;J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918;fragm.(wypis)współczesny Rozmowie pt.Jezuitom i inszym duchownym respons...wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczą temu J.Krupiński i L.Szczerbicka)
  • Reskrypt ślachcica jednego na ów skrypt,który przeciwko Zebrzydowskiemu...jakiś gregoryanek wydał:"Otóż tobie rokosz",powst.1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(odpowiedź na pisemko P.Skargi Otóż tobie rokosz.Autorstwo według A.Brücknera)
  • Na pismo powtarzające ludzie cnotliwe pod tytułem"Otóż tobie rokosz",wydane na ohydę rycerstwa na rokoszu będącego,prawdziwa i krótka odpowiedź,powst.1606,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.2,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
  • Echo o rokoszu,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo:pewne według A.Brücknera;wątpliwe według W.Dobrowolskiej)
  • Consilium de recuperanda pace et in posterum stabilienda pace Regni Poloniae,wyd.M.Ziemecki,1607,(wyd.prawdopodobnie jednocześnie w 3 drukarniach);jest to rozszerzenie pisemka pt.Votum katolika...wyd.następne:1609;1610;w:P.Wangen Paraleipomena,Lyon 1611;1725;1742;(Estreicher notuje 4 odmienne edycje z 1607,z tego dwie wyd.Uppsala,drukarnia J.Olai Nielsenius.Według Brücknera wyd.w Uppsali nie było;tylko wyd.w 1609);przedr.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(niektóre z dawniejszych źródeł wskazywały na autorstwo Szymona Steniusa;według S.Załęskiego,J.Czubka,T.Grabowskiego,L.Szczerbickiej,autorem może być Jerzy Zbaraski,starosta piński;według A.Brücknera J.S.Herburt;W.Dobrowolska popiera tezę J.Czubka,lecz nie wyklucza możliwości współpracy Herburta)
  • Trąba na pospolite ruszenie przeciw jezuitom,powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera;przeczy temu J.Krupiński)
  • Listy o kontrybucyjej nowotniej o jezuitach,powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
  • Cenzura konstytucyj sejmowych przez posła jednego,powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.3,Kraków 1918,(autorstwo według A.Brücknera)
  • Wojna czupryny z ponta(wiersz),powst.1607,wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo według A.Brücknera)
  • Sumnienie mówi(wiersz),wyd.J.Czubek Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego,t.1,Kraków 1916,(autorstwo według A.Brücknera)
  • Wizerunk utrapionej Rzeczypospolitej...przy tym Herkules słowieński Kaspra Miaskowskiego,Dobromil 1612,drukarnia J.Szeliga;wyd.następne:Dobromil 1613;Dobromil 1616;pt.Obraz utrapionej Rzeczypospolitej,Kraków 1628(edycja wątpliwa);pt.Utrapionej Rzeczypospolitej wizerunek,1629,(przeróbka J.D.Solikowskiego Apocalipsis powstała ok.1588)
  • Artes Dobromilenses.Nauka dobromilska,Dobromil 1613,drukarnia J.Szeliga;wyd.następne:Dobromil 1615 lub 1616,(wyd.pod imieniem Jana Lwa,syna Szczęsnego;A.Sokołowski,W.Łoziński i S.Cynarski przypisują ten utwór J.Szczęsnemu)

wtorek, 28 stycznia 2014

Tarnogród

(jidysz טאַרנעגראָד,ros.Тарногродъ)miasto w woj.lubelskim,w powiecie biłgorajskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tarnogród.Według danych z 1 stycznia 2012 miasto miało 3461 mieszkańców zamieszkujących obszar 10,69 km²Miasto jest ośrodkiem ponadlokalnym o funkcji obsługi ludności zamieszkującej teren gminy i gmin sąsiednich.Jego ponad gminny zasięg wyraża się w świadczonych usługach w zakresie ochrony zdrowia(m.in.szpital rejonowy) i edukacji(szkoły średnie).Jest także ośrodkiem drobnego przemysłu metalowego(kasy stalowe) i spożywczego(głównie zboże)oraz centrum uprawy tytoniu.Dzięki sejmikom,odbywającym się od 1975 roku,Tarnogród nazywany jest Stolicą Teatrów Wsi Polskiej.
Położenie
Kontekst geograficzny
Tarnogród położony jest na Płaskowyżu Tarnogrodzkim,we wschodniej części Kotliny Sandomierskiej.Miasto leży na wysokości 208 m n.p.m.na płaskowyżu poprzecinanym głębokimi parowami.W mieście wypływa kilkoma strugami rzeka Złota Nitka(lub Nitka),lewy dopływ Tanwi.Tarnogród jest jednym z zaledwie trzech miast woj.lubelskiego(wraz z Biłgorajem i Janowem Lubelskim)należących do Regionu Karpackiego.Tarnogród położony jest w okolicy typowo rolniczej,w której występują również złoża gazu ziemnego.Gaz,z którego korzystają mieszkańcy Tarnogrodu,jest eksploatowany w kopalni w Woli Różanieckiej.
Kontekst administracyjny
Tarnogród(prawa miejskie 1567)oraz Józefów(prawa miejskie 1725)to jedyne miasta woj.lubelskiego,które historycznie nie były związane z ziemią lubelską(w Małopolsce),lecz należały do ziemi przemyskiej w Rusi Czerwonej(województwo ruskie).Dawniej Tarnogród należał do powiatu przemyskiego.Obecnie miasto leży na południowo-zachodnim skraju pow.biłgorajskiego i woj.lubelskiego i jest najdalej na południe wysuniętym miastem województwa.Oznacza to,że bliżej jest stąd do Rzeszowa w woj.podkarpackim(70 km)aniżeli do stolicy województwa Lublina(110 km).Od północnego wschodu miasto ma granicę z gminą Księżpol a z pozostałych stron otacza je obszar wiejski gminy Tarnogród,która graniczy z trzema powiatami województwa podkarpackiego leżajskim,przeworskim i lubaczowskim.Na początku XIX wieku Tarnogród był jednym z największych miast Królestwa Polskiego(siódma lokata spośród 481 miast w 1816 roku).W latach 1810-1842 Tarnogród był stolicą powiatu tarnogrodzkiego,a następnie ośrodkiem okręgu tarnogrodzkiego w powiecie zamojskim.W 1866 roku wszedł w skład nowo utworzonego powiatu biłgorajskiego.Do 1975 roku miejscowość należała do woj.lubelskiego.Spośród 214 gmin wiejskich powojennego woj.lubelskiego,gmina Tarnogród jako jedyna gmina składała się z samego Tarnogrodu(a więc na wzór gmin miejskich,bez otaczających go terenów rolniczych i innych wsi).29 września 1954 roku został przekształcony w gromadę Tarnogród a 1 stycznia 1973 roku stał się siedzibą jednej ze 189 gmin wiejskich woj.lubelskiego.1 czerwca 1975 roku gminę jako jedną z 58 wiejskich włączono do nowo utworzonego woj.zamojskiego.1 stycznia 1987 roku Tarnogród odzyskał prawa miejskie.Od tej pory tworzył odrębną jednostkę administracyjną(gminę miejską)od wiejskiej gminy Tarnogród,mimo posiadania wspólnych władz gminnych dla obu jednostek.Rada Narodowa Miasta i Gminy w Tarnogrodzie działała do 27 maja 1990 roku na podstawie przepisów wprowadzających ustawę o samorządzie terytorialnym.1 lutego 1991 roku miasto i gminę Tarnogród połączono w jedną gminę miejsko-wiejską.Do woj.lubelskiego i powiatu biłgorajskiego Tarnogród powrócił z dniem 1 stycznia 1999 roku.
Układ przestrzenny
Plan miasta
Środkiem miasta jest rynek gdzie krzyżują się drogi wojewódzkie:835(pn.-pd.w relacji Lublin-Przemyśl,obejmująca ulice:Biłgorajska,Partyzantów,Rynek,1 Maja) i 863(zach.-wsch.w relacji Krzeszów-Cieszanów,obejmująca ulice:22 Lipca,Rynek,Lubaczowska).Południkowy ciąg głównych dróg w obrębie miasta wynosi ok.4,5 km,a równoleżnikowy ok.3,5 km.Najdłuższą ulicą miasta jest ulica 1 Maja,ciągnąca się na długości 1,5 km od Rynku do południowej granicy Tarnogrodu.Krańce miasta wyznacza system przedmieść.W Tarnogrodzie jest 5 dzielnic i 55 nazwanych ulic,z których aż 5 nadal nosi znamiona komunizmu (1 Maja,22 Lipca,Dechnika,PKWN i 40-lecia PRL).W latach 90.do Tarnogrodu włączono południowy Pierogowiec,obecnie znów będący samodzielną wsią.Ze względu na topografię miasta,w której wyróżnia się wąski płaskowyż otoczony głębokimi parowami i wąwozami,Tarnogród rozwinął się przede wszystkim wzdłuż głównych ulic.Zwartą zabudowę spotykamy tylko w śródmieściu(oraz w późniejszych latach na zachodnim Błoniu),pozostałe obszary zabudowane są na wzór ulicówek.Układ taki sprawia,że Tarnogród ma ograniczoną dostępność pomiędzy poszczególnymi dzielnicami(brak przejezdnych łącznic)a jego południkowy układ i brak komunikacji miejskiej wpływa na uciążliwe i czasochłonne odległości między jego peryferiami.Inną cechą takiego układu jest wszechstronna bliskość pól(obejmujących znaczną część administracyjnego obszaru miasta),co wpłynęło korzystnie na rozwój lokalnego rolnictwa.W Tarnogrodzie brak jest większego cieku wodnego,natomiast przeważa rozwinięty system hydrologiczny w postaci wąskich strug,z których wiele wypływa na terenie miasta.Strugi te,występujące w trzech głównych ugrupowaniach(dwa zachodnie i jedno wschodnie),łączą się na północnych obrzeżach Tarnogrodu tworząc Złotą Nitkę.System strug tworzy gdzieniegdzie stawy;największe są zbiorniki przy ul.Nadstawnej w pn.-zach.części miasta,natomiast w dzielnicy Błonie jest staw zwany Rogalówką,a także sztuczny zalew.W Tarnogrodzie jest na ogół dużo zieleni,natomiast brak jest obszarów zalesionych.
Zabudowa
Główną zabudowę miasta stanowią domy jednorodzinne.Największe(i najnowsze)ich skupisko znajduje się na Przedmieściu Błoniu.W Tarnogrodzie pozostało tylko 6 kamienic,wszystkie leżą w rynku lub jego bezpośrednim sąsiedztwie.W mieście jest 9 bloków mieszkalnych 4 w rynku,4 na osiedlu dawnego PGR-u(ul.Pogodna) i 1 przy szkole.W Tarnogrodzie zachowała się tylko namiastka zabytkowych drewnianych domów(często pożydowskich),sięgających XIX,wyjątkowo XVIII wieku.Wzdłuż przedmieść występuje sporadycznie zabudowa typu zagrodowego.
Dzielnice
Tarnogród jest podzielony administracyjnie na 5 dzielnic:Śródmieście(centrum),Przedmieście Płuskie(północ),Przedmieście Różanieckie(wschód),Przedmieście Bukowskie(zachód) i Przedmieście Błonie(południe).Sercem Tarnogrodu jest rynek w kształcie nieforemnego czworokąta.Strona północna wynosi ok.255 m,strona wschodnia 165 m,południowa 270 m i zachodnia 155 m,co w sumie daje powierzchnię ok.4 ha.Jest to jeden z największych rynków w Polsce;do porównania rynek krakowski ma 200×200 m(mniej więcej ta sama powierzchnia co Rynek Tarnogrodzki),a warszawski 90×73 m.Niegdyś był to jednolity plac z centralnym ratuszem,dziś rynek podzielony jest systemem ulic na cztery główne części.W samym środku rynku krzyżują się wspomniane już drogi wojewódzkie.Ze względów ekonomicznych jest to zaletą,z punktu widzenia ochrony środowiska i bezpieczeństwa uciążeniem(obecnie główne skrzyżowanie przekształcone jest w rondo;uporządkowano także ruch drogowy w rynku).Dodatkowo,wzdłuż trzech i pół boków rynku przeprowadzone są przejezdne ulice(pd-wsch.ciąg ulic zdezintegrowano kosztem budowy szpitala),łącznie z przejazdem na północ od Domu Kultury oraz ulicą prowadzącą do szpitala.Daje to w sumie system 8 ulic o jednej nazwie Rynek,co znacznie utrudnia orientację.Domy mieszkalne usytuowane są wzdłuż trzech pierzei w zachodniej części rynku,po stronie wschodniej dominują budynki użytku publicznego(szpital,dom handlowy,restauracja,biura,przychodnia,sklepy).Jednolitość rynku zakłóca szereg budynków wzniesionych w jego środku Dom Kultury,3 bloki mieszkalne,rozlewnia,dom towarowy,dawny dworzec autobusowy(tzw.Poczekalnia) i poczta.W pd.-zach.części rynku jest mały(obecnie mocno przerzedzony)park,jest też trochę zieleni za ową Poczekalnią i wokół pomnika.Dawny dziki park w pn.-wsch.części został wykarczowany kosztem budowy nowej poczty.Dotychczas niezagospodarowany obszar przed Domem Kultury(24 arów)został w wyniku rewitalizacji w 2011 roku przekształcony w wybrukowany otwarty plac,przywracając jednocześnie rynkowi jego pierwotny, historyczny charakter.Na nowym placu powstała także zadaszona scena i dwumetrowy pomnik koguta symbolu Sejmików Teatrów Wiejskich.Od rynku odchodzą z trzech narożników 4 ulice,tzw.zatyłki Kościelna,Kościuszki,Cerkiewna i Targowa(2 ostatnie ze wspólnego narożnika).Rynek otaczają krótkie równoległe uliczki.
Ludność

















































Liczba ludności
Miasto liczy 3.400 mieszkańców(1 I 2007).Pod względem powierzchni zajmuje 31 lokatę w województwie lubelskim(z 41 miast)a pod względem ludności 32.Tarnogród zaliczany jest obecnie do małych miasteczek,jednak przez wiele lat należał do miast średnich,a w XIX wieku był nawet stolicą powiatu.Patrząc na liczbę mieszkańców Tarnogrodu,miasto osiągnęło apogeum w 1914 roku,czyli tuż przed I wojną światową,licząc 7800 osób.Na skutek obu wojen,liczba mieszkańców drastycznie zmalała.W latach powojennych można ponownie zaobserwować stopniowy wzrost ludności,choć w ciągu ostatnich dziesięciu lat liczba mieszkańców pozostaje praktycznie niezmienna.W 2006 zmniejszono powierzchnię Tarnogrodu z 10,86 na 10,69 km²,jednakże miasto wykazało najwyższy wskaźnik wzrostu ludności w powiecie biłgorajskim(+ 0,80%)na przełomie lat 2005-2006(uwzględniając wszystkie typy jednostek administracyjnych,GUS,stan na 31.12.2006)oraz drugi pod względem wysokości wskaźnik w woj.lubelskim w kategorii miast(po Stoczku Łukowskim).
Liczba mieszkańców Tarnogrodu
Rok Mieszk. Rok Mieszk. Rok Mieszk. Rok Mieszk.
1578 700 1717 612 1890 5.667 1939 5.016
1591 1.500 1777 3.166 1905 6.959 1943 1.872
1648 1.046 1822 3.941 1906 7.278 1961 2.622
1661 1.022 1865 4.608 1914 7.800 1978 3.186
1673 626 1871 4.397 1921 4.769 2001 3.466




















Wiara
Tarnogród był tradycyjnie miastem trzech wyznań rzymskokatolickiego,mojżeszowego i prawosławnego,o czym do dziś świadczą tarnogrodzkie świątynie(kościoły,cerkiew i synagoga).W 1921 roku liczba tarnogrodzian wyznania mojżeszowego(niemal połowa ludności)przewyższała liczbę mieszczan katolickich,a prawosławni stanowili niecałe 13% mieszkańców Tarnogrodu.Obecnie Tarnogród posiada największe skupisko prawosławnych w powiecie biłgorajskim;czynna jest też jedna z dwóch prawosławnych parafii powiatu(pw.Świętej Trójcy) i jedna z nielicznych na Lubelszczyźnie,powołana do życia po II wojnie światowej.Liczy ona obecnie około 240 wiernych(druga parafia znajduje się w Biłgoraju,która przejęła część wiernych z parafii w Tarnogrodzie).Cerkiew Świętej Trójcy w Tarnogrodzie jest jedyną na terenie obecnego powiatu biłgorajskiego,która nie uległa zniszczeniu czy też przejęciu przez inne wyznanie w okresie akcji rewindykacji majątku cerkiewnego prowadzonej w latach 1918-1938 przez rząd II RP.Stało się tak zapewne dzięki tajnemu pismu z dnia 4 grudnia 1921 roku starosty biłgorajskiego w którym proponuje on zachowanie parafii w Kulnie(obecnie położona w woj.podkarpackim czynna filia cerkwi w Tarnogrodzie),Babicach(od 1954 roku kościół rzymskokatolicki) i Tarnogrodzie.Tarnogród jest siedzibą dekanatu Tarnogród,jednego z 19 dekanatów w rzymskokatolickiej diecezji zamojsko-lubaczowskiej.W skład liczącego około 27 tys.wiernych dekanatu wchodzi 9 parafii,w tym Parafia Przemienienia Pańskiego w Tarnogrodzie(5,6 tys.wiernych).Parafia ta,która obejmuje również miejscowości Korchów I,Korchów II,Luchów,Płusy i Wolę Różaniecką,posiada oprócz kościoła parafialnego dwa kościoły filialne św.Rocha w Tarnogrodzie i MB Szkaplerznej w Woli Różanieckiej.Do parafii należy też kaplica przy szpitalu w Tarnogrodzie oraz kapliczka w Płusach.Tarnogrodzkie odpusty odbywają się 6 sierpnia(przy kościele parafialnym)oraz 16 sierpnia(przy kościele filialnym).
Ludność według wyznania w 1921 r.
Wyznanie Mieszk. Procent
Mojżeszowe 2.238 46,9%
Rzymskokatolickie 1.918 40,2%
Prawosławne 609 12,8%
Inne 4 0,1%
Ogółem 4.769 100,0%
Historia
Rys historyczny
  • Tarnogród został lokowany na miejscu starego grodziska Cierniogród
  • 14 maja 1567 Tarnogród otrzymuje prawa miejskie od króla Zygmunta II Augusta założyciel Stanisław Spytek Tarnowski
  • 1588 miasto i okoliczne wsie znajdują się w dobrach Jana Zamoyskiego
  • 26 listopada 1715 zawiązuje się tutaj anty saska konfederacja tarnogrodzka
  • 1722 epidemia cholery zabija 200 tarnogrodzian
  • 1772 miasto dostaje się pod zabór austriacki
  • od 1809 Tarnogród w granicach Księstwa Warszawskiego
  • 1810 powstaje powiat tarnogrodzki z miastami:Krzeszów,Frampol,Goraj,Janów i Biłgoraj
  • 1815 Tarnogród jako część Królestwa Polskiego w granicach Rosji
  • 1863 część Tarnogrodzian bierze udział w powstaniu styczniowym
  • 1870 Tarnogród traci prawa miejskie
  • 1939-1944 okupacja niemiecka;wymordowanie ludności żydowskiej
  • 10 grudnia 1945 zniesiono Sąd Grodzki w Tarnogrodzie
  • 1987 Tarnogród odzyskuje prawa miejskie
Założenie Tarnogrodu(1567-1588)
Tarnogród założono w miejscu,w którym wcześniej nie było osady,położonym na obszarze terenów królewskich pod dzierżawą tenutariusza Stanisława Zamoyskiego,a następnie jego syna kanclerza koronnego Jana Zamoyskiego.Miasto lokował 14 maja 1567 roku król Zygmunt II August na sejmie walnym w Piotrkowie.W przywileju lokacyjnym ustalono nazwę Tarnogród,granice miasta oraz zarządzające ustrój prawo magdeburskie.Miasto wybudowano na płaskowyżu poprzecinanym głębokimi wąwozami;fortyfikacyjny kształt miejsca przypominał o dawnym charakterze obronnym tych terenów i istnieniu tu grodziska Cierniogród.Pierwotny Tarnogród miał kształt tarczy,zbudowanej wokół dużego nieforemnego rynku i ciągnącej się na długości około 800 metrów drogi.W pierwszej kolejności postawiono domy mieszkalne oraz drewniany ratusz z salami na obrady i wyszynk napojów,budynkami gospodarczymi oraz wieżą więzienną.Do najstarszych budowli Tarnogrodu tego okresu należały również szpital(dom starców),kościół Św.Ducha z 1569(tzw.kościół szpitalny),kościół parafialny z 1591 i łaźnia miejska.Miasto zamykały trzy bramy,z których jedynie Brama Korchowska przetrwała w obecnym nazewnictwie tarnogrodzkich ulic.Liczbę mieszkańców Tarnogrodu w 1589 roku szacuje się na podstawie rejestrów podatkowych na 700,chociaż porównując ją z liczbą domów wydaje się stanowczo zaniżona(1500 wydaje się bardziej odpowiednim szacunkiem).Ludność stanowili głównie Polacy i Rusini oraz nieliczni Żydzi,trudniąc się przede wszystkim rolnictwem,a także doraźnym rzemiosłem.W Tarnogrodzie odbywały się tygodniowe targi i roczne jarmarki.
W Ordynacji Zamojskiej(1588-1772)
W 1588 roku Jan Zamoyski otrzymuje za zasługi w zwycięstwach kompleks dóbr starostw krzeszowskiego i zamechskiego,łącznie z Tarnogrodem.Tak więc Ordynacja Zamojska,otrzymując tereny te w formie dzierżawy wieczystej,stała się de facto ich głównym właścicielem,co dawało jej prawo pobierania czynszów od mieszkańców miasta(z gruntów,domów,placów,ogrodów i procederów).Dochody z czynszów,obok dochodów z żniw,miały wpływ na rozwój miasta w XVII wieku.Władze w Tarnogrodzie pełnili wójt(pierwszym,dożywotnim wójtem miasta był Florian Słąka,od którego nazwana jest jedna z obecnych ulic na Błoniu),burmistrz,radni,ławnicy i dziesiętnicy.Funkcje te nie były płatne,aczkolwiek uprzywilejowane(ulgi w podatkach).Z ksiąg kościelnych z 1669 roku pochodzi pierwsza znana pieczęć Tarnogrodu,używana przez urząd wójtowski.W tym okresie w Tarnogrodzie przybywa wiele nowych drewnianych domów i innych budowli użytku publicznego,głównie szereg świątyń:wotywny kościół pw.św.Rocha z 1600-1624(jako reakcja mieszczan wobec częstych zaraz),pierwsza cerkiew prawosławna oraz synagoga.W latach 1632-1634 odbudowano spalony w 1629 roku łaciński kościół parafialny(zastąpiony w 1777 murowanym kościołem pw.Przemienienia Pańskiego).Ludność Tarnogrodu XVII i XVIII wieku dziesiątkowały liczne epidemie(1600,1625,1703 i 1722 na skutek tej ostatniej cholera zabrała około 200 tarnogrodzian).Drugim czynnikiem wyniszczającym ludność w tym okresie były częste wrogie szarże,m.in.Tatarów,Kozaków i Szwedów oraz Węgrów pod dowództwem Rakoczego.Do obrony,miasto posiadało zaledwie jedną armatę(do 1674).Trzymano również straż przy bramach miejskich;funkcję tę pełnili żołnierze.Żołnierzy utrzymywano z kasy miejskiej,a ich dodatkowym obowiązkiem było również ściąganie podatków,wyznaczanie fur i eskortowanie przestępców do zamojskiego trybunału.26 listopada 1715 w Tarnogrodzie zawiązuje się tzw.konfederacja tarnogrodzka(z marszałkiem Stanisławem Ledóchowskim na czele),czyli anty saski ruch szlachty,będący ważnym momentem ewolucji związków szlacheckich,typowych w dziejach Polski w XVII-XVIII wieku.
Po rozbiorach Rzeczypospolitej(1772-1918)
Pod zaborem austriackim(1772-1809)
W związku z I rozbiorem Polski,miasto przypadło Austrii.W 1772 roku okupacyjne wojsko austriackie zajęło Tarnogród,integrując w społeczność nową grupę etniczną Niemców.Byli nimi urzędnicy państwowi oraz żołnierze z podmiejskiego garnizonu,którzy jednak szybko się zżyli z miejscową mieszanką Polaków,Rusinów i Żydów.W najbliższym czasie nastąpił okres germanizacji;sprowadzono do Tarnogrodu niemieckich kolonistów,obsadzając nimi miejskie urzędy i stanowiska.Antypolska polityka Józefa II Habsburga spowodowała zamknięcie w 1784 roku Akademii Zamojskiej(uważanej za bastion polskości),co spowodowało naruszenie więzi Tarnogrodu z Zamościem.Poważne zmiany w ustroju miasta doprowadziły do odebrania jemu autonomii;niewielkie źródła dochodów Tarnogrodu pochodziły z wydzierżawiania czopowego i targowego oraz z funkcji ratusza.Okres rządów austriackich,który zakończył się w 1809 roku,charakteryzował przyrost ludności.
Za Księstwa Warszawskiego(1809-1815)
W 1809 roku wojska polskie pod wodzą Józefa Poniatowskiego zdobyły Tarnogród i przegnały okupanta.W nowo utworzonym Księstwie Warszawskim dokonano nowego podziału administracyjnego,podnosząc jednocześnie Tarnogród do rangi miasta powiatowego(jakim pozostał do 1842).Okres ten charakteryzował się postępującym zanikiem autonomii oraz niekorzyściami dla niektórych gałęzi przemysłu na skutek odcięcia miasta od Galicji(niska frekwencja przybyszów na jarmarkach bądź brak surowca na tkactwo).Za Księstwa Warszawskiego podupadła również tarnogrodzka szkoła parafialna,reaktywowana dopiero w 1817 roku.
Za Królestwa Kongresowego(1815-1866)
Owocem kongresu wiedeńskiego w 1815 roku było utworzenie Królestwa Polskiego(Kongresowego),pozostającego w unii personalnej z imperium rosyjskim Tarnogród stał się jednym z jego największych miast.W 1816 roku,spośród 481 miast Królestwa,Tarnogród zajmował siódmą lokatę,licząc 3391 mieszkańców(po Warszawie 77699,Kaliszu 7256,Lublinie 7103,Płocku 5421,Zamościu 4065 i Piotrkowie 3647);był więc większy niż niektóre stolice województw.W 1842 roku zniesiono powiat tarnogrodzki,wcielając jego obszar do powiatu zamojskiego(sąd powiatowy pozostawiono jednak w Tarnogrodzie).Następują pewne zmiany w ustroju miasta,dwugłowy orzeł rosyjski zaczyna figurować na urzędowych pieczęciach a w 1841 roku obowiązującą walutą staje się rubel.W styczniu 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy(najwyższy organ wykonawczy w powstaniu styczniowym)wydał manifest wzywający naród do walki o niepodległość Polski,równocześnie ogłaszając dekret o uwłaszczeniu chłopów.Aby powstrzymać chłopów od powstania,rząd carski wydał ukaz uwłaszczający chłopów na terenie Kongresówki.Pomnik w wąwozie Siekane na peryferiach miasta upamiętnia stu tarnogrodzkich powstańców poległych w krwawej walce w 1863 roku.
W zaborze rosyjskim(1866-1914)
W 1867 roku formalnie zniesiono resztki odrębności administracyjnej tzw.Kongresówki.W 1867 roku Rosjanie utworzyli z zachodnich części powiatu zamojskiego powiat biłgorajski,w którego skład wszedł Tarnogród.W 1869 roku język rosyjski stał się językiem urzędowym a już w 1880 utworzono rosyjską szkołę miejską(gorodskoje ucziliszcze).Procesom rusyfikacji uległa też religia;wyznawcom obrządku greckiego nakazano przyjmować usługi w cerkwi prawosławnej a księżom katolickim zabroniono udzielać jakichkolwiek posług religijnych.Wbrew zakazom i pod groźbą mandatów karnych,duchowieństwo usług tych społeczeństwu nie odmawiało,a sami tarnogrodzianie brali śluby i chrzcili dzieci za granicą austriacką w Majdanie Sieniawskim(metryki odebrano po odzyskaniu niepodległości).W 1906 roku Polska Macierz Szkolna otworzyła w Tarnogrodzie szkołę polską,zlikwidowaną jednak w szybkim czasie przez władze carskie.19 maja 1870 roku przeprowadzono w Królestwie Polskim reformę administracyjną,która pozbawiła 336 niewielkich miast w tym Tarnogród praw miejskich.Spośród 48 miast Lubelszczyzny,które utraciły prawa miejskie,Tarnogród był największą osadą przeszło 5 tys.mieszkańców(dla porównania Lublin liczył około 30 tys.)Osadę przekształcono administracyjnie w gminę,obejmującą wówczas tylko sam Tarnogród i jego przedmieścia,a władzę objęły zebranie gminne,wójt i ławnicy.Dzieje Tarnogrodu pod rządami rosyjskimi charakteryzuje brak rozwoju przemysłu i wielu gałęzi rzemiosła,głównie wskutek odcięcia od źródeł surowca.Osadę zdominowało rolnictwo,jednakże płóciennictwu i kożusznictwu udało się utrzymać.W XIX wieku znany był w kraju tzw.gorset tarnogrodzki.Handel znajdował się w rękach Żydów.W latach W 1870-1875 w Tarnogrodzie wybudowano cerkiew pw.Św.Trójcy(starą cerkiew rozebrano dopiero w 1928)a w 1910 roku założono szpital(apteka istniała już od 1815).
I wojna światowa(1914-1918)
W sierpniu 1914 roku wybuchła I wojna światowa.Front rosyjski w Galicji załamał się i do Tarnogrodu wkroczyli Austriacy.Okupacja trwała zaledwie od 7 sierpnia do 8 września,po czym Austriacy,pod groźbą okrążenia wycofali się.Rosjanie ponownie przejęli władze w Tarnogrodzie,lecz w toku działań wojennych musieli go opuścić 17 czerwca 1915 roku.Od tego dnia,aż do 11 listopada 1918 roku Tarnogród był pod drugą okupacją austriacką.Po wprowadzeniu administracji cywilnej powróciła funkcja burmistrza,jednak bez przywrócenia praw miejskich.Przemysł i handel pozostał na zasadach wolnej konkurencji(walutą stała się korona austro-węgierska),lecz na skutek fatalnego zaopatrzenia rynku i niewystarczalnych kontyngentów szerzył się handel pokątny.Reaktywowano szkołę polską i sąd,w 1916 roku założono straż pożarną a w 1917 progimnazjum.Tarnogrodzki szpital służył w czasie wojny celom wojskowym początkowo Rosjanom a później Austriakom.W 1917 roku w południowej dzielnicy Błonie usypano Kopiec Kościuszki.
W II Rzeczypospolitej(1918-1939)
W Polsce Odrodzonej przeprowadzono reorganizację administracji kraju i tak reaktywowano powiat biłgorajski jako jeden z 19 powiatów nowego woj.lubelskiego.W jego zasięgu znalazł się ludnościowo mocno okaleczony Tarnogród,liczący około 5000 mieszkańców(przed I wojną światową prawie 8 tys.)Przez okres wojny,Tarnogród zdołał utrzymać swoją tradycyjną mieszankę narodowościową(Polacy,Rusini i Żydzi)bez żadnych antagonizmów,a problem ukrainizmu przejawił się dopiero po dojściu hitlerowców do władzy.Po odzyskaniu niepodległości,w Tarnogrodzie przywrócono funkcje wójta i rady gminnej, austriacki Sąd Pokoju przemianowano na Sąd Grodzki(istniejący formalnie do 1945) i założono biuro notarialne.W 1920 roku zorganizowano w Tarnogrodzie Publiczną Szkołę Powszechną z filią w dworku Zającówka(który również mieścił sierociniec),natomiast w nieczynnym już domu starców utworzono przedszkole;w tym samym roku reaktywowano też Ochotniczą Straż Pożarną.Utworzenie w 1927 roku Szpitala Powiatowego w Biłgoraju odciążyło znacznie tarnogrodzki Szpital Rejonowy;w 1932 roku powstała w osadzie nowa apteka.Tarnogrodzka spółdzielnia spożywców przeżyła w okresie międzywojennym znaczny kryzys,przez co handel przeszedł automatycznie w ręce Żydów.Zamknięto też miejscowe Towarzystwo Pożyczkowo-Oszczędnościowe,wskrzeszając je jednak w 1928 roku pod nazwą Kasa Stefczyka,głównie do obsługi osady i trzech sąsiednich gmin.Ważnym przedsięwzięciem było przekształcenie lokalnej zlewni w Okręgową Spółdzielnię Mleczarską w dniu 15 listopada 1938 roku;skupując 900 tys.litrów mleka rocznie i obsługując 7 gmin,zakład stał się prosperującym przedsiębiorstwem tego okresu.
W czasie II wojny światowej (1939-1944)
Wojska niemieckie pojawiły się w Tarnogrodzie 15 września 1939 roku,czyli dwa tygodnie po wybuchu II wojny światowej.Tego samego dnia doszło do starcia pomiędzy oddziałami gen.Szyllinga i Boruty-Spiechowicza z Armii Kraków a Niemcami,którzy 16 września spalili część Tarnogrodu,łącznie z budynkiem gminy i domami żydowskimi;doszło do pierwszych straceń mieszkańców.Gniazda oporu w rejonie Tarnogrodu zostały w kilka dni zlikwidowane.27 września do osady wkroczyły wojska radzieckie,a po ich wycofaniu po dwóch tygodniach,władze przejęli Niemcy.Przejawiło się to licznymi aresztowaniami ludności cywilnej,publicznymi rozstrzeliwaniami i wywożeniem na roboty.26 października Tarnogród wszedł w skład dystryktu lubelskiego w Generalnym Gubernatorstwie.Już na początku okupacji zawiązały się różne ugrupowania tarnogrodzkiej akcji podziemnej(głównie z inicjatywy nauczyciela Kazimierza Smutka).Najsilniejszą orientacją polityczną okazała się Armia Krajowa.Po przejęciu rządów przez Gestapo rozpoczęło się masowe prześladowanie Żydów.Poczynając od 1 listopada 1942,nastąpiła seria masakr,rozstrzelań i wywożeń do obozów koncentracyjnych;stracono ponad 1000 Żydów.W 1943 roku,w celach kolonizacji Zamojszczyzny,dokonano licznych wysiedleń Polaków na roboty przymusowe.Niepowodzenia na froncie wschodnim zadecydowały o wywózce zamiast o natychmiastowym wymordowaniu.30 czerwca 1943 roku z Tarnogrodu wysiedlono około 1000 mieszkańców,głównie do Bełżca i Majdanka,do obozów przejściowych w Zwierzyńcu i Zamościu oraz do Niemiec.Bolesne te chwile w dziejach Tarnogrodu upamiętniono w 1963 roku,stawiając w Rynku pomnik ku czci pomordowanych w obozach koncentracyjnych i poległych na polu walki z faszyzmem.Za okupacji w Tarnogrodzie urządzana była administracja cywilna.Jedynym czynnym zakładem produkcyjnym była mleczarnia,z której ludność na kartki otrzymywała skromne przydziały.Tarnogrodzki szpital był zamknięty w latach 1938-1943,a szkoła zasadniczo przestała istnieć.Mało żywotną Straż Pożarną zmuszano do wyłapywania mieszkańców na roboty,która jednak w następstwie ułatwiała schwytanym ucieczkę(w końcu remizę spalono).Po wysiedleniu tarnogrodzian,do osady przybyli ze wschodnich terenów prohitlerowscy Ukraińcy,przejmując życie gospodarcze w Tarnogrodzie.Organizowane były zbrojne pogromy ocalałych Polaków i kryjących się Żydów;w 1944 roku zamordowano m.in.dyrektora szpitala Czesława Kryszkiewicza.Działania te zapobiegało jednak duże nasycenie partyzantki radzieckiej(współpracującej z AK)z kwaterą w Borowcu,która 15 lutego 1944 roku przepędziła z Tarnogrodu hitlerowców.Całkowite wycofanie Niemców nastąpiło 21 lipca 1944 roku pod naporem wojsk polskich i radzieckich.Zakończyło się to niemieckim odwetem i zbombardowaniem Tarnogrodu 22 lipca 1944 roku,w którym zginęło kilkanaście osób.Totalne straty ludności zamykają się cyfrą około 2650,w tym 2600 Żydów(1600 wybitych w Tarnogrodzie i 1000 wysłanych do obozów)oraz 50 Polaków.
W Polsce Ludowej(1944-1989)
Po wyzwoleniu w 1944 roku,pierwszy okres Tarnogrodu za Polski Ludowej był bardzo trudny.Do 1947 roku działali tu powstańcy z oddziałów UPA,którzy napadali i grabili osadę.Tarnogrodzcy Żydzi zostali wymordowani podczas wojny;pozostała namiastka ludności polskiej,rusińskiej i ukraińskiej(ci ostatni w liczbie około 600 wyjechali jednak wkrótce do ZSRR).Wysiedleni tarnogrodzianie powrócili do kraju dopiero w latach 1945-1946,odnajdując swoje gospodarstwa zdewastowane lub w zgliszczach.Po wojnie,Polska stała się państwem socjalistycznym.Zgodnie z nowymi przepisami,w Tarnogrodzie wprowadzono najpierw Gminną Radę Narodową(z prezydium na czele)a następnie,od 1954,Radę Gromadzką z czterema podległymi zakładami budżetowymi:gospodarki komunalnej,usług remontowo-budowlanych,Domu Kultury i przedszkola.Sąd Grodzki zlikwidowano już w 1945 roku.Za PRL:u w Tarnogrodzie powstała większość instytucji społecznych i zakładów produkcyjnych oraz wszystkie instytucje kulturalne i oświatowe;większość z nich działające do dziś.Spośród 214 gmin wiejskich powojennego województwa lubelskiego,Tarnogród jako jedyna gmina składał się z samego Tarnogrodu(a więc na wzór gmin miejskich,bez otaczających go terenów rolniczych i innych wsi).W 1954 roku pojawiły się plany reaktywowania powiatu tarnogrodzkiego,jednak bezskutecznie.W latach 50.przyłączono do Tarnogrodu znoszoną gminę Wola Różaniecka,tworząc obecną gminę Tarnogród.W wyniku reformy administracyjnej w 1975 roku,Tarnogród znalazł się w województwie zamojskim.W latach 1976-1982 do gminy Tarnogród przyłączono 3 miejscowości(Bukowina Pierwsza i Druga oraz Wola Kulońska)z tymczasowo zniesionej gminy Biszcza.1 stycznia 1987 roku,dzięki staraniom gminy,Tarnogród po 117 latach odzyskał prawa miejskie.
Turystyka
Zabytki
  • Późnobarokowy kościół parafialny pw.Przemienienia Pańskiego,zbudowany w latach 1750-1777 według projektu lwowskiego architekta Bernarda Meretyna.We wnętrzu ołtarz z lat 1632-1637 pochodzący z kolegiaty w Zamościu z obrazami Domenica Tintoretta,sprowadzonymi z Wenecji(motywy śś.Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty,194×76 cm);skradzionymi w 1994 r.lecz odnalezionymi
  • Wolnostojąca dzwonnica z 1777 r.przy kościele parafialnym
  • Drewniany(modrzewiowy)kościółek pw.św.Rocha z 1600-1624(najstarszy na Zamojszczyźnie)z polichromowanym wnętrzem;wybudowany przez tarnogrodzian jako kościół wotywny,mający ich chronić przed częstymi zarazami(kościół filialny dekanatu Tarnogród)
  • Synagoga z 1686 r.(obecnie biblioteka i muzeum)z zachowaną aron ha-kodesz,rozbudowana w XIX w.
  • Parafialna cerkiew prawosławna pw.Świętej Trójcy z 1870-1875(z nieczynnym cmentarzem)
  • Zabytkowa plebania z 1905-1907 z otaczającym ją parkiem(przy kościele parafialnym)
  • Rzymskokatolicki i prawosławny(dawniej również greckokatolicki)cmentarz założony w 1828 r.z wiekowymi grobowcami(m.in.10 nagrobków z 1 połowy XIX wieku)
  • Kirkut na Przedmieściu Różanieckim,funkcjonujący od XVII wieku do 1942,odrestaurowany w 1986 r.
  • Cmentarz epidemiczny przy ul.Krzywej,czynny w XVII i XVIII w.
  • Czynny cmentarz rzymskokatolicki przy ul.22 Lipca,założony na początku XIX w.
  • Cmentarz żydowski przy ul.Nadstawnej z II wojny światowej(założony w 1942,uporządkowany w 1986)
Inne atrakcje turystyczne
Budynki
  • Biało-zielony budynek(tzw.pałacyk)z 1930 r.znajdujący się przy ul.22 Lipca;przez wiele lat siedziba Urzędu Gminy,obecnie(po gruntownym remoncie)mieści się tam Urząd Stanu Cywilnego i Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej
  • Zabytkowy dom drewniany,tzw.domek katechetyczny przy ul.Kościelnej
  • Zabytkowa kamienica na rogu ulic 1 Maja i Kryszkiewicza
  • Budynek Tarnogrodzkiego Domu Kultury z charakterystycznymi podcieniami(1956)
  • Willa na rogu ul.22 Lipca i Przedm.Bukowskiego z figurami lwów na ozdobnych schodach(obecnie posterunek policji)
  • Tarnogrodzki Rynek,jeden z największych rynków w Polsce,mierzący 160×140 m
Muzea
  • Regionalna Izba Pamięci niewielkie muzeum z dwiema sekcjami:etnograficzną(sprzęty z dawnych lat) i historyczną(eksponaty i fotografie z II wojny światowej)
Pomniki
  • Kopiec Kościuszki usypany przez mieszkańców w 1917 r.przy ul.Floriana Słąki
  • Pomnik w małym parku w Rynku,upamiętniający mieszkańców Tarnogrodu pomordowanych w obozach koncentracyjnych i poległych na polu walki z faszyzmem(z 1963 r.)
  • Pomnik w Bramie Korchowskiej poświęcony żołnierzom polskim zamordowanym w Katyniu przystanek VI(10 IX 2006 r.)oraz VII(25 VIII 2007 r.)Międzynarodowego Motocyklowego Rajdu Katyńskiego
  • Pomnik przy ul.Tadeusza Kościuszki upamiętniający zamordowanych żydów w czasie II wojny światowej
  • Wąwóz Siekane z pomnikiem miejsce stu poległych tarnogrodzian w powstaniu styczniowym(1863)
  • Pomnik przy ul.Nadstawnej,upamiętniając 2000 żydowskich mieszkańców Tarnogrodu zamordowanych 1 listopada 1942 r.
  • Pomnik Jana Pawła II w Rynku,dłuta krakowskiego artysty Karola Badyny,wzniesiony 11 czerwca 2006 r.(z brązu,wys.4,5 m)
  • Pomnik Koguta symbolu Sejmików Teatrów Wiejskich(2011)
Rekreacja
  • Zalew nad Przedmieściu Błoniu(sport,wędkarstwo)
  • Stawy przy ul.Nadstawnej(kąpieliska)
Szlaki turystyczne
Szlak im.Józefa Złotkiewicza;Trasa:Biłgoraj Dereźnia Solska Ruda Solska Biszcza Tarnogród.Ze względu na malownicze okolice i brak ciężkiego przemysłu Tarnogród ma szanse na rozwinięcie agroturystyki.
Baza noclegowa i gastronomiczna
W 2011 roku w Tarnogrodzie powstał Pensjonat„Nad Złotą Nitką”który dysponuje 50 miejscami noclegowymi.Bazę gastronomiczną stanowią:restauracja„Nad Złotą Nitką”,restauracja Jubileuszowa,2 pizzerie oraz kawiarnia w Domu Kultury(wszystkie zakłady w Rynku).W Tarnogrodzie jest również zajazd przy ul.1 Maja(także możliwość noclegu).
Kultura
Ośrodek Kultury
Działalnością kulturalną zajmuje się Tarnogrodzki Ośrodek Kultury(TOK),prowadzący lub goszczący zespoły teatralne,śpiewacze,taneczne,muzyczne,klub seniora itp.W Tarnogrodzie działa od lat Tarnogrodzka Kapela Ludowa oraz Strażacka Orkiestra Dęta.Ośrodek posiada dwie sceny główną w dawnej sali kinowej(na parterze)oraz drugą odkrytą przed wschodnią fasadą budynku.Co roku,latem,w Tarnogrodzie organizowane są Dni Miasta zwane Dniami Dziedzictwa oraz festiwal muzyczny pod nazwą Prezentacje Piosenki Religijnej.
Historia
Tarnogrodzki Ośrodek Kultury,początkowo pod nazwą Tarnogrodzki Dom Kultury(TDK),powstał w 1956 roku.Głównym atutem instytucji było Kino Grunwald z salą na 250 miejsc,które przetrwało do końca lat 80.(dziś lokal ten wyposażony w dużą scenę wykorzystywany jest do innych imprez kulturalno-rozrywkowych).Znajdowała się tu również Biblioteka Gromadzka(na początku lat 90.przeniesiona do wyremontowanej synagogi,a przejściowo z filią w pobliskiej kamienicy w rynku).Pierwotnie w Domu Kultury znajdował się także:na pierwszym piętrze Klub Rolnika(później dyskoteka)oraz na drugim piętrze(na poddaszu)kawiarnia i sklepik.Początkowo,kierownictwo Domu Kultury współpracowało z m.in.Teatrem im.Osterwy w Lublinie,który kilka razy do roku dawał widowiska teatralne.Urządzano także odczyty prelegentów zamiejscowych(z różnych dziedzin),spotkania mieszkańców z pisarzami i literatami(m.in.Władysławem Broniewskim)oraz studentami z krajów egzotycznych.
Budynek
Oryginalny wygląd budynku z charakterystycznymi podcieniami i balkonami został przez lata zeszpecony brakiem remontów oraz przez zezwolenie na utworzenie sklepów w podcieniach wschodniej fasady.Pozatykanie podcieni oraz przykrycie głównego balkonu tandetnymi literami(tworzącymi wyraz Dom Kultury)doszczętnie zatarły architekturę budynku.Dopiero na początku XXI wieku przeprowadzono gruntowny remont ośrodka,burząc równocześnie sklepy w podcieniach i tylne pomieszczenia,oraz usuwając litery z balkonu,szyld Kina Grunwald i inne reklamy(nawet reklamę Sejmików Wiejskich).Teraz główne fasady Domu Kultury(południowa i wschodnia)znów mają swój pierwotny reprezentatywny wygląd.
Folklor
Sejmiki Teatrów Wsi Polskiej
W lutym odbywa się w Tarnogrodzie Międzywojewódzki Sejmik Wiejskich Zespołów Teatralnych,jeden z pięciu obok sejmików w Bukówcu Górnym,Stoczku Łukowskim,Bukowinie Tatrzańskiej i Pile(Polska podzielona jest na 5 regionów sejmikowych).Natomiast jesienią(w październiku/listopadzie)odbywa się w Tarnogrodzie wielki finał,czyli Ogólnopolski Sejmik Teatrów Wsi Polskiej,stanowiący promocję najwartościowszych osiągnięć z całego roku.Dzięki tym sejmikom,odbywającym się systematycznie od 1975 roku(początkowo jako Sejmiki Teatralne,obecna nazwa od 1984),Tarnogród zyskał renomę Stolicy Teatrów Wsi Polskiej.


































Strój ludowy
Z okolic Tarnogrodu i Biłgoraja wywodzi się specyficzny ludowy strój biłgorajsko-tarnogrodzki;szczególnie strój żeński jest nietypowy ponieważ przeważa w nim biel(większość polskich strojów ludowych jest barwna).Strój uważany jest za jeden z najbardziej zbliżonych do dawnych strojów słowiańskich.Używany był do przełomu XIX i XX w.
Ruch artystyczny Tarnogrodu
Działalność Założ. Osób
Orkiestra Dęta 1956 40
Kapela Ludowa 1976 5
Klub Seniora 1976 10
Różaniec Zespół Śpiewaczy 1979 10
Gryf Zespół Tańca Ludowego 1983 20
Granda Dziecięcy Zespół Taneczny 1989 40
Koliber Zespół Tańca Towarzyskiego 1990 22
Buba-Z Zespół Muzyczny 1991 4
Kinder Garten Zespół Muzyczny 1994 4
Mały Gryf Zespół Tańca Ludowego 1999 16
Sztuka ludowa
Tarnogród słynął zawsze z rzemiosła w zakresie sztuki ludowej.Najpopularniejsze były wyroby plecionkarskie(głównie z wikliny,słomy żytniej,rogożyny,pałki wodnej oraz korzeni sosny,świerku i jałowca) i chałupnickie(artystyczne wyroby ze słomy).Spośród wyrobów chałupniczych najbardziej rozpowszechnione były torebki,koszyczki,abażury,ozdoby choinkowe,wieńce dożynkowe,niektóre meble,a w szczególności tzw.koziołki tarnogrodzkie.W latach 60.w Tarnogrodzie powstały nawet:Spółdzielnia Pracy Wyrobów Czapniczo-Modniarskich,Spółdzielnia Pracy Wyrobów Słomkowych oraz Spółdzielnia Haftu„Moda”w Lublinie.Istniał tu też Zespół Słomkowy Tarnogród,zatrudniający około 40 chałupników z Tarnogrodu,Luchowa Górnego i Luchowa Dolnego.
Kulinaria
Specyfiką miasta jest piróg tarnogrodzki,potrawa przypominająca pasztet,wypiekana z kaszy gryczanej i ziemniaków.Piróg(nie pieróg!)jest daniem dobrze znanym w regionie,zarejestrowanym jako produkt regionalny.Innymi typowymi potrawami ziemi tarnogrodzkiej są:krupiak,cebularz i kulasza(na bazie ziemniaków i skwarek).
Prasa
Lokalnym czasopismem miasta jest Kwartalnik Tarnogrodzki,wydawany od 1999 r.przez Tarnogrodzkie Towarzystwo Regionalne(TTR),utworzone w 1995 roku.Innym popularnym czasopismem jest Tygodnik Zamojski,który jednak w mniejszej mierze pokrywa rejon tarnogrodzki.
Sport
LKS Olimpiakos Tarnogród
W Tarnogrodzie funkcjonuje Ludowy Klub Sportowy Olimpiakos Tarnogród amatorski klub piłkarski,założony w 1966 roku jako LZS Start Tarnogród.Oficjalnymu barwami zespołu są zieleń i czerwień,lecz zawodnicy grają obecnie w biało-niebieskich lub biało-czerwonych strojach.Największym sukcesem zespołu jest uczestnictwo w rozgrywkach piłki nożnej w klasie międzywojewódzkiej chełmsko-zamojskiej.Niegdyś klub posiadał również sekcję tenisa stołowego oraz gry w szachy.Obecnie drużyna seniorów gra w grupie I zamojskiej klasy A.Olimpiakos rozgrywa mecze na Stadionie znajdującym się w Tarnogrodzie w dzielnicy Targowica,o pojemności 1500 widzów.Poza stadionem(98×62,5 m),każda dzielnica Tarnogrodu dysponuje boiskami do gry w piłkę nożną i siatkową.W Tarnogrodzie znajduje się także hala sportowa przy kompleksie szkolnym.Z Tarnogrodu pochodzą znani sportowcy Justyna Bąk,Dorota Gruca,Ryszard Dołomisiewicz i Dariusz Pender.
Szkolnictwo
Historia
Wzrost ludności Tarnogrodu po II wojnie światowej sprawił,że pomieszczenia budynku dotychczasowej podstawówki przy ul.Szkolnej stały się zbyt małe dla potrzeb osady.Pierwszą reakcją było przeniesienie części klas do murowanej kamienicy w zachodniej pierzei Rynku,lecz manewr ten okazał się w dalszym ciągu niewystarczalny.Proces powstania obecnej Szkoły Podstawowej im.Marii Curie-Skłodowskiej przy ul.1 Maja w Tarnogrodzie rozpoczął się 6 stycznia 1959 roku,kiedy to w odpowiedzi na wysuniętą przez KC PZPR inicjatywę„Tysiąc szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego”,powołano komitet organizacyjny szkoły i ustalono miejscowe składki na jej budowę.Budowę tarnogrodzkiej szkoły jako czterysta siódmej Tysiąclatki w kraju rozpoczęto w lipcu 1959 roku,7 marca 1960 wmurowano akt erekcyjny a 27 marca 1960 dokonano uroczystej inauguracji.Pierwszy rok szkolny w nowym budynku,który poza podstawówką mieścił również Technikum Ekonomiczne oraz Zasadniczą Szkołę Zawodową,rozpoczął się 30 września 1962 roku.W związku z reformą szkolnictwa w Polsce w 1967 roku,technikum przekształcono w Liceum Ekonomiczne.W 1972 roku otworzono Liceum Zawodowe,kształcące przyszłych sprzedawców,magazynierów i pracowników administracyjno-biurowych.W 1975 roku nastąpiła restrukturyzacja tarnogrodzkiego liceum w kierunkach ekonomika i organizacja przedsiębiorstw handlowych.W kolejnych latach zawodówka zaczęła też kształcić piekarzy,ceramików,kucharzy,kelnerów,masarzy i mleczarzy.1 listopada 1967 roku,w wyremontowanym budynku starej szkoły podstawowej,uruchomiono internat dla 100 przyjezdnych uczniów szkoły średniej.Internat ten,pod kierownictwem Stanisława Wolskiego(1968-71),Stanisława Dyrki(1972-82) i Elżbiety Pajury(od 1982),był jednym z przodujących internatów w woj.lubelskim(m.in.zajęcie II miejsca w konkursie w 1970 roku).Mimo gruntownej modernizacji budynku na początku lat 2000,decyzją Rady Powiatu internat zlikwidowano dnia 1 września 2004 roku.
Współczesność
19 marca 1999 roku w mieście założono nowy typ szkoły gimnazjum.Publiczne Gimnazjum w Tarnogrodzie zlokalizowano w budynku szkoły podstawowej przy ul.1 Maja.Tam też przeniesiono Przedszkole Miejskie.Budynek tarnogrodzkiego przedszkola(które w połowie lat 90.przeniesiono z próchniejącego domu przy ul.Szkolnej do nowego lokum przy ul.Kościelnej)przekształcono w nową placówkę Zespołu Szkół Ekonomicznych im.Armii Krajowej(potocznie„ekonomik”),który w późniejszych latach znacznie rozbudowano ku północy.Obecnie mieści liceum ogólnokształcące oraz jedyne w powiecie biłgorajskim technikum ekonomiczne(zawody technik ekonomista,technik handlowiec i technik informatyk).Na placu po dawnej łaźni przy ul.Szkolnej wybudowano nowy Środowiskowy Dom Samopomocy a w budynku zniesionego internatu umieszczono Ośrodek Interwencji Kryzysowej(do 31.12.2007 r.)
Przemysł i gospodarka
Historia
Od wieków Tarnogród słynął z kowalstwa,które istniało tu od XVII wieku w samym Tarnogrodzie było aż 11 kuźni.Na przełomie XVII i XVIII wieku w mieście dominowała branża skórzana.Popularne było też szewstwo,garbarstwo i rymarstwo,lecz przede wszystkim kuśnierstwo kożuch tarnogrodzki był wyrobem powszechnie znanym.Również dwa cechy branży spożywczej rzeźnictwo i olejarstwo odgrywały duże rolę w skali regionalnej,np.w 1711 roku Tarnogród miał 69 rzeźników(dla porównania Przemyśl tylko 26),czyli najwięcej z miast ziemi przemyskiej.W ograniczonej mierze uprawiane było płóciennictwo i krawiectwo,a także bednarstwo,ślusarstwo i garncarstwo(to ostatnie przestało istnieć w XIX wieku).W 1722 roku,napoje alkoholowe tarnogrodzkiej produkcji miały jedną z najwyższych wartości spośród miast ziemi przemyskiej.Na początku XVIII wieku,Tarnogród posiadał 6 kotłów piwnych.Miasto słynęło również z rzemiosła w zakresie sztuki ludowej głównie plecionkarstwa i chałupnictwa(wyroby słomkowe),a szczególnie tzw.koziołków tarnogrodzkich.Biorąc pod uwagę rolniczy charakter regionu,przemysł ciężki w Tarnogrodzie i jego najbliższych okolicach odgrywał zawsze małą rolę.W Polsce Ludowej powstały główne zakłady produkcyjne Tarnogrodu,m.in.Spółdzielnia Mleczarska(1946),Spółdzielnia Pracy Metalowiec(1953;obecnie firma Tarmet),cegielnia,piekarnia i inne mniejsze zakłady(szewskie,stolarskie i krawieckie).Nie należy pominąć tarnogrodzkiego PGR:u przy ul.Lubaczowskiej,który nawet dysponował lotniskiem rolniczym.W latach 70.istniała w Tarnogrodzie mała drukarnia,a do lat 90.rozlewnia wód mineralnych.Najważniejszymi instytucjami społecznymi z tego samego okresu były:Kółko Rolnicze(1955),Gminna Spółdzielnia Samopomoc Chłopska(1948)oraz Bank Spółdzielczy(1950;do 1962 jako Gminna Kasa Spółdzielcza).
Współczesność
Obecnie ważną branżą przemysłową w Tarnogrodzie jest przetwórstwo zbożowe oparte na zbożu sprowadzanym z regionów tomaszowskiego i hrubieszowskiego.Mimo wysokiego udziału gruntów ornych w powierzchni ogólnej oraz ponad dwukrotnego do przeciętnej krajowej nasycenia ciągnikami,zboża produkowane na terenie gminy Tarnogród są gatunkowo niejednorodne ze względu na duże rozdrobnienie gospodarstw.Tarnogród jest też ośrodkiem uprawy tytoniu,jednak ze względu na rosnącą świadomość społeczeństwa odnośnie szkodliwości palenia,tytoń spotyka się obecnie z trudnościami zbytu,co zniechęca do produkcji.Poprzez nawiązanie współpracy z Zakładem Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego w Leżajsku,w Tarnogrodzie otwiera się natomiast rynek zbytu truskawek,krzewów owocowych i warzyw.Poza przemysłem o charakterze rolniczym,w Tarnogrodzie czynna jest od 1953 roku wspomniana już firma Tarmet(dawny Metalowiec),produkująca kasy stalowe,sejfy,regały metalowe,ogrodzenia,bramy i garaże.Do innych zakładów produkcyjnych należy GS Samopomoc Chłopska,PPU Tarbex,mleczarnia i dwie piekarnie.Mało rozwinięty przemysł tarnogrodzki wpływa korzystnie na środowisko zanieczyszczenie jest minimalne.Handel skupia się tradycyjnie wokół tarnogrodzkiego rynku.Największy asortyment towarów znajduje się w wybudowanym za Polski Ludowej domu handlowym(potocznie WuDeT od dawnej nazwy Wiejski Dom Towarowy)przy ul.Partyzantów.Drugim większym domem towarowym jest pawilon w zachodniej części Rynku,prowadzący sprzedaż głównie artykułów do produkcji rolnej.W Tarnogrodzie,na placu zwanym powszechnie Targowicą,odbywają się cotygodniowe targi,przyciągające sprzedawców i kupców z odległych o kilkadziesiąt kilometrów terenów.Targi te,odbywające się zawsze we wtorki,są wielowiekową tradycją,zapoczątkowaną w przywileju lokacyjnym miasta.
Infrastruktura
Miasto i gmina Tarnogród posiada stosunkowo dobrą infrastrukturę komunalną.W 1997 roku gmina uzyskała tytuł Gmina jakich mało w dziedzinie Usługi komunalne za organizację pierwszej w Polsce sieci gazowej poza krajowym systemem dystrybucji gazu.Od 15 sierpnia 2008 r.gaz ze złoża Tarnogród Wola Różaniecka jest dostarczany do krajowego systemu gazowniczego i zużywany przez odbiorców końcowych jako surowiec energetyczny.W 2006 roku gmina Tarnogród otrzymała III miejsce w rankingu gmin województwa lubelskiego w kategorii gminy miejsko-wiejskie,organizowanym przez Związek Gmin Lubelszczyzny.
Zaopatrzenie
Tarnogród posiada wspomnianą już własną sieć gazową na bazie gazu eksploatowanego od 1993 roku w kopalni w Woli Różanieckiej przez Sanocki Zakład Górnictwa Nafty i Gazu.Do gazociągu podłączonych jest ponad 700 gospodarstw.Cena tarnogrodzkiego gazu jest w wykorzystaniu prywatnym o 25% niższa od ceny krajowej a rolnicy płacą tylko połowę ustalonej stawki.W ciągu roku mieszkańcy gminy Tarnogród wykorzystują ponad 1460000 m³ gazu.W sierpniu 2008 roku kopalnia została włączona do krajowej sieci i cena gazu uległa zmianie.Po odkryciu złóż ropy naftowej przez pracowników Geofizyki Toruń w powiecie biłgorajskim,istnieje duże prawdopodobieństwo obecności złóż ropy pod Tarnogrodem,jakoby oba surowce energetyczne gaz i ropa występują często razem lub blisko siebie.Do sieci wodociągowej podłączonych jest 1085 gospodarstw wiejskich,a sieć ma w sumie 1358 przyłączy domowych.Miasto Tarnogród dysponuje własną oczyszczalnią ścieków przy ul.Biłgorajskiej.Sieć kanalizacyjna miasta jest dobrze rozbudowana.
Komunikacja
Z automatycznej łączności telefonicznej korzysta 1035 abonentów.W Tarnogrodzie nie ma komunikacji miejskiej.Głównym punktem komunikacji jest dworzec autobusowy w Rynku z dodatkowymi przystankami przy szkole podstawowej i na Przedmieściu Błoniu,obsługiwanymi przez komunikację podmiejską.Obecnie na tarnogrodzkim rynku zakończyła się budowa ronda,które znacznie usprawnia przejazd przez dotychczas uciążliwą krzyżówkę głównych dróg wojewódzkich.W latach 50.-80.Tarnogród miał własny radiowęzeł.Ciekawostką jest fakt,że w latach 1972-1989 mały Tarnogród posiadał nieproporcjonalnie dużą do liczby mieszkańców ilość taksówek w 1985 roku aż 15.
Budynki komunalne
Głównymi budynkami administracyjnymi miasta są Urząd Miasta i Gminy z remizą strażacką przy ul.Kościuszki oraz dawny budynek Urzędu Miejskiego(pałacyk)przy ul.22 Lipca.Gmina dysponuje także dworkiem Zającówka oraz dwoma budynkami mieszkalnymi przy ul.Ogrodowej;budynkami gospodarczymi,technologicznymi i administracyjnymi po byłej rzeźni,masarni i cegielni(wraz z piecem i wiatami);magazyn w Rynku,kiosk blaszak przy ul.Targowej,stadion z pawilonem sportowym i trybuną oraz wiaty dworca autobusowego i przystanków.
Ochrona zdrowia i inne
Opiekę zdrowia zapewniają:Szpital Rejonowy(założony w 1910 roku) i Przychodnia Rejonowa w Tarnogrodzie oraz prywatne gabinety lekarskie i stomatologiczne.W mieście są trzy apteki.Od 1920 roku w Tarnogrodzie działa Ochotnicza Straż Pożarna.Posterunek policji znajduje się przy ul.22 Lipca.W Tarnogrodzie znajdował się niegdyś posterunek pomiarowy Instytutu Meteorologii w Krakowie,zlikwidowany został jednak na przełomie lat 80./90.XX w.
Transport
Transport drogowy
Tarnogród jest węzłem drogowym.
W centrum miasta krzyżują się drogi wojewódzkie:
  • 835 kierunek Lublin Biłgoraj Tarnogród Przeworsk
  • 863 kierunek Rudnik nad Sanem Kopki Tarnogród Cieszanów
Dodatkowo,z Tarnogrodu odchodzą dwie drogi gminne:do Biszczy i do Korchowa.Poprzez krótki odcinek drogi polnej można z Tarnogrodu dotrzeć do Jastrzębca(położonego w specyficznym zakolu województwa podkarpackiego tuż obok miasta),a stamtąd dalej do Leżajska(najkrótsza trasa).Lepiej jest jednak jechać przez Luchów Górny i Dolny lepsza nawierzchnia.
Wybrane odległości:Biłgoraj 22 km,Leżajsk 28 km,Jarosław 43 km,Zamość 65 km,Rzeszów 70 km,Przemyśl 70 km,Tarnobrzeg 85 km,Lublin 110 km,Kraków 225 km,Warszawa 265 km.
Komunikacja autobusowa
Dzięki węzłowi drogowemu Tarnogród ma dogodne połączenia autobusowe,zarówno lokalne jak dalekobieżne.
Kolej
W Tarnogrodzie nie ma kolei.Najbliższe stacje kolejowe to Biłgoraj,Tryńcza i Leżajsk.W latach 1940-1941 przez Tarnogród przebiegała wąskotorowa linia kolejowa relacji Rozwadów Krzeszów Tarnogród Zamch Cieszanów.Została wybudowana przez Niemieców w celu dowożenia materiałów budowlanych do magazynów w pobliżu linii demarkacyjnej(pakt Ribbentrop-Mołotow).Do dzisiaj zachował się szczątkowy nasyp wraz z betonowymi płytami wykorzystywanymi obecnie jako droga polna.
Transport lotniczy
Na wschód od miasta,przy ulicy Lubaczowskiej,znajduje się małe lotnisko rolnicze(kod IATA:DGX),które służyło w latach 1985-1997.Z Tarnogrodu do międzynarodowego portu lotniczego w Rzeszowie-Jasionce jest około 70 km.
Osoby związane z Tarnogrodem
  • Justyna Bąk ur.1974 w Tarnogrodzie,polska biegaczka,rekordzistka świata w biegu na 3000 m z przeszkodami
  • Józef Dechnik(1910-1983)ur.w Biłgoraju,w latach 70.XX w.członek KC PZPR
  • Ryszard Dołomisiewicz ur.1966 w Tarnogrodzie,polski żużlowiec
  • Dorota Gruca ur.1970 w Tarnogrodzie,polska biegaczka,rekordzistka kraju w biegu na 10000 metrów
  • Chaim Halberstam(1793-1876)ur.w Tarnogrodzie,cadyk,założyciel chasydzkiej dynastii Sanz
  • Leszek Kraczkiewicz ur.1966 w Tarnogrodzie,były piłkarz
  • Piotr Kupczak ur.1975 w Tarnogrodzie,poeta
  • Mateusz(1881-1961)ur.w Babicach pod Tarnogrodem,polski biskup,1922-1924 kapłan tarnogrodzki
  • Stanisław Franciszek Michalski(1881-1961)ur.w Tarnogrodzie,znany indolog
  • Dariusz Pender ur.1974 w Tarnogrodzie,szermierz,mistrz paraolimpijski
  • Dawid Rosenthal(1808-1889)ur.w Tarnogrodzie,lekarz
  • Leoncjusz Stasiewicz(1884-1972)ur.w Tarnogrodzie,święty prawosławny
  • Edward Syty ur.1960 w Tarnogrodzie,malarz
  • Aleksander Waszkowski(1841-1865)ur.w Tarnogrodzie,ostatni naczelnik Warszawy w powstaniu styczniowym
  • Stanisław Żmijan ur.1956 w Tarnogrodzie,polityk Platformy Obywatelskiej,poseł na Sejm RP IV,V i VI kadencji