Brdów

Wieś w centralnej Polsce(do 1870 miasto),położona na granicy Wielkopolski i Kujaw,w województwie wielkopolskim,w powiecie kolskim,na Pojezierzu Kujawskim,nad Jeziorem Brdowskim.Miejscowość liczy nieco ponad tysiąc mieszkańców.Jest lokalnym ośrodkiem kultu religijnego i turystyki.Swoją siedzibę ma tu zakon oo.Paulinów,opiekujący się sanktuarium Matki Bożej Zwycięskiej.Brdów był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa konińskiego.
Transport
Miejscowość położona jest 20 km na północny-wschód od Koła.
W Brdowie krzyżują się następujące drogi:

• wojewódzkie:
• 270:Koło Brdów Izbica Kujawska Lubraniec Brześć Kujawski
• Ponadto przez sołectwo Brdów przebiega 263:Słupca Sompolno Kłodawa Dąbie
• lokalne:
  • Brdów Modzerowo Przedecz
  • Brdów Bierzwienna Długa
  • Brdów Babiak
  • Brdów Polonisz

Klimat
Brdów położony jest w centrum wielkopolskiej dzielnicy klimatycznej.Jest obszarem o bardzo małym opadzie rocznym ok.502 mm.Brdów leży w krainie wiecznych wiatrów.Liczba dni z przymrozkami waha się od 50 do 75,temperatura całkowita 8,7°C.Średnie miesięczne zachmurzenie wynosi 66%,najmniejsze w sierpniu 50% i w czerwcu 52%,a największe w listopadzie 82%.
Dane uzyskane ze stacji meteorologicznej w Kole wynoszą:

• średnia temperatura powietrza +8,7°C
• średnia temperatura dla stycznia +1,4°C
• średnia temperatura dla lipca +17,9°C
• średnia wilgotność względna 81,2%
• roczna suma opadów 505,2 mm

Demografia
W skład Brdowa zaliczane są także przyległe kolonie:Ostrowy Brdowskie(ludność:40),Grądy Brdowskie(ludność:80),Kolonia od Bugaja(ludność:50),Kolonia od Babiaka(ludność:70);praktycznie stanowią one i tak odrębne wsie.
Powierzchnia
Powierzchnia Brdowa wynosi:

• tereny zabudowane 2,96 km²
• użytki rolne 5,32 km²
• łącznie 8,28 km²

Historia
Kalendarium Brdowa:

• około 3700 lat p.n.e.pierwsze ślady człowieka na terenie Brdowa
• 7 lipca 1136 r.pierwsza historyczna wzmianka o Brdowie,zawarta w tzw.Bulli gnieźnieńskiej papieża Innocentego II do arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba
• 1266 r.druga wzmianka o Brdowie w dokumencie,w którym wymieniono imię Alberta z Brdowa(kapelana dworu Kazimierza księcia Łęczyckiego)
• 1325 r.pierwsza pisemna wzmianka o istnieniu parafii w Brdowie,parafia Brdów wchodziła w skład dekanatu radziejowskiego i diecezji kujawsko-pomorskiej
• 1399 r.pierwsza wzmianka o istnieniu już prawdopodobnie murowanego kościoła
• 1436 r.:
  • Władysław III Warneńczyk sprowadził do Brdowa zakon oo.Paulinów z Jasnej Góry.Przekazał im także obraz Matki Bożej,który wedle tradycji znajdował się w namiocie króla Władysława Jagiełły podczas bitwy pod Grunwaldem w 1410 r.
  • Nastąpił rozwój osady i prawdopodobnie lokacja miasta
• 1450 r.OO.Paulini założyli pierwszą szkołę klasztorną w Brdowie
• XV w.Kazimierz Jagiellończyk przekazał Brdów Hińczy z Rogowa staroście sandomierskiemu
• 1476 r.prawo do własności miasta przypadło księżnej Annie mazowieckiej.Od tej pory Brdów stał się własnością królewską
• 1562 r.Zygmunt August odnowił prawa miejskie i lokował Brdów na prawie magdeburskim.Miasto na przestrzeni lat otrzymywało liczne przywileje,które miały przyczynić się do rozwoju miasta
• 1584 r.w Brdowie założono szpital i przytułek dla starców i kalek
• 1618 r.w miasteczku pracowało ośmiu rzemieślników i trzech rybaków
• 23 sierpnia 1655 r.miasto zostało zniszczone przez Szwedów
• 24 kwietnia 1656 r.Szwedzi ponownie wrócili do miasta i je spalili
• 1682 r.Anna Kiełczewska i jej zięć Sebastian Jarnowski przekazali wójtostwo brdowskie ojcom paulinom.Od tej pory Paulini byli wójtami Brdowa.Burmistrzowie miasta natomiast byli urzędnikami królewskimi i podlegali staroście kolskiemu
• 19 października 1706 r.burmistrzem miasta został Moykowicz
• 20 marca 1707 r.burmistrzem miasta został Kazimierz Musialik
• XVIII w.:
  • W dokumentach miejskich z XVIII w.pojawiają się niektóre nazwy ulic:ul.Pijarska,ul.Kołowa,ul.Rynek
  • Częste pożary utrudniały rozwój miasta,działo się tak m.in.w latach:1748,1761,1769,1793
• 21 października 1783 r.władze miejskie wystąpiły o prawo do budowy drewnianego ratusza
• 17 lutego 1785 r.w piśmie starosty kolskiego wyrażono dezaprobatę dla postulatów mieszczan ws.budowy ratusza
• 1824 r.do Brdowa sprowadzili się sukiennicy z Saksonii,którzy założyli w mieście fabrykę kuczbaju kosmatej tkaniny wełnianej
• około 1860 r.fabryka kuczbaju zakończyła swoją działalność
• 29 kwietnia 1863 r.w pobliskich Nowinach Brdowskich doszło do bitwy pod Brdowem,w której polskie oddziały,dowodzone przez Léona Younga de Blankenheima,stoczyły przegraną walkę z dwukrotnie liczebniejszymi oddziałami Moskali dowodzonymi przez gen.Konstandę
• 1870 r.:
  • Brdów utracił prawa miejskie i został sprowadzony do roli osady
  • Paulini zostali zmuszeni do opuszczenia miejscowości
• 1893 r.ludność Brdowa wyniosła rekordową liczbę 1894 osób
• 1907 r.z inicjatywy księdza Gniazdowskiego w Brdowie zbudowano nowy budynek szkoły,który służył mieszkańcom Brdowa do 2009 r.jako przedszkole
• 1938 r.zbudowano nowy budynek szkoły.Od 1939 r.pełnił funkcję szpitala.Obecnie budynek ten pełni swą pierwotną funkcję:został rozbudowany kilkakrotnie i mieści się w nim zespół szkół
• 1939–1945 r.obowiązującą nazwą miejscowości było niemieckie Seestetten(nazwa ta pochodzi od jeziora;see po niemiecku znaczy jezioro)
• 1952 r.do Brdowa powrócili oo.Paulini
• 1983 r.:
  • 19 czerwca Jan Paweł II ukoronował obraz Matki Boskiej Zwycięskiej z Brdowa
  • 30 listopada pożar kościoła
• 1986 r.zakończono remont kościoła po pożarze
• 1999 r.Brdów nawiązał współpracę zagraniczną z Ojranami na Litwie
• 2004 r.w Brdowie swą działalność rozpoczęło Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Brdowskiej
• 2010 r.
  • 1 października na terenie Brdowa doszło do wypadku drogowego,w którym zginęło 5 osób
  • centrum Brdowa zostało wyremontowane, postawiono m.in.pomnik Fryderyka Chopina
• 2012 r.wschodnia część rynku została odnowiona
• 2013 r.:
  • zachodnia część rynku została odnowiona
  • budowa Centrum Sportów Wodnych na południowym brzegu Jeziora Brdowskiego

Brdów w Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego
W 1893 r.w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego tak pisano o Brdowie:

Brdów osada przedtem miasteczko,nad jeziorem,pow.kolski,gm.Lubotyń, leży o 3 wiorsty na wschód od Babiaku,przy drodze z Koła do Izbicy.Posiada kościół parafialny murowany z XIV w.szkołę początkową i dom schronienia dla starców i kalek.W 1827 r.Brdów liczył 94 domy i 794 mieszkańców,w 1859 r.85 domów i 863 mieszk.obecnie ma 1894 mieszkańców.(...)

Kościół i klasztor oo.paulinów
Parafię św.Wojciecha w Brdowie wzmiankowano po raz pierwszy w 1325 r.Prawdopodobnie już wcześniej na terenie obecnej świątyni istniał skromny,drewniany kościół(bądź kaplica).Jedno z domniemań mówi,iż na terenie obecnej świątyni istniał zamek warowny,połączony tunelem pod jeziorem z dworem w Radoszewicach.W miejscu samego kościoła miał istnieć pałac biskupi.Teorię tą potwierdzałby fakt istnienia starej piwnicy,pod kościołem brdowskim,z XIV wieku.Pewną datą jest rok 1399,gdy w Brdowie istniał już murowany kościół parafialny.W późniejszych wiekach wielokrotnie rozbudowywany i remontowany po pożarach.W 1436 r.król Władysław Warneńczyk istniejącą parafię przekazał pod opiekę ojcom paulinom,według woli swego ojca Władysława Jagiełły.Ojcowie paulini opiekowali się parafią do 1819 r. i od 1952 do dziś.Kościół św.Wojciecha,pierwotnie gotycki,przekształcony w barokowy w XVII w.Wieża czterokondygnacyjna ze ściętymi narożami,ujętymi w pilastry;na najwyższej nieco węższej kondygnacji,hełm z 1877 r.Na wieży także zegar z 1769 r.Kościół murowany jest z cegły i otynkowany,na zewnątrz z przyporami(oszkarpowany).Kościół jednonawowy,z prostym sufitem;z nieco niższym i węższym prezbiterium,zbudowanym w stylu gotyckim,zamkniętym wielobocznie;ze sklepieniem gwiaździstym,wewnątrz połączony z nawą główną ostrołukiem.Przy prezbiterium od północy stara zakrystia,od południa nowa.Wewnątrz nowej zakrystii sufit z fasetą,w starej zakrystii sklepienie kolebkowo-krzyżowe.W latach 1913–1914 dobudowano neobarokową kaplicę według projektu Józefa Dziekońskiego,połączoną z nawą główną łukiem półkolistym,ściany rozczłonkowane pilastrami.Okna świątyni prostokątne,zamknięte półkoliście z witrażami;w prezbiterium ostrołukowe.Dachy świątyni dwuspadowe,kryte blachą miedzianą.Wewnątrz trzy ołtarze z drugiej połowy XVIII wieku.Ołtarz główny z rzeźbami świętych zakonników i ojców Kościoła oraz cudownym obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem z przełomu XIV/XV wieku,w srebrnej sukience z cechą Torunia i imienną,zapewne złotnika Johanna Bierpfaffa z połowy wieku XVII.W bocznych ołtarzach obrazy:św.Pawła I Pustelnika,Chrystusa Ukrzyżowanego z Matką Bożą i Świętym Janem wszystkie z przełomu XVII i XVIII wieku.Ambona rokokowa z rzeźbą Chrystusa na baldachimie.Organy w kościele barokowe.Wnętrze bogato zdobione freskami,odnowione ostatni raz po pożarze w 1983 r.nową polichromię wykonał artysta malarz z Krakowa Z.Pabisiak.Ponadto w kościele zabytkowa chrzcielnica i płaskorzeźba przedstawiająca chrzest Pana Jezusa w Jordanie.Barokowy klasztor,zbudowany w końcu XVII w.usytuowany jest prostopadle od zachodu orientowanego kościoła,połączony z nim przejściem na wysokości pierwszego piętra.Klasztor spalony w 1748 r.odbudowany w 1758 r.Barokowy,dwukondygnacyjny.Wewnątrz w trakcie środkowym,korytarz sklepiony w przyziemiu kolebką na gurtach,na piętrze kolebką krzyżową.Na osi elewacji wschodniej,brama wejściowa zamknięta łukiem odcinkowym.Szczyty północne i południowe ujęte w spływy wolutowe,zwieńczony trójkątnym przyczółkiem.Dach dwuspadowy,kryty dachówką.Kościół otoczono w 1790 r.murem z dwiema bramami,ujętymi w zdwojone pilastry,ozdobione przerywanymi szczytami.
Cmentarz rzymskokatolicki
Cmentarz parafialny założono poza granicami miasta w 1790 r.Obecnie spoczywają tam m.in.członkowie rodziny Poli Negri(wybitnej,polskiej aktorki)jej dziadek Franciszek Kiełczewski,oraz wujostwo Julian i Franciszka rodzeństwo Eleonory Kiełczewskiej matki Poli Negri.Znajduje się tu również grób Jakuba Krzyżanowskiego dziadka Fryderyka Chopina ze strony matki.Zbiorowa mogiła powstańców styczniowych,którzy polegli w bitwie pod Brdowem.Pomnik Karola Libelta syna poznańskiego działacza i filozofa oraz Leo Younga de Blankenheima dowódcy powstania styczniowego.
Szkolnictwo
W Brdowie od około 1450 roku działa szkoła.Prowadzili ją ojcowie paulini,którzy byli jej rektorami.W 1907 roku staraniem księdza Gniazdowskiego i parafian oddano do użytku nowy budynek szkoły,który służył mieszkańcom Brdowa do 2009 r.jako przedszkole,obecnie mieści się w nim Klub Seniora.Budynek szkoły,przy ul.A.Mickiewicza,zbudowano w 1938 r.Na przestrzeni lat był rozbudowywany dwukrotnie(ostatni raz w 2006 r.).W 1999 r.Zespół Szkół w Brdowie nawiązał współpracę ze szkołą podstawową w Ojranach na Litwie.Co roku dwudziestoosobowa grupa nauczycieli i młodzieży przyjeżdża do Brdowa na wakacje.Jest to możliwe dzięki wsparciu finansowemu"Wspólnota Polska".Dzięki temu uczniowie z polskiej szkoły na Wileńszczyźnie mogą zwiedzić Polskę i zapoznać się bliżej z polską kulturą.Obecnie w skład Zespołu Szkół w Brdowie wchodzi:szkoła podstawowa,gimnazjum i przedszkole.W 2009 r.przedszkole przeniesiono z ul.Kościelnej do nowo wybudowanego budynku przy ul.A.Mickiewicza na terenie zespołu szkół.
Sport
Przy Zespole Szkół w Brdowie działa Uczniowski Klub Sportowy o specjalności wioślarskiej,dzięki któremu uczniowie mają możliwość uprawiania tej dyscypliny sportowej oraz uczestniczenia w zawodach sportowych,nawet na szczeblu ogólnopolskim.Klub korzysta z naturalnej bazy sportowej,jaką jest,znajdujące się w odległości 300 m od szkoły,Jezioro Brdowskie.Uczniowie biorą udział w licznych zawodach wioślarskich odbywających się na terenie całego kraju(m. in.w Warszawie,w Płocku,w Kaliszu,czy we Włocławku).Baza sportowa klubu pozwala od kilku lat organizować na Jeziorze Brdowskim regaty wioślarskie o zasięgu krajowym.Ponadto w miejscowości działa też"Młodzieżowy Klub Sportowy BRDÓW",który reprezentuje Brdów w różnych dyscyplinach sportowych.
Kultura
W Brdowie swą działalność prowadzą:

• Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Brdowskiej od 2004 r.
• Klub Seniora od 2009 r.
• filia Gminnego Ośrodka Kultury Biblioteka Publiczna

Edukacja
Na terenie Brdowa działalność swą prowadzą trzy szkoły:

• przedszkole samorządowe
• szkoła podstawowa
• gimnazjum

W drugiej poł.XX w.istniała także możliwość nauki dla dorosłych.
Pomnik przyrody
W centrum Brdowa znajduje się pomnik przyrody;wiekowa lipa,posadzona 3 maja 1919 roku na pamiątkę odzyskania przez Polskę niepodległości,została pomnikiem przyrody w 1991 r.
Pomniki i tablice pamiątkowe

• Figura NMP,(na rogu ul.Cmentarnej i A.Mickiewicza)
• Pomnik Jana Pawła II,(na placu przykościelnym;od strony wejścia głównego)
• Pomnik Świętego Floriana,(przy skrzyżowaniu ul.Wł.Jagiełły,Braterstwa Broni,Kościelnej i Pl.Wolności;przed remizą OSP)
• Popiersie Fryderyka Chopina,(na Pl.Wolności)
• Pomniki 12.apostołów,(w ogrodzie klasztornym)
• Rzeźby ludowe;wykonane z gałęzi lipy,pomniku przyrody,które odłamał wiatr podczas burzy,(na Pl.Wolności)
• Kamień legendarny z pamiątkową tablicą,poświęconą Ks.J.Markowskiemu,(na Pl.Wolności,przed kościołem)
• Kamienie w parku z tablicami pamiątkowymi,(w parku na rogu ul.Dolnej i Wł.Jagiełły)
• Tablica upamiętniająca J.Krzyżanowskiego(dziadka F.Chopina),(na ścianie zewnętrznej świątyni brdowskiej)
• Tablica upamiętniająca Brdów miasto królewskie,(na ścianie zewnętrznej świątyni brdowskiej)
• Tablica upamiętniająca Polę Negri,(na ścianie zewnętrznej domu przy ul.Mickiewicza 19,w którym mieszkała aktorka)

Legendy brdowskie
Z Brdowem związanych jest wiele legend.
Dotyczą one jeziora,ludzi i obrazu Matki Bożej:

• Legenda o obrazie mówi,że przedstawiona na brdowskim wizerunku Madonna ma twarz św.Jadwigi Andegaweńskiej,królowej żony Władysława Jagiełły.Król,życząc sobie namalowania obrazu Matki Bożej,rozkazał,by namalować Madonnę z twarzą jego żony
• Legenda o jeziorze mówi zaś,że dawniej utopiło się tam wesele,przechodzące po zamarzniętej wodzie na skróty z kościoła.Utopili się wówczas wszyscy weselnicy,karoca zaprzężona w konie,a także panna młoda Melania
• Legenda o ludziach dotyczy m.in.dwóch braci,którzy zabili się nawzajem w pojedynku o rękę pięknej kobiety.Dziś można zobaczyć kamień z wyrytymi dwiema czaszkami,znajdujący się niedaleko kościoła,który upamiętnia tę legendę
• Legenda o powstaniu miejscowości mówi,że na terenie dzisiejszego Brdowa rosła rozległa puszcza oraz znajdowały się liczne,bezdenne bagna.Wówczas na wzgórze wbiegł ogromny zwierz raniony dwiema strzałami.Zwierzę resztkami sił broniło swej puszczy.Widzący to ludzie w miejscu śmierci zwierzęcia postawili drewniany krzyż.Radowali się,że zdobyli dziką puszczę królestwo zabitej bestii.Postanowiono,że w miejscu tym założą osadę.Z czasem nową osadę zaczęto nazywać"Brdowem",gdyż należało zewsząd brodzić i brnąć przez podmokłe tereny
• Legenda dotycząca klasztoru opowiada,iż w miejscu dzisiejszego kościoła i klasztoru w Brdowie,znajdował się potężny zamek warowny
• Zgodnie z miejscową tradycją wydaje się być prawdą,iż pod Jeziorem Brdowskim znajduje się tunel,który łączy klasztor z wsią Radoszewice po przeciwnym brzegu jeziora

Zabudowa
Obecnie Brdów zabudowany jest w większości przez domy jednorodzinne lub wielorodzinne,parterowe.Najwięcej obiektów handlowych i usługowych mieści się w centrum miejscowości;na Placu Wolności i przy ulicy Braterstwa Broni.Domy są w większości murowane,nieliczne drewniane.Z interesujących budynków można wymienić m.in.remizę OSP z ceglaną wieżą oraz dom,w którym mieszkała aktorka Pola Negri.
Służba zdrowia
Pierwszy szpital i przysiółek dla bezdomnych istniał w Brdowie już w XV w.prowadzili go ojcowie paulini.W okresie wojennym w obecnym budynku zespołu szkół mieścił się szpital,gdzie pracowali polscy lekarze.Służył on pomocą medyczną wielu rannym podczas II wojny światowej.Obecnie w miejscowości działa zakład opieki zdrowotnej i apteka.
Miejsca noclegowe
Na terenie Brdowa mieści się kilka miejsc noclegowych:dom pielgrzyma ojców Paulinów,"Karczma pod Jesionem",agroturystyka"Pod wierzbą".
Handel
Brdów to lokalny ośrodek handlu,mieści się tu kilkanaście sklepów o różnych specjalnościach.Działają małe zakłady usługowe.Ponadto dwa razy w tygodniu na rynku w Brdowie organizowany jest malutki targ,zazwyczaj na dwóch taszach,gdzie sprzedawane są warzywa,owoce,odzież.W Brdowie mieszczą się dwie restauracje:"Karczma pod Jesionem" i pizzeria"Capri".
Znani ludzie związani z Brdowem

• Andrzej Kreutz-Majewski(ur.1936 r.zm.2011 r.)malarz,scenograf operowy,profesor krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.Urodzony w Brdowie
• Apolonia Chałupiec(pseudonim artystyczny:Pola Negri)(ur.1897 r.zm.1987 r.)polsko-amerykańska aktorka,gwiazda kina niemego
• Augustyn Kordecki OSPPE(ur.1603 r.zm.1673 r.)obrońca Jasnej Góry przed Szwedami;przebywał w Brdowie w roku 1651 i 1672
• Bronisław Matyszczyk OSPPE(ur.1924 r.zm.2003 r.)zakonnik pauliński,założyciel Jasnogórskiej Rodziny Różańcowej.Pełnił funkcje przeora w Brdowie,przyczynił się do odnowy brdowskiego sanktuarium po pożarze w 1983 r.
• Eleonora Kiełczewska(ur.1861 r.zm.1954 r.)matka Poli Negri,z zawodu praczka i kucharka.Urodzona w Brdowie
• Florian Piskorski(ur.1902 r.zm.1979 r.)amerykański działacz polonijny,ukrywał się w Brdowie podczas II wojny światowej w tutejszym lazarecie
• Jakub Krzyżanowski(ur.1729 r.zm.1805 r.)dziadek Fryderyka Chopina ze strony matki.Pochowany na cmentarzu parafialnym pw.św.Wojciecha BM w Brdowie
• Jan Skarbek(ur.1710 r.zm.1772 r.)polski szlachcic,właściciel Izbicy;pochowany w rodzinnej krypcie w brdowskim kościele
• Józef Markowski(ur.1886 r.zm.1963 r.)poeta,ksiądz;proboszcz parafii Brdów w latach 1929–1930.Napisał i wydał drukiem tomik wierszy:"Sonety Brdowskie",w kronice Brdowa opisał dzieje osady i czasy mu współczesne
• Karol Libelt(ur.1807 r.zm.1875 r.)polski filozof mesjanistyczny,działacz polityczny i społeczny.Syn Karola Libelta Karol poległ w bitwie pod Brdowem;ojciec bardzo przeżywał śmierć syna;niezwykłym tego dowodem jest fakt,że założony,odległy 2 km od Czeszewa,folwark nazwał Brdowem i mieszkał tam aż do śmierci
• Karol Libelt(ur.1843 r.zm.1863 r.)syn Karola Libelta powstaniec,poległ w bitwie pod Brdowem,spoczywa na cmentarzu parafialnym pw.św.Wojciecha BM w Brdowie
• Korneliusz Jemioł OSPPE(ur.1914 r.zm.1996 r.)paulin,prześladowany przez władze PRL.Pierwszy proboszcz parafii Brdów i przeor klasztoru w Brdowie po powrocie paulinów do Brdowa w 1952 r.
• Léon Young de Blankenheim(ur.1837 r.zm.1863 r.)francuski dowódca polskich oddziałów powstańczych,poległ w bitwie pod Brdowem,spoczywa na cmentarzu parafialnym pw.św.Wojciecha w Brdowie
• Mieczysław Wejman(ur.1912 r.zm.1997 r.)rektor Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie,urodzony w Brdowie
• Władysław III Warneńczyk(ur.1424 r.zm.1444 r.)król Polski i najwyższy książę litewski.W 1436 r.przybył do Brdowa i sprowadził tu oo.paulinów z Jasnej Góry;podarował im także obraz Matki Bożej
• Zachariasz Jabłoński OSPPE(ur.1940 r.)paulin,teolog,dziennikarz,III definitor w zakonie Paulinów.Urodzony w Brdowie,obecnie mieszka na Jasnej Górze

Współpraca zagraniczna

• Ojrany(Litwa),od 1999 r.