poniedziałek, 28 grudnia 2015

Stanisław Sosabowski

Stanisław Franciszek Sosabowski(ur.8 maja 1892 w Stanisławowie,zm.25 września 1967 w Londynie)generał brygady Wojska Polskiego.
Dzieciństwo i wykształcenie
Urodził się i wychował w Stanisławowie,w rodzinie kolejarza.Był najstarszy z trojga rodzeństwa.W wieku jedenastu lat stracił ojca.Brat Julian Andrzej,późniejszy podpułkownik WP,miał wówczas siedem lat,a siostra Janina cztery.W latach 1903-1910 uczył się w siedmioklasowej cesarskiej i królewskiej Wyższej Szkole Realnej w Stanisławowie przy ulicy Sapieżyńskiej.Pomagał matce w utrzymaniu rodziny udzielając korepetycji.Jak sam pisał w swych wspomnieniach„nasze skromne bytowanie na granicy głodu polepszyło się nieco od chwili,gdy zarabiałem lekcjami”.W gimnazjum brał udział w tajnych kółkach samokształceniowych.Będąc uczniem klasy piątej został przewodniczącym wszystkich kółek samokształceniowych funkcjonujących w szkole oraz członkiem tzw.„piątki”grupującej przedstawicieli pięciu stanisławowskich szkół średnich.30 czerwca 1910 złożył maturę z odznaczeniem.
Działalność niepodległościowa
Od 1909 r.był członkiem Organizacji Młodzieży Niepodległościowej„Zarzewie” i Armii Polskiej.W 1910 r.kontynuował naukę w Akademii Handlowej w Krakowie,która prowadziła kursy o profilu ekonomicznym dla absolwentów szkół średnich ogólnokształcących.Na początku 1912 r.przerwał naukę i wrócił do Stanisławowa.W styczniu tego roku,po przemianowaniu Armii Polskiej w Polskie Drużyny Strzeleckie,został mianowany dowódcą 24 Polskiej Drużyny Strzeleckiej w Stanisławowie i awansowany na podchorążego.Był to najwyższy stopień w organizacji,w czasie pokoju.W dowodzonej przez niego drużynie służył między innymi Stanisław Lityński.Równolegle,od 11 listopada 1911 organizował skauting.Do 1913 r.pełnił funkcję komendanta hufca w rodzinnym mieście.Z komendy hufca zrezygnował w następstwie konfliktu z miejscowymi władzami„Sokoła”,pod auspicjami którego organizowano skauting.
Służba w Armii Austro-Węgier
W 1913 roku został powołany do odbycia obowiązkowej służby w cesarskiej i królewskiej Armii.W sierpniu 1914 r.w czasie mobilizacji był kapralem w austriackim 58 Pułku Piechoty w Stanisławowie.Pułk w czasie pokoju wchodził w skład 30 Dywizji Piechoty XI Korpusu,a po przeprowadzeniu mobilizacji został włączony do XXII Brygady 11 Dywizji Piechoty.Na początku października,w rejonie twierdzy Przemyśl przeszedł swój chrzest bojowy.W listopadzie jego pułk przez Podkarpacie do rejonu Zakliczyna toczył walki odwrotowe.W styczniu 1915 r.pomaszerował na Słowację,gdzie w ataku na bagnety zdobył Czarną Górę.Od wiosny tego roku,w ofensywie zapoczątkowanej bitwą pod Gorlicami,maszerował wzdłuż Sanu,następnie przez Lubelszczyznę w rejon Brześcia,gdzie przeprawił się przez Bug.15 czerwca 1915 nad rzeką Leśną został ranny w kolano z porażeniem nerwu.„Unieruchomiło to moją prawą nogę na szereg lat,zanim odzyskałem pełną władzę.”W czasie walk na froncie awansował do stopnia starszego sierżanta.„Pierś moją pokryły wszystkie dostępne podoficerom medale za waleczność łącznie z dodatkami do żołdu(...)Z moich 250 współtowarzyszy broni,którzy wyruszyli razem ze mną w pole,pozostało zaledwie trzech.”Ewakuowany do szpitala w Ołomuńcu.W trakcie leczenia zawarł związek małżeński oraz został awansowany do stopnia podporucznika.Po rehabilitacji w zakładach ortopedycznych na Morawach otrzymał przydział do Urzędu Cenzury w Złoczowie.W 1916 r.został przydzielony do Dowództwa XI Korpusu stacjonującego w Morawskiej Ostrawie.Tam ukończył kurs wyszkolenia archiwalnego.W styczniu 1917 r.urodził mu się syn Stanisław.W lutym tego roku został przeniesiony do Bolano w Dolomitach.W miejscowym dowództwie zajmował się archiwum.Na początku 1918 r.na własną prośbę,przeniesiony został do Lublina i przydzielony do Generalnego Gubernatorstwa.W tym okresie awansował do stopnia porucznika i nawiązał kontakt z komendantem lubelskiego okręgu Polskiej Organizacji Wojskowej,Stanisławem Burhardt-Bukackim.
Służba w Wojsku Polskim w latach 1918–1939
1 listopada 1918 został kierownikiem Komisji Likwidacyjnej byłego austriackiego Generalnego Gubernatorstwa w Lublinie.15 listopada awansował do stopnia kapitana.1 stycznia 1919 przeniesiony do Warszawy i przydzielony do Głównego Urzędu Likwidacyjnego w Ministerstwie Spraw Wojskowych.Z powodu kontuzji kolana nie brał bezpośredniego udziału w wojnie polsko-bolszewickiej i wojnie polsko-ukraińskiej.Od 1 marca 1920 do 15 marca 1921 pełnił służbę w Oddziale IV Zaopatrzenia i Komunikacji Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych,kierowanym przez płk.Jana Niesiołowskiego.3 maja 1922 roku został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem z 1 czerwca 1919 roku i 21 lokatą w korpusie oficerów intendentów.Później został przeniesiony do korpusu oficerów piechoty.W latach 1922–1923 był słuchaczem Kursu Doszkolenia Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie.Z dniem 15 października 1923,po ukończeniu kursu i uzyskaniu dyplomu naukowego oficera Sztabu Generalnego,przydzielony został do Oddziału IV Sztabu Generalnego WP.12 kwietnia 1927 awansował na podpułkownika ze starszeństwem z 1 stycznia 1927 i 37 lokatą w korpusie oficerów piechoty.23 maja 1927 został przeniesiony do 75 Pułku Piechoty w Królewskiej Hucie na stanowisko dowódcy II batalionu.31 października 1927 został przesunięty na stanowisko dowódcy I batalionu 75 pp w Rybniku.26 kwietnia 1928 został wyznaczony na stanowisko zastępcy dowódcy 3 Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku.W grudniu 1929 r.został przeniesiony do Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie.Początkowo zajmował stanowisko wykładowcy,a od roku szkolnego 1930/1931 kierownika Katedry Operacyjnej Służby Sztabów.W 1937 r.objął dowództwo 9 Pułku Piechoty Legionów w Zamościu.Latem 1938 r.starszy syn pułkownika,Stanisław Janusz,wówczas podchorąży III rocznika Szkoły Podchorążych Sanitarnych uległ poważnemu wypadkowi.8 października 1938 szesnastoletni Jacek Sosabowski postrzelił się śmiertelnie z pistoletu ojca.Tragedia rodzinna wstrząsnęła pułkownikiem.Został zwolniony z dowodzenia pułkiem,urlopowany i skierowany na leczenie w Sanatorium Wojskowym w Zakopanem.21 lutego 1939 został wyznaczony na stanowisko dowódcy 21 Pułku Piechoty„Dzieci Warszawy”w Cytadeli Warszawskiej,a 19 marca 1939 awansował na pułkownika.21 Pułku Piechoty„Dzieci Warszawy”wchodził w skład 8 Dywizji Piechoty,której dowództwo mieściło się w twierdzy Modlin.Dywizją dowodził młodszy o rok,były legionista,płk dypl.Teodor Furgalski.23 marca 1939 marszałek Edward Śmigły-Rydz podporządkował 8 DP,pod względem operacyjnym,gen.bryg.Emilowi Przedrzymirskiemu-Krukowiczowi wyznaczonemu na dowódcę Armii„Modlin”.Zgodnie z opracowanym planem obrony 8 DP stanowić miała odwód armii.24 sierpnia 1939 o godz.6.00 zarządzona została mobilizacja alarmowa.Zgodnie z planem mobilizacyjnym„W”dowódca pułku był zobowiązany zakończyć mobilizację w ciągu 36 godzin.W nocy z 26 na 27 sierpnia pułk wykonał 40 kilometrowy marsz z Warszawy do Pomiechówka.Dwoma kolejnymi marszami(w nocy z 29 na 30 oraz z 30 na 31 sierpnia)pułk przemieścił się do miejscowości Ościsłowo,14 kilometrów na południowy zachód od Ciechanowa.
Kampania wrześniowa 1939 r.
2 września wraz z całą dywizją pułk został skierowany przez dowódcę Armii Modlin do wsparcia wojsk walczących w rejonie Mławy.Dywizja dotarła w rejon ześrodkowania o świcie 3 września.Tam 21 pp otrzymał rozkaz uderzenia na Przasnysz w celu odciążenia Mazowieckiej Brygady Kawalerii.Na skutek często zmienianych rozkazów,braku kontaktu z oddziałami dywizji,a także działań dywersantów na tyłach,8 Dywizja Piechoty poszła w rozsypkę.Jedynie 21 pp zachował pełną zwartość.Brak kontaktu z dowództwem oraz wycofanie się pozostałych sił polskich zmusiły płk.Sosabowskiego do wydania rozkazu o odwrocie podległych mu sił w kierunku operacyjnym na Warszawę.W nocy z 7 na 8 września pułk dotarł w rejon Modlina,gdzie wszedł w kontakt z resztkami swej dywizji.Dowódca obrony twierdzy wydał rozkaz o odtworzeniu dywizji,jednak 21 pp został przydzielony do Grupy Operacyjnej Zulaufa.Początkowo obsadzał pozycje obronne w rejonie twierdzy,jednak już po kilku dniach,wraz z całą GO,rozpoczął marsz w kierunku Warszawy.15 września o świcie pułk dotarł wraz z Grupą Operacyjną do Warszawy i z marszu obsadził odcinek obronny wzdłuż Alei Waszyngtona na Grochowie na przedmościu praskim.Elementy pułku początkowo brały udział w odpieraniu ataków niemieckiej 10 Dywizji Piechoty Wehrmachtu.16 września,podczas generalnego szturmu Pragi,elementy 21 pp doszczętnie rozbiły wielokrotnie silniejszy 23 Pułk Piechoty Wehrmachtu.Po tym sukcesie powierzono mu dowództwo nad wszystkimi polskimi oddziałami w rejonie„Pododcinka Grochów”.W następnych dniach,dzięki umiejętnemu dowodzeniu,udało mu się utrzymać pozycje obronne przy stosunkowo niewielkich stratach własnych.27 września otrzymał rozkaz przerwania ognia i zaprzestania wszelkich działań.29 września dowódca Armii„Warszawa”,generał dywizji Juliusz Rómmel wydał„Rozkaz pożegnalny do 8 Dywizji Piechoty”,w którym stwierdził:„ze szczególnym uznaniem muszę podkreślić bohaterstwo,upór i ofiarność żołnierzy 21 pp pod dowództwem wyśmienitego dowódcy pułku płk dypl.Stanisława Sosabowskiego,który w najcięższych chwilach kryzysu bitwy w dniach 2.IX do 6.IX utrzymał swój pułk w ręku i razem z dyonem artylerii 8 pal osłonił odwrót całej dywizji,odchodząc krok za krokiem;skutecznie zatrzymał nieprzyjaciela i tym dał możność innym oddziałom swojej dywizji zebrania się i zajęcia stanowisk wyjściowych do dalszej walki.Działanie to razem z akcją płk Sosabowskiego na wschodnim brzegu Wisły oraz udział chlubny w obronie Warszawy jeszcze raz stwierdza,że 21 pp zwany pułkiem«Dzieci Warszawy»,nie zawiódł i jest godzien tej zaszczytnej nazwy.”Tym samym rozkazem generał Rómmel nadał pułkownikowi dyplomowanemu Stanisławowi Sosabowskiemu Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari„w uznaniu zasług i wykazane męstwo i ofiarność w czasie walk z Niemcami”.Zgodnie z postanowieniami aktu kapitulacyjnego 30 września 1939,razem z synem,wyjechał samochodem z Warszawy do Żyrardowa,pierwszego etapu niewoli.W Żyrardowie,symulując chorobę,zbiegł z niewoli.W pierwszej dekadzie października 1939 r.powrócił do Warszawy i wstąpił do Służby Zwycięstwu Polski.
Na obczyźnie
Francja
Tam otrzymał zadanie przedarcia się przez Węgry do Francji,by przekazać meldunki o sytuacji w kraju rządowi na wychodźstwie.21 grudnia 1939,pod przybranym nazwiskiem„Emil Hełm”,przybył do Paryża.Po przyjeździe do stolicy Francji spotkał się z Naczelnym Wodzem,generałem dywizji Władysławem Sikorskim,który przydzielił go do dyspozycji generała broni Kazimierza Sosnkowskiego.W lutym 1940 r.został wyznaczony na stanowisko dowódcy piechoty dywizyjnej 1 Dywizji Piechoty,która 3 maja 1940 została przemianowana na 1 Dywizję Grenadierów.Następnie był słuchaczem dwumiesięcznego kursu taktyki artylerii w Mailly-le-Camp.W kwietniu 1940 r.został wyznaczony na stanowisko dowódcy piechoty dywizyjnej 4 Dywizji Piechoty.W kwietniu 1940 r.dywizja przeniosła się do obozu w Parthenay.Tam zastał ją początek działań na froncie zachodnim.Mimo nalegań dowódców jednostki i polskiego rządu,Francja zwlekała z dostarczeniem niezbędnego zaopatrzenia.Gdy w końcu sprzęt dotarł,nie było już czasu na wyszkolenie rekrutów.Do wybuchu działań wojennych jedynie ok.3150 żołnierzy(spośród 11000)otrzymało broń.Wobec tego dowódca dywizji gen.bryg.Rudolf Dreszer podjął 16 czerwca decyzję o przebijaniu się jednostki w kierunku portów atlantyckich.19 czerwca Sosabowskiemu udało się dotrzeć do portu w La Pallice,skąd wraz z 6000 żołnierzy Dywizji został ewakuowany do Wielkiej Brytanii.
Wielka Brytania
Natychmiast po dotarciu do Wielkiej Brytanii Sosabowski zgłosił się do polskiego sztabu,gdzie otrzymał przydział na dowódcę formującej się właśnie 4 Brygady Kadrowej Strzelców.Początkowo planowano jej przeniesienie na jakiś czas do Kanady,gdzie miała zostać uzupełniona ochotnikami spośród tamtejszej Polonii.Jednak wkrótce okazało się,że wyjazd skadrowanej brygady za ocean jest nie tylko trudny z powodów logistycznych i transportowych,ale też bezcelowy:nie było tam wystarczającej liczby Polaków.Sosabowski postanowił ze swej brygady utworzyć pierwszą w historii Wojska Polskiego jednostkę spadochronową.Powstał ośrodek szkoleniowy w Largo House zwany„małpim gajem”,w którym prowadzono szkolenia,natomiast skoki spadochronowe odbywały się na lotnisku Ringway:„Gdy przyjdzie chwila,jak orły zwycięskie spadniecie na wroga mówił na ćwiczeniach w Szkocji 23 września 1941 gen.Sikorski i przyczynicie się pierwsi do wyzwolenia naszej ojczyzny.Jesteście odtąd Pierwszą Brygadą Spadochronową...”.Tym samym gen.Sikorski nadał brygadzie oficjalną nazwę i pozostawił ją do swej wyłącznej dyspozycji.Hasłem brygady było„Najkrótszą drogą!”,co znaczy,że jako pierwsi powrócą do Polski tą właśnie drogą na spadochronach.Wszyscy w brygadzie wierzyli w to głęboko,od dowódcy do najmłodszego żołnierza.Dowódcę zaś jako znakomitego fachowca wysoko cenili także Brytyjczycy,zwykle niechętni obcokrajowcom.We wrześniu 1943 r.gen.Browning,wysoki oficer brytyjskich wojsk powietrznodesantowych,złożył płk.Sosabowskiemu wręcz niezwykłą propozycję:zaproponował mu objęcie dowództwa brytyjsko-polskiej dywizji spadochronowej.Brygada liczyła wówczas ok.tysiąca żołnierzy.Resztę 11 tysięcy mieli stanowić Brytyjczycy,a płk Sosabowski miał otrzymać automatycznie awans na generała.Sosabowski odmówił. 15 czerwca 1944 płk Sosabowski awansował do stopnia generała brygady.W pierwszych dniach sierpnia przyszła wiadomość o wybuchu powstania w Warszawie.W brygadzie wszyscy byli gotowi do lotu nad Warszawę,jednak rozkazu do startu ze strony Brytyjczyków nie było,zarówno z przyczyn politycznych,wojskowych,jak i technicznych.Wraz z upływającymi kolejnymi dniami powstania narastała w Brygadzie atmosfera buntu,którego zarzewie w kilku kompaniach generał musiał gasić swoim autorytetem.Nie wiedział,że jego syn Stanisław Janusz Sosabowski lekarz,porucznik AK i dowódca plutonu„Stasinek”utracił w powstańczych walkach wzrok.Brytyjczycy zagrozili rozbrojeniem brygady.Nowy Wódz Naczelny gen.Sosnkowski oddał w końcu 1 SBS do ich dyspozycji.
Operacja Market-Garden
Ostatecznie Brygada wzięła udział w największej w II wojnie światowej operacji powietrznodesantowej sprzymierzonych.Polacy skakali pod Driel naprzeciw Arnhem,na przeciwległym,południowym brzegu Renu.Tak przewidywały rozkazy,które nakazywały też natychmiastową przeprawę,aby pójść z pomocą okrążonym Brytyjczykom.Z powodu błędnego wywiadowczego rozeznania nie zastano spodziewanego tam promu i z konieczności zdobycia innych środków przeprawowych desant odbył się dopiero z dwudniowym opóźnieniem co udaremniło efekt zaskoczenia Niemców.W istniejącej już sytuacji posłanie w bój 1 SBS nie miało właściwie sensu.Ponad półtora tysiąca polskich spadochroniarzy nie mogło już przechylić szali ani odwrócić nieuchronnej klęski.21 września skakała pod Driel jedynie część brygady z gen.Sosabowskim,bo reszta nadleciała dopiero za trzy dni i lądowała w dość odległym Grave.Polscy spadochroniarze zdani byli tylko na broń osobistą,gdyż artyleria przeciwpancerna brygady odleciała w pierwszym dniu operacji rzutem szybowców wraz z Brytyjczykami i walczyła pod Arnhem u ich boku do końca,ponosząc ogromne straty,haubice zaś miały nadejść morzem.Okrążeni pod Driel,odpierali niemieckie ataki i jedynie talentom dowódczym generała i wielkiej bitności żołnierzy zawdzięczać można,iż polskie kompanie jeszcze dwukrotnie forsowały Ren na zaimprowizowanych łódkach,bo istniejący tam prom został zerwany i spłynął w dół rzeki.W ostatniej fazie bitwy nocą z 25 na 26 września Polacy osłaniali odwrót niedobitków brytyjskich spadochroniarzy z 1 DPD do końca.Straty 1 SBS sięgnęły blisko 40% stanów osobowych tych oddziałów,które walczyły pod Arnhem i Driel.Jednak„sąd”nad generałem odbył się już wcześniej,bo 24 września w Valburgu,podczas odprawy z wyższymi dowódcami brytyjskimi.Gen.Sosabowski przekonywał ich,że bitwę można jeszcze wygrać,jeśli forsowanie rzeki podejmą większe siły 30 Korpusu wraz z 1 SBS,ale Brytyjczycy nie chcieli już walczyć.Uznali bitwę za przegraną i chcieli jedynie wycofać się z„twarzą”.Potrzebny był też kozioł ofiarny,którego można by obarczyć winą za niepowodzenie.Wybrali generała Sosabowskiego.Sprawa wyglądała na ukartowaną z góry.Znali jego wybuchowe usposobienie i starali się go sprowokować co też się udało.Oburzenie polskiego generała uznano za niedopuszczalną krytykę brytyjskiego marszałka i generałów.Po powrocie brygady do Anglii gen.Sosabowski został 2 grudnia 1944 wezwany do szefa Sztabu Generalnego,gen.Stanisława Kopańskiego.Ten zakomunikował mu,że Brytyjczycy życzą sobie,aby oddał dowództwo brygady,tłumacząc to trudnościami dalszej współpracy z generałem,a nawet sugerowali osobę następcy.Gen.Kopański bez wahania poparł„życzenia”Brytyjczyków.Pisemne odwołanie się gen.Sosabowskiego do prezydenta RP również nie odniosło skutku.Rozkazem z 27 grudnia 1944 1 SBS została odebrana jej twórcy i dowódcy,a gen.Sosabowskiego mianowano inspektorem Jednostek Etapowych i Wartowniczych.Za bitwę pod Arnhem został odznaczony jedynie Krzyżem Walecznych.
Lata powojenne
W lipcu 1948 r.gen.Stanisław Sosabowski został zdemobilizowany.Miał już wtedy przy sobie ociemniałego syna wraz z żoną,których udało się ściągnąć z Polski.Pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii i pracował jako robotnik magazynowy w fabryce silników elektrycznych,później telewizorów.Zmarł na zawał serca 25 września 1967 w Londynie w Wielkiej Brytanii.W 1969 r.wciąż wierni swemu dowódcy spadochroniarze generała przywieźli jego prochy do Polski,gdzie spoczęły zgodnie z jego wolą na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Upamiętnienie
  • 25 czerwca 1983 nadanie imienia gen.Stanisława F.Sosabowskiego 7 Harcerskiej Drużynie Czerwonych Beretów z Lęborka
  • Ciche nadanie nazwy Sosabowskiego ulicy w Warszawie na Gocławiu,w obrębie bronionego w 1939 r.odcinka Grochów
  • 1995 r.Szkoła Podstawowa nr 69 im.gen.Stanisława Sosabowskiego w Gdańsku
  • 31 maja 2006 Beatrix,królowa Holandii przyznała generałowi pośmiertnie Medal Brązowego Lwa
  • Chorągiew 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej została udekorowana Wojskowym Orderem Wilhelma
  • 15 września 2006 w Oosterbeek(w miejscu przeprawy żołnierzy gen.Sosabowskiego z 1 SBS na północnym brzegu Renu)została odsłonięta tablica z nazwą„Generaal Sosabowskiwaard”(Polder Generała Sosabowskiego),nadana przez Gminę Renkum
  • 16 września 2006 w ramach 62 rocznicy obchodów bitwy pod Arnhem odbyło się uroczyste odsłonięcie przez brytyjskich weteranów pomnika generała Sosabowskiego w Driel
  • 5 lipca 2007 Jednostka Strzelecka 2031 Związku Strzeleckiego„Strzelec”OSW w Rybniku otrzymuje imię gen.bryg.Stanisława Sosabowskiego
  • 7 października 2007 nadanie sztandaru 7 Harcerskiej Drużynie Czerwonych Beretów im.gen.Stanisława Franciszka Sosabowskiego z Lęborka
  • 18 czerwca 2008 premiera filmu dokumentalnego„Honor generała”,reż.Joanna Pieciukiewicz w TVP Polonia
  • 18 października 2008 w Szczecinie odsłonięto tablicę poświęconą generałowi i nadano jednej z ulic jego imię
  • W 2008 roku gen.Sosabowski został ogłoszony patronem Gimnazjum nr 27 w Szczecinie
  • 26 września 2009 odsłonięcie tablicy na Centrum Kultury Praga Południe ul.Podskarbińska,w pobliżu ul.Grochowskiej,na linii obrony odcinka Grochów(nazwa pochodzi od okręgu Grochów zbliżonego powierzchnią do dzisiejszej dzielnicy Praga Pd.)propozycja wystawienia pomnika w dzielnicy
  • 29 września 2009 roku Decyzją MON Nr PF-42/Org./P1 6 Brygada Desantowo-Szturmowa otrzymuje nazwę„6 Brygada Powietrznodesantowa im.gen.Stanisława F.Sosabowskiego”
  • 11 września 2011 Binowo nadanie sztandaru 64 Obronnej Drużynie Starszoharcerskiej im.gen.bryg.Stanisława Franciszka Sosabowskiego ze Szczecina w ramach obchodów 30-lecia drużyny
  • 9 maja 2012 Senat RP podjął uchwałę w sprawie uczczenia 120 rocznicy urodzin Generała Stanisława Franciszka Sosabowskiego i ustanowienia września 2012 roku miesiącem Jego pamięci
  • 18 maja 2012 nadanie sztandaru Gimnazjum nr 27 im.gen.bryg.Stanisława Franciszka Sosabowskiego w Szczecinie
  • 17 września 2012 odsłonięcie przez harcerzy z 7 Harcerskiej Drużyny Czerwonych Beretów tabliczek z nazwą ul.Gen.Sosabowskiego na Osiedlu Harcerzy w Lęborku
  • 1 września 2013 odsłonięcie popiersia generała w parku im.dra Henryka Jordana w Krakowie
Odznaczenia
  • Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari
  • Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski(pośmiertnie,1988 r.)
  • Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski(2 maja 1923)
  • Krzyż Niepodległości
  • Krzyż Walecznych dwukrotnie
  • Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami
  • Złoty Krzyż Zasługi(1937 r.)
  • Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921„Polska Swemu Obrońcy”
  • Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
  • Srebrny Wawrzyn Akademicki
  • Srebrny i Brązowy Medal za Długoletnią Służbę
  • Złoty i Srebrny Medal za Odwagę(Austro-Węgry)
  • Krzyż Oficerski Orderu Korony(Rumunia)
  • Krzyż Oficerski Orderu Orła Białego(1926 r.Królestwo SHS)
  • Krzyż Oficerski Orderu Świętego Sawy(1926 r.Królestwo SHS)
  • Komandor Orderu Imperium Brytyjskiego honorowy,kategoria wojskowa(1943 r.Wielka Brytania)
  • Medal Obrony 1939-1945
  • Medal Wojny 1939-1945
  • Gwiazda Francji i Niemiec
  • Medal Brązowego Lwa(Holandia);pośmiertnie,2006 r.
Dorobek pisarski
Wspomnienia:
  • Najkrótszą drogą.Warszawa:Bellona,1992 r.s.346.ISBN 83-11-07918-8
  • Droga wiodła ugorem.Wspomnienia.Kraków:Wyd.Literackie,1990 r.s.372.ISBN 83-08-02236-7
  • Freely I served.Nashville:The Battery Press,1982 r.s.203.ISBN 0-89839-061-3
Opracowania:
  • Wychowanie żołnierza-obywatela,Warszawa 1931 r.
  • Kwatermistrzostwo w polu,1935 r.
Artykuły:
  • Armia i przemysł,„Polska Zbrojna”Nr 79 z 30 grudnia 1921 r.s.4-5
  • Odpowiedzialność w administracji państwowej,„Polska Zbrojna”Nr 147 z 3 czerwca 1922 r.s.2
  • Powrót,„Polska Zbrojna”Nr 166 z 23 czerwca 1922 r.s.1-2
  • Depresja w sferach oficerskich,„Polska Zbrojna”Nr 263 z 26 września 1923 r.s.3
Odniesienia w kulturze masowej
  • W 1974 r.amerykański dziennikarz i pisarz Cornelius Ryan wydał książkę pod tytułem"A Bridge Too Far"(polski tytuł:"O jeden most za daleko",wyd.1 1979 r.)opisującą operację Market-Garden.W ekranizacji książki w postać Sosabowskiego wcielił się Gene Hackman

Bolesław Bierut

rUr.18 kwietnia 1892 w Rurach Brygidkowskich,zm.12 marca 1956 w Moskwie polski polityk,działacz komunistyczny,agent NKWD,Przewodniczący Krajowej Rady Narodowej od 1944 r.pierwszy przywódca Polski Ludowej,Prezydent RP od 1947 r.przywódca PZPR(od 1948 roku jako Sekretarz Generalny,a od 17 marca 1954 I Sekretarz KC),Prezes Rady Ministrów PRL od 1952 r.Poseł na Sejm PRL I kadencji,członek Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR nadzorującej ludowe Wojsko Polskie od maja 1949 r.
Młodość
Pochodził z chłopskiej rodziny spod Tarnobrzega.Urodził się we wsi Rury Brygidkowskie nieopodal Lublina jako najmłodsze dziecko Wojciecha Bieruta(zm.26-02-1921) i Marianny Salomei z d.Wolskiej(zm.kilka miesięcy po mężu,05-12-1921).W 1899 lub 1900 r.rozpoczął naukę w 5-klasowej powszechnej szkole katedralnej w Lublinie,będącej pod kuratelą miejscowej parafii rzymskokatolickiej.Szkoła kładła nacisk na wychowanie religijne i patriotyczne uczniów.W tym czasie był prawdopodobnie blisko związany z Kościołem,a jego rodzice zamierzali posłać go do seminarium duchownego.Na początku 1905 r.za udział w strajku przeciwko obowiązkowemu używaniu języka rosyjskiego na lekcjach,będąc uczniem ostatniej klasy,został usunięty ze szkoły.Dalszą wiedzę zdobywał jako samouk.Od 1906 r.był pomocnikiem murarza w Lublinie,następnie od 1912 r.pracował jako zecer i metrampaż w drukarni Raczkowskiego i B.Drue.Pod wpływem Jana Hempla zapisał się do Szkoły Wieczorowej im.A. i J.Vetterów i tam uzyskał wykształcenie handlowe.
Działalność polityczna w II Rzeczypospolitej
Od 1910 r.należał do kółka robotniczego prowadzonego przez Jana Hempla,który wywarł istotny wpływ na jego poglądy m.in.pod jego wpływem Bierut zerwał z religią.W 1912 r.wstąpił do PPS-Lewicy.Działał również w sekcji odczytowej Lubelskiego Towarzystwa Społeczno-Oświatowego„Przyszłość”.Od końca 1912 do 1914 r.był pomocnikiem geometry w Lublinie,przejściowo w 1913 r.pracując w drukarni w Warszawie.Po wybuchu I wojny światowej powrócił do Lublina.Po rozpoczęciu okupacji austriackiej uchylając się od służby wojskowej,ukrywał się pod nazwiskiem„Jerzy Bolesław Bielak”.Od 1915 r.pracował w sklepie Lubelskiej Spółdzielni Spożywców(LSS)założonej w 1913 r.m.in.przez Jana Hempla,Witolda Giełżyńskiego,Wandę Papiewską,Oktawiana Zagrobskiego oraz Pawła Jankowskiego.W 1916 r.został kierownikiem handlowym spółdzielni,zaś od kwietnia 1917 r.był członkiem zarządu Lubelskiej Spółdzielni Spożywców.W 1917 r.z ramienia PPS-Lewicy był członkiem zjednoczonego Komitetu Wyborczego(wspólnie z PPS)do Rady Miejskiej.Zmuszony do ukrywania się wyjechał w połowie 1918 r.do Warszawy.W listopadzie 1918 r.kierował Lubelską Spółdzielnią Spożywców.Z ramienia spółdzielni wchodził w skład Rady Delegatów Robotniczych w Lublinie.Od grudnia 1918 roku,po zjednoczeniu PPS Lewicy z SDKPiL,należał do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski,lecz nie kontynuował działalności.W 1918 i 1919 r.razem z Janem Hemplem,był jednym z organizatorów lewicowego Związku Robotniczego Stowarzyszeń Spółdzielczych.Należał do tzw.grupy„niezależnych spółdzielców”w robotniczym ruchu spółdzielczym.W tym czasie przejściowo wraz Janem Hemplem wstąpił do PPS.Na I Zjeździe ZRSS,w maju 1920 r.przewodniczącym związku wybrano posła PPS Aleksandra Napiórkowskiego,zaś Bierut wraz z Hemplem,Stanisławem Tołwińskim,Aleksandrem Ostrowskim i Stanisławem Torem weszli do Komitetu Wykonawczego ZRSS.W 1921 r.należał do założycieli Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej.
Komunistyczna Partia Polski
W 1921 r.ponownie wstąpił do KPRP.W tym samym roku został zawieszony w prawach członka Komitetu Wykonawczego ZRSS.W czerwcu 1922 r.ponownie został członkiem Rady Nadzorczej ZRSS,którą kierował Jan Kwapiński.Od sierpnia 1923 r.pracował w Robotniczej Spółdzielni Spożywców w Zagłębiu Dąbrowskim.Jednocześnie jako„Tomasz Biały”był członkiem egzekutywy Komitetu Okręgowego KPRP w Zagłębiu Dąbrowskim.Od 14 do 23 października 1923 był aresztowany i oddany pod nadzór Policji Państwowej.Ponownie aresztowany 15 listopada do 14 grudnia 1923 i zwolniony z powodu braku dowodów.Ponownie aresztowany 9 stycznia 1924.Zwolniony za kaucją 24 stycznia i uniewinniony przez Sąd Okręgowy 30 maja 1924.Zagrożony ponownym aresztowaniem w październiku 1924 r.wyjechał ponownie do Warszawy i został etatowym funkcjonariuszem KPP.Od maja 1925 do maja 1926 r.przebywał w Moskwie na kursach partyjnych,pod pseudonimem Jan Iwaniuk.W Moskwie odbył szkolenie w zakresie zasad konspiracji,pracy wywiadowczej i sabotażowej,poznał także ścisłe kierownictwo KPP.Początkowo w KPP nie wykazywał się szczególną aktywnością,po kilku latach jednak w 1927 r.został kierownikiem Centralnej Techniki KPP(drukarnie).W listopadzie 1927 r.jako„Wagner”,ponownie znalazł się w Moskwie,gdzie uczył się w Międzynarodowej Szkole Leninowskiej,kierowanej przez Komintern.W latach 30 XX w.był aktywnym działaczem Kominternu na specjalnych misjach w Austrii,Czechosłowacji,a następnie(od 1931 r.)jako„Mikołaj”,w Bułgarii skąd musiał uciekać przed aresztowaniem do Moskwy.W 1932 r.wrócił do Polski.Od października 1932 do stycznia 1933 r.sprawował funkcję sekretarza komitetu KPP w Łodzi,następnie przeszedł do wydziału wojskowego KPP(działającego na rzecz wywiadu wojskowego ZSRR),współpracując z wywiadem sowieckim(co było głównym powodem aresztowania w 1933 r.)Od stycznia do grudnia 1933 r.był członkiem sekretariatu KC MOPR.11 grudnia 1933 został aresztowany i wyrokiem z 18 grudnia 1933(potwierdzonym w lutym 1935 r.przez Sąd Apelacyjny)skazany na 7 lat więzienia.Więziony był w Warszawie,Mysłowicach,a następnie od 1936 do 1938 r.w Rawiczu(dzięki czemu udało mu się szczęśliwie dla niego„przeczekać”stalinowskie czystki,które dotknęły ludzi KPP,którzy pojechali do ZSRR na wezwanie Józefa Stalina).W 1936 r.w czasie pobytu w więzieniu,weryfikacyjna komisja partyjna KC KPP usunęła go z partii,za„zachowanie niegodne komunisty”które wykazał podczas śledztwa i rozprawy sądowej przeciwko niemu.Podczas odbywania kary KPP została rozwiązana,a większość przywódców wymordowana w ZSRR.Po amnestii w 1938 r.został uwolniony 20 grudnia 1938.Okres do 1939 r.spędził w Warszawie,gdzie pracował jako księgowy w Społem.
Okres II wojny światowej
Po wybuchu II wojny światowej udał się do Lublina.Powrócił do Warszawy po kapitulacji.W październiku 1939 r.zbiegł na tereny okupowane przez Armię Czerwoną do Białegostoku.Przebywał potem na obszarze ZSRR i na polskich terenach okupowanych przez ZSRR.Zrzekł się obywatelstwa polskiego i przyjął obywatelstwo ZSRR.Od października 1939 r.pracował w Kowlu,a następnie na budowie zorganizowanej przez Ludowy Komisariat Komunikacji ZSRR(listopad 1939-czerwiec 1940 r.)Od lata 1941 r.przebywał w Mińsku,jako kierownik Wydziału Żywnościowego w urzędzie miasta(wtedy pod niemiecką administracją),pozostając jednocześnie agentem wywiadu sowieckiego.
Krajowa Rada Narodowa
W lipcu 1943 r.dostał zadanie operacyjne i został przerzucony do Polski(Grupa Inicjatywna PPR),gdzie wszedł w skład KC PPR pod nazwiskiem„Bolesław Birkowski”.Od stycznia 1944 r.przewodniczący KRN(władza utworzona przez komunistów w czasie II wojny światowej).Po objęciu przywództwa KRN zarysował się wyraźny konflikt Bieruta z ówczesnym szefem PPR Władysławem Gomułką,który dążył do stopniowego,administracyjnego wprowadzenia ustroju komunistycznego(m.in.włączenia w struktury polityczne przedstawicieli Centralnego Komitetu Ludowego)oraz następującego po tym,stopniowego„wyeliminowania reakcji”podczas gdy Bierut chciał zbudować komunizm w Polsce,stosując gwałtowną i brutalną sowietyzację Polski przy użyciu NKWD i Armii Czerwonej.Na tle tego konfliktu Bierut wysłał 10 czerwca 1944 donos do szefa Kominternu, Georgija Dymitrowa,w którym oskarżył kierownictwo PPR(zwłaszcza Gomułkę oraz wspierających go Władysława Kowalskiego i Ignacego Logę)o„grupowe metody pracy(tzw.frakcyjność),bezpryncypialność,dokonywanie nieustannych zygzaków od sekciarstwa do skrajnego oportunizmu i z powrotem”,żądając jednocześnie„przysłania pełnomocnika celem zrobienia porządku w KC PPR”w efekcie Józef Stalin znacznie pogłębił kontrolę nad skłóconym kierownictwem PPR.Od sierpnia 1944 r.był członkiem tajnego Biura Politycznego Komitetu Centralnego PPR.5 sierpnia 1944 został wezwany przez J.Stalina do Moskwy,gdzie uczestniczył w rozmowach z premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem.Zapewniał wówczas,iż nic nie wie o wybuchu powstania warszawskiego,co miało utrudnić Mikołajczykowi wykorzystanie faktu zrywu powstańczego jako argumentu w rozmowach o utworzeniu tzw.„rządu tymczasowego”z udziałem sił niekomunistycznych.Negocjacje nie zakończyły się sukcesem dla Mikołajczyka,gdyż komuniści postawili warunki niemożliwe do spełnienia dla premiera RP.Bierut jako przedstawiciel PKWN ponownie negocjował w Moskwie z Mikołajczykiem,w dniach 12–22 października 1944.Również i tym razem nie doszło do porozumienia.Rząd RP na uchodźstwie nie mógł zaakceptować warunków postawionych przez komunistów jako sprzecznych z polską racją stanu(m.in.przyjęcie Linii Curzona jako wschodniej granicy Polski).Bierut jednoznacznie zadeklarował rezygnację z polskich terenów wschodnich,m.in.zapewniając Stalina 12 października 1944,iż:Jesteśmy tu,by w imieniu Polski żądać,by Lwów należał do Rosji.Już wówczas Bierut otrzymał instrukcje od Stalina o zaostrzeniu działalności PKWN na terenie tzw.„Polski Lubelskiej”,zmierzające do pogłębienia represji wobec sił niepodległościowych,realizowanych przez tworzący się aparat bezpieczeństwa PKWN,wywiad ZSRR i siły NKWD.Po zajęciu ruin lewobrzeżnej Warszawy przez Armię Czerwoną i 1 Armię Wojska Polskiego(17–18 stycznia 1945),19 stycznia w stolicy Polski przyjął w imieniu KRN defiladę 2 Dywizji Piechoty WP.Stalin po powrocie z trwającej 4–11 lutego 1945 konferencji jałtańskiej(faktycznie decydującej o wejściu Polski do strefy wpływów ZSRR i tym samym utracie suwerenności państwowej)wezwał Bieruta do Moskwy.Stalin poinformował Bieruta o ustaleniach jałtańskich,zalecając mu propagowanie umów tej konferencji w kraju jako podstaw„nowej Polski”co przez większość społeczeństwa zostało uznane za zdradę interesów polskich.Od 19 do 26 kwietnia 1945 ponownie przebywał w Moskwie na czele delegacji polskiej,gdzie w jego obecności Józef Stalin i Edward Osóbka Morawski podpisali„układ o przyjaźni,wzajemnej pomocy i powojennej współpracy polsko-sowieckiej”(w tym czasie NKWD przetrzymywało w więzieniach 16 przywódców Polskiego Państwa Podziemnego aresztowanych pod koniec marca 1945 r.o czym,jak oficjalnie podawano,komunistyczne władze polskie nie wiedziały).28 czerwca 1945 powołał Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej,w którym dominującą rolę odgrywali przedstawiciele ugrupowań komunistycznych i lewicowych.Po I Zjeździe PPR,w grudniu 1945 r.wszedł w skład Biura Politycznego PPR jako członek tajny(oficjalnie przedstawiano go jako bezpartyjnego szefa KRN),gdzie reprezentował tendencję skrajnie pro-moskiewską.17 stycznia 1946,w pierwszą rocznicę wyzwolenia Warszawy,odznaczony został Medalem za Warszawę 1939-1945.
Polska Ludowa
Od 1945 roku Bolesław Bierut mieszkał i urzędował w Belwederze,gdzie na potrzeby propagandowe fotografował się z dziećmi,młodzieżą i kobietami.Częściej jednak przebywał w willi przy ul.Klonowej w Warszawie oraz ośrodkach wypoczynkowych rządu w pałacu natolińskim,w Konstancinie,Sopocie,Juracie,Międzywodziu,Krynicy,Łańsku lub Karpaczu.Lubił polowania,co wówczas było powszechną praktyką wśród komunistycznych dygnitarzy.Stale towarzyszyła mu liczna obstawa,w większości radziecka,dowodzona przez sowieckiego płk.Faustyna Grzybowskiego(od 1944 r.szefa WUBP w Białymstoku i Wrocławiu),która zapobiegła trzem próbom zamachów na jego życie(w 1951,1952 i 1953 roku),zabijając na miejscu zamachowców.
Prezydent RP(1947–1952)
5 lutego 1947 został wybrany przez Sejm Ustawodawczy(ukonstytuowany w wyniku sfałszowanych wyborów)na prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej,którym był na mocy art.2 Ustawy Konstytucyjnej z dn.22 lipca 1952 Przepisy wprowadzające Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej do czasu wyboru Rady Państwa przez nowo obrany Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,tj.do 20 listopada 1952.Jako prezydent zakończył w 1947 r.swoją przysięgę słowami:Tak mi dopomóż Bóg.Uchwalona 22 lipca 1952 Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nie przewidywała stanowiska prezydenta państwa.W lecie 1948 r.w kierownictwie PPR zaistniał kolejny konflikt Władysław Gomułka niechętnie odnosił się do planów kolektywizacji i sankcji przeciwko Komunistycznej Partii Jugosławii(po tym jak Przewodniczący Ministrów,Marszałek Jugosławii Josip Broz„Tito”zerwał w 1948 r.związki z ZSRR,wypowiadając posłuszeństwo Stalinowi),natomiast Bierut popierał tendencje skrajnie stalinowskie.Podczas wizyty na Kremlu w Moskwie 15 sierpnia 1948 Stalin udzielił Bierutowi zgody na usunięcie Gomułki z życia politycznego.Na plenum KC PPR 31 sierpnia Bierut doprowadził do ustąpienia Gomułki,ostro atakując go w głównym przemówieniu i oskarżając o tzw.odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne.Po połączeniu z PPS,co nastąpiło formalnie na Kongresie Zjednoczeniowym 15–21 grudnia 1948,gdy powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza(PZPR),Bierut został 22 grudnia 1948 Sekretarzem Generalnym PZPR.Na stanowisku tym kierował czystką w aparacie partyjnym PZPR(zwłaszcza osób powiązanych lub sympatyzujących z Gomułką),doprowadzając do zdominowania partii przez skrzydło ściśle stalinowskie.Zwiększył również liczbę sowieckich doradców wojskowych w Wojsku Polskim i milicji,jednocześnie powołując 6 listopada 1949 marszałka Związku Radzieckiego Konstantego Rokossowskiego na stanowisko ministra Obrony Narodowej i marszałka Polski.2 sierpnia 1951 doprowadził do aresztowania Władysława Gomułki,do procesu jednak nie doszło na skutek śmierci Stalina w 1953 r.(Gomułka został zwolniony w 1954 r.)22 lipca 1952 uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej,opracowaną przez specjalną komisję pod przewodnictwem Bieruta(na bieżąco wprowadzającą poprawki Stalina do tekstu ustawy,zgodnie z wzorcową konstytucją stalinowską z grudnia 1936 r.)legalizującą komunistyczne prawodawstwo i sposób sprawowania władzy(m.in.poprzez likwidację podstawowej dla państw demokratycznych zasady trójpodziału władzy).W czasie prac nad konstytucją,Bierut wraz z Bermanem zaproponowali również zmianę hymnu narodowego(aktualizację) i godła Polski,na co jednak Stalin nie wyraził zgody.
Prezes Rady Ministrów(1952–1954)
Od 20 listopada 1952 do 18 marca 1954 Bolesław Bierut był Prezesem Rady Ministrów PRL(faktycznie kierował Radą Ministrów nieformalnie od 1950 roku).Sprawując władzę,Bolesław Bierut był realizatorem interesów ZSRR wobec Polski i kierował procesem sowietyzacji.Był współodpowiedzialny za liczne zbrodnie systemu komunistycznego w Polsce(w tym ówczesnego MBP powołanego do czynnego i bezwzględnego zwalczania terrorem i represjami przeciwników politycznych komunistów i MON,którego Główny Zarząd Informacji zwalczał wszelką nieprawomyślność wśród żołnierzy)oraz bezpośrednio odpowiedzialny(jako przewodniczący Komisji Bezpieczeństwa KC PZPR od 1949 r.aż do śmierci w 1956 r.)za terror i prześladowania polskich działaczy niepodległościowych,osobiście nadzorując śledztwa przeciwko żołnierzom Armii Krajowej i Wojska Polskiego,a także proponując i zatwierdzając wyroki według niepełnych danych w czasie jego rządów stracono 2500 osób.Ofiarami UB stali się członkowie Armii Krajowej i ludzie związani z polskim rządem w Londynie.Komunistyczna propaganda nazywała ich„podziemiem reakcyjnym”lub„zaplutym karłem reakcji”.
Bilans rządów
Bilans rządów Bolesława Bieruta(jako odpowiedzialnego za stosowanie i utrzymywanie systemu zorganizowanej przemocy w celu sterroryzowania społeczeństwa)to także ok.100 tys.ofiar różnorakich represji według oficjalnych danych(wówczas utajnionych)w połowie 1952 r.w więzieniach znajdowało się 49,5 tys.więźniów politycznych(oraz dodatkowo 2,5 tys.w osobnym więzieniu dla młodocianych„przestępców politycznych”),a w okresie 1949–1952 do obozów pracy przymusowej wysłano 46,7 tys.osób(ogółem do 1954 roku skazano na karę obozu pracy ok.84,2 tys.osób).Ogółem,według szacunków IPN z 2007 r.w latach 1944–1956 w aresztach i więzieniach znalazło się z powodów politycznych ok.350–400 tysięcy osób(wliczając w to ok.100 tys.ofiar prześladowań za rządów Bieruta w okresie 1949–1956).W okresie 1948–1956 liczba robotników skazanych na kary porządkowe za nieprzestrzeganie ustawy o„socjalistycznej dyscyplinie pracy”wyniosła ok.1 miliona.W okresie 1948–1955 każdego roku orzekano karę grzywny za niewywiązywanie się z przymusowych dostaw obowiązkowych w stosunku do 1,5 miliona chłopów.Represjom podlegali także duchowni pod koniec 1951 r.w aresztach znajdowało się ok.900 księży,a lista potencjalnych„wrogów ustroju”(tzw.„rejestr elementu przestępczego i podejrzanego”),prowadzona przez MBP,sięgnęła 1 stycznia 1953 ok.5,2 miliona ludzi i ponad 6 milionów w 1954 r.W związku z procesem szesnastu w 1945 r.nie podjął również żadnych działań zmierzających do ostrzeżenia ówczesnych przywódców Polskiego Państwa Podziemnego przed mającym nastąpić porwaniem,uwięzieniem i skazaniem przez NKWD o czym został poinformowany wcześniej przez Zastępcę Komisarza Ludowego Spraw Wewnętrznych,Iwana Sierowa.Naciskał jedynie na opóźnienie aresztowania w celu podjęcia próby przeciągnięcia części działaczy niepodległościowych na stronę komunistów.Był bezpośrednio odpowiedzialny za bezprawne pozbawienie wolności i dalsze przetrzymywanie z całkowitym,a następnie częściowym ograniczeniem swobód Stefana Wyszyńskiego,wydając polecenie jego uwięzienia,na co wcześniej uzyskał zgodę Moskwy.Za ten czyn obłożony został ekskomuniką kościelną 30 września 1953 roku przez Świętą Kongregację Konsystorialną.W czasie swoich rządów zdecydowanie opowiadał się za pogłębieniem represji za błahe przewinienia,wydając walkę tzw.propagandzie szeptanej(m.in.opowiadanie dowcipów politycznych,krytyczne wypowiadanie się o systemie ustrojowym lub przywódcach komunistycznych).Odpowiedzialność karna za takie„przestępstwa”(tzw.przestępstwo szeptanej propagandy)zagrożona była karą do 5 lat więzienia(art.22 małego kodeksu karnego z 1946 r.)lub do 10 lat więzienia(art.29 m.k.k.z 1946 r.)obowiązując do 1969 r.Od 1946 r.do chwili śmierci Bieruta w 1956 r.za tzw.propagandę szeptaną skazano na kary kilkuletniego więzienia tysiące ludzi(tylko w lutym 1950 r.za„wrogą propagandę szeptaną”skazano 4500 ludzi,z czego 58% stanowili chłopi i robotnicy).Bierut był również odpowiedzialny za sfałszowanie wyników referendum ludowego w 1946 r.22 czerwca tego roku wziął udział w naradzie wraz z Władysławem Gomułką i doradcą radzieckim przy MBP płk.Siemionem Dawidowem,na której omówił techniczne szczegóły fałszowania wyników referendum.Był inicjatorem i nadzorował sfałszowanie wyborów do Sejmu Ustawodawczego 19 stycznia 1947.Badający tę sprawę historycy IPN ustalili,iż:W celu zachowania pełnej konspiracji B.Bierut wraz z kierownictwem PPR zarządził jednocześnie podjęcie dodatkowych kroków,a mianowicie zamianę urn wyborczych w niektórych obwodach,podrzucanie do urn kart do głosowania,a w niektórych komisjach,gdzie nie było mężów zaufania z partii Mikołajczyka,przygotowanie dwóch egzemplarzy protokołów;w jednym z nich miało nie być danych liczbowych.Protokół bez liczb miała następnie otrzymać trójka z PPR w celu wpisania odpowiednich danych.24 lutego 1949 stanął na czele Komisji Biura Politycznego KC PZPR ds.Bezpieczeństwa Publicznego,nadzorującej aparat represji stalinowskich w Polsce.
Śmierć,jej przyczyny i okoliczności
Zmarł 12 marca 1956 o godz. 21:30 w Moskwie,gdzie był gościem XX Zjazdu KPZR(14–25 lutego 1956),na którym Nikita Chruszczow wygłosił tajny referat demaskujący zbrodnie stalinizmu:„O kulcie jednostki i jego następstwach”.Miało to ponoć wstrząsnąć Bierutem,który przejął się możliwymi konsekwencjami referatu,co dodatkowo pogłębiło i tak niekorzystny stan jego zdrowia,jednak wątpliwości budzi fakt,iż śmierć nastąpiła w dwa tygodnie po wygłoszeniu przez Chruszczowa przemówienia.Referat Chruszczowa był impulsem,który przyspieszył trwający w krajach bloku wschodniego(od śmierci Stalina w 1953 r.)proces destalinizacji„odwilży”.Śmierć Bieruta przyspieszyła ten proces w Polsce,zamykając w historii PRL epokę stalinizmu i wzmogła konflikty w kierownictwie PZPR o władzę.Na skutek rozliczeń w partii usunięto 2 pozostałych przedstawicieli tzw.„wielkiej trójki”,sprawujących wraz z Bierutem niemalże niepodzielną władzę Hilarego Minca i Jakuba Bermana.Zwolniono także aresztowanych z polecenia Bieruta działaczy komunistycznych,m.in.Mariana Spychalskiego(zrobiono to już 6 marca 1956,kilka dni przed śmiercią Bieruta w Moskwie).14 marca 1956 ciało przewieziono do Warszawy,gdzie wystawiono je na widok publiczny w gmachu KC PZPR(przy trumnie honorową wartę pełnili m.in.Józef Cyrankiewicz,Aleksander Zawadzki,Edward Ochab i Konstanty Rokossowski).Na pogrzebie,który odbył się wkrótce potem,mowę żałobną wygłosił Edward Ochab.20 marca 1956,na VI plenum KC PZPR z udziałem Chruszczowa,Edward Ochab został wybrany nowym I sekretarzem KC PZPR.Okoliczności śmierci B.Bieruta pozostają niejasne.Lekarze sowieccy z kliniki dla członków KC KPZR,do której trafił Bierut,stwierdzili,iż dolegało mu„coś na pograniczu grypy i zapalenia płuc”.Na podstawie tej nieprecyzyjnej diagnozy podjęto leczenie zdaniem syna Bolesława Bieruta przeprowadzone„nieudolnie i mało odpowiedzialnie”.Bezpośrednią przyczyną zgonu,jak podano oficjalnie,był zator tętnicy płucnej.Inną przyczynę śmierci zawał serca podało 13 marca Polskie Radio.Snuto różne przypuszczenia co do okoliczności jego śmierci,nie wykluczając otrucia oraz samobójstwa popełnionego rzekomo na wieść o zebraniu w Warszawie 3 marca 1956,z inicjatywy Biura Politycznego PZPR,narady centralnego aktywu partyjnego,na której potępiono politykę stalinizacji(co pośrednio uderzało w samego Bieruta,jako odpowiedzialnego za ten proces w Polsce).Istnieje również hipoteza,choć niewystarczająco wiarygodna, iż Bolesław Bierut został zastrzelony przez członka Biura Politycznego KC PZPR i jednocześnie agenta sowieckiego,Franciszka Mazura,na polecenie polskich lub sowieckich mocodawców.Rozgłos w Polsce zyskała plotka,jakoby Bolesław Bierut został celowo zlikwidowany przez Rosjan,ponieważ mógł być istotną przeszkodą w procesie destalinizacji,ogłoszonym przez Chruszczowa na XX Zjeździe KPZR.Żadnego z nich nie udało się do tej pory potwierdzić,jednak powątpiewanie w oficjalną przyczynę śmierci było powszechne wyrażano je nawet na spotkaniach PZPR.Po Polsce krążyły w owym czasie powiedzenia na temat podróży Bieruta do Moskwy:„pojechał w futerku,a wrócił w kuferku”czy„pojechał dumnie,a wrócił w trumnie”,„zjadł ciastko z Kremlem”lub też„Pojechał w salonce,a wrócił w jesionce”.Rzeczywistą przyczyną śmierci był najprawdopodobniej utrzymujący się od dłuższego czasu niekorzystny stan zdrowia Bolesława Bieruta co najmniej od 1955 r.cierpiał na postępującą miażdżycę,grypę,zapalenie płuc i chorobę nerek.
Rodzina
Z usposobienia małomówny i nieśmiały,uczuciowo związany z wieloma kobietami,m.in.z Małgorzatą Fornalską(córka Aleksandra Jasińska-Kania) i Wandą Górską,sekretarką i aktywistką PPR.Od 3 lipca 1921 żonaty z Janiną Górzyńską(córka Krystyna Bierut-Maminajszwili i syn Jan Chyliński pełniący w latach 70 XX w.urząd Ambasadora PRL w Bonn).
Opinie na temat Bieruta
W okresie PRL Bolesław Bierut zawsze zajmował honorowe miejsce w komunistycznej tradycji.W zależności od aktualnej polityki elit władzy był różnie oceniany,jednak ograniczona krytyka,która się okresowo pojawiała,nie spowodowała,iż dokonano głębszego rozliczenia jego zbrodniczych działań.W latach 50,gdy stał na czele PZPR,sławiono go na wszelkie sposoby,historycy pisali,iż np.„zdemaskował prawicowo-nacjonalistyczne odchylenie,ujawnił jego istotę,walczył z nacjonalizmem,uczył miłości do Związku Radzieckiego”,podkreślano też jego rolę„w tworzeniu podstaw socjalizmu w Polsce oraz zjednoczeniu polskiego ruchu robotniczego”(historyk H.Rechowicz).Andrzej Werblan stwierdził,iż„sprawiał doskonałe wrażenie na ludziach,z którymi rozmawiał”.Po upadku komunizmu w Polsce w 1989 r.próbę obrony Bolesława Bieruta podjął jego syn Jan Chyliński.W swoich wspomnieniach wydanych w 1999 r.("Jaki był Bolesław Bierut")napisał m.in.iż jego ojciec„był pragmatycznym działaczem państwowym,który w bardzo trudnych czasach wziął na siebie odpowiedzialność za losy narodu”.W ocenie polityków zachodnich,którzy go poznali,wypadał niekorzystnie np.Anthony Eden widział w nim„szczura,który zachowuje się wobec Rosjan uniżenie,by nie powiedzieć służalczo”.Jego współpracownicy zauważali charakterystyczny dla stalinowskich aparatczyków„nawyk mówienia nie od razu i w otwartej formie tego,co się naprawdę myśli i czuje”(sekretarz prasowy S.Łukasiewicz).Z kolei były dowódca KBW gen.Włodzimierz Muś podkreślał akceptację Bieruta dla stosowania brutalnych metod śledczych,pisząc:„jego ingerencje w prowadzone śledztwa,szczegółowe studiowanie akt spraw,adnotacje czynione na marginesie protokółów przesłuchań świadczą,że natura ciągnęła wilka do lasu.[...]proponował na marginesie czynionych uwag warianty przesłuchań[...]W wariancie piątym,na przykład,przewidywano tortury.Te metody prowadzenia śledztwa były więc Bierutowi znane.Przyzwalał na nie”.Józef Światło,zbiegły na Zachód oficer MBP,określił go jako„agenta sowieckiego,pokornego,lojalnego i oddanego”.Z kolei zdaniem historyka Normana Daviesa Bierut w swoich działaniach w tzw.okresie stalinowskim w historii Europy Wschodniej(1945–1953)w rzeczywistości niczym nie różnił się od J.Stalina.Davies ujął to następująco:„Na tle nowo powstałej galaktyki Stalin był dalej„słoneczkiem,które świeciło najjaśniejszym blaskiem”.Ale w każdym z państw satelickich wprowadzono na orbitę wiele mniejszych słoneczek,lokalnych małych Stalinów.Bierut,Gottwald,Rákosi,Ulbricht,Gheorghiu-Dej,Żiwkow,Tito,Hodża wszystko to były szkolone w Moskwie klony Stalina.Pochlebstwem byłoby nazwać ich marionetkami”.W ocenie dzisiejszych historyków był jednym z największych,jeśli nie największym,ze zbrodniarzy w całej historii Polski człowiekiem odpowiedzialnym za śmierć wielu tysięcy ludzi.Jako głowa państwa,nie skorzystał z prawa łaski wobec setek osób skazanych z przyczyn politycznych na karę śmierci.Zdaniem polskich historyków A.Szwarca,M.Urbańskiego i P.Wieczorkiewicza:„Bieruta oczywiście niczym usprawiedliwić się nie da.Tak jak potoczna świadomość nie zachowała w pamięci nazwisk targowiczan realizatorów kolonialnej polityki Katarzyny Wielkiej po II rozbiorze Rzeczypospolitej tak i on pozostanie w niej,najwyżej nawiasowo,jako przykład narodowego zaprzaństwa.Nie da się go uwolnić od odpowiedzialności za ludobójcze zbrodnie reżimu,któremu przewodził”.
Kult Bieruta
Na wzór kultu Stalina w PRL uprawiano skromniejszy kult Bieruta,np.w 1950 r.pomorskiej wsi Modrowo nadano nazwę Bolesławowo,a w 1946 r.nazwano ku czci Bieruta dolnośląskie Bierutowice(niem.Brückenberg),obie nazwy nadal obowiązują.Przejściowo istniało także Bierutowo(obecnie Pomorska Wieś).Huta Częstochowa(1952–1989),Pałac Młodzieży w Katowicach(1951–1990) i Uniwersytet Wrocławski(1952–1989)nosiły imię Bolesława Bieruta.Zmiana nazwy uniwersytetu została zaakcentowana studenckim happeningiem pod nazwą„B.B.adieu!”.Po przemianach społeczno-gospodarczych w Polsce w 1989 r.większość pomników Bieruta przeniesiono do mieszczącego się w Kozłówce Muzeum Socrealizmu.Obecnie w Mińsku na Białorusi istnieje ulica Bolesława Bieruta.W okresie PRL jego nazwę nosiła Fabryka Samochodów Ciężarowych w Lublinie.
Ciekawostki

  • Wzorem Józefa Stalina lubił pokazywać się z dziećmi.Poczta Polska wydała również znaczek pocztowy przedstawiający Bieruta w otoczeniu dzieci.Podczas uroczystości Święta Odrodzenia Polski(22 lipca 1952)wręczał mu kwiaty 6-letni Jan Lityński.Scenę tę zarejestrowała Polska Kronika Filmowa.Istnieje też zdjęcie Bieruta,trzymającego na rękach kilkuletnią Agnieszkę Holland
  • Bierut miał sarenkę,z którą się fotografował i filmował
  • Pałac Kultury i Nauki w Warszawie(nazwany imieniem Józefa Stalina),którego budowę zaczęto w 1952 r.powstał rzekomo z wyboru Bieruta wcześniej Stalin miał mu jakoby zaproponować wybudowanie nowego osiedla mieszkaniowego,metra albo PKiN
  • 17 października 1945 w Żelazowej Woli prezydent Krajowej Rady Narodowej Bolesław Bierut przekazał miastu stołecznemu Warszawie urnę z sercem Fryderyka Chopina ocaloną ze zniszczonego kościoła Świętego Krzyża w Warszawie.Pamiątkowa tablica wisi w Kozłówce,na budynku galerii socrealizmu

Helena Dłuska

Ur.13 kwietnia 1892 r.w Paryżu,zm.16 października 1921 r.w Chicago polska taterniczka,córka lekarza Kazimierza Dłuskiego i siostrzenica Marii Skłodowskiej-Curie.Urodziła się jako córka dwojga lekarzy Kazimierza Dłuskiego i Bronisławy ze Skłodowskich,starszej siostry Marii Skłodowskiej.Helena Dłuska od najmłodszych lat mieszkała w Zakopanem,na swoje pierwsze tatrzańskie wspinaczki chodziła już w wieku 16 lat.Wspinała się najczęściej ze swoją kuzynką Ireną Pawlewską,były jednymi z pierwszych samodzielnych taterniczek.Od 1908 roku należała do STTT.W październiku 1909 roku uległa wypadkowi podczas samotnej wspinaczki na Kominach Strążyskich.Konsekwencją wypadku było kalectwo stopy,które uniemożliwiało jej dalszą działalność taternicką.Po tym zdarzeniu uprawiała w Tatrach jedynie turystykę,od 1912 roku była członkinią Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego.W 1920 roku przeprowadziła się do Chicago,gdzie pracowała w redakcji„Dziennika Ludowego” i gdzie popełniła samobójstwo przez zatrucie gazem.Liczne źródła podają błędną datę jej śmierci(wrzesień 1922 r.)w rzeczywistości nie doczekała swoich 30 urodzin.Helena Dłuska nie ma swojego grobu.Jej prochy zostały przywiezione z Ameryki i zaginęły w powstaniu warszawskim.
Ważniejsze tatrzańskie osiągnięcia wspinaczkowe
  • pierwsze wejście na Świstowy Róg,wraz z Tadeuszem Pawlewskim i Tadeuszem Świerzem
  • pierwsze wejście na Szczyrbski Szczyt nową drogą,od strony Doliny Hlińskiej
  • pierwsze wejście nową drogą na Rówienkową Turnię
  • pierwsze wejście nową drogą na Graniastą Turnię

Stanisław Maczek

Stanisław Władysław Maczek(ur.31 marca 1892 w Szczercu,zm.11 grudnia 1994 w Edynburgu)generał broni Wojska Polskiego,honorowy obywatel Holandii.Kawaler Orderu Orła Białego.
Życiorys
Młodość
Urodził się w miejscowości Szczerzec pod Lwowem w rodzinie sędziego Witolda(1854-1926) i Anny z Czernych(1852-1939).Rodzina Maczków była pochodzenia chorwackiego(jego kuzynem był znany chorwacki działacz narodowy w międzywojennej Jugosławii Vladko Maček).W 1910 roku ukończył gimnazjum w Drohobyczu.Po ukończeniu gimnazjum przeniósł się z rodziną do Lwowa.W latach 1910–1914 studiował na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Lwowskiego:filozofię ścisłą pod kierunkiem prof.Kazimierza Twardowskiego oraz filologię polską u profesorów Wilhelma Bruchnalskiego i Józefa Kallenbacha.Równocześnie wszedł w środowisko akademickie tętniące działalnością patriotyczną.W tym czasie odbył przeszkolenie wojskowe i w 1912 r.dołączył do Związku Strzeleckiego.Następnie przyjął pseudonim Rozłucki.Służbę w Legionach Piłsudskiego uniemożliwiło mu powołanie do armii austro-węgierskiej.
I wojna światowa
Podczas I wojny światowej wcielony do armii austro-węgierskiej i wysłany wraz z pułkiem południowo tyrolskim na front włoski.Został skierowany do Szkoły Oficerów Rezerwy III Korpusu.Po ukończeniu szkoły został dowódcą plutonu w 3 pułku Piechoty Obrony Krajowej w Grazu.14 czerwca 1915 roku został przeniesiony do elitarnego 2 Pułku Tyrolskich Strzelców Cesarskich.W grudniu tego samego roku został skierowany na front włoski nad rzekę Isonzo.Wiosną 1916 roku został instruktorem szkoły oficerskiej XIV Korpusu w Steyr.W październiku tego samego roku został podporucznikiem i dowódcą kompanii.Dowodząc kompanią wsławił się licznymi akcjami za które otrzymał odznaczenia austriackie.W lutym 1918 roku został ranny i trafił do wiedeńskiego szpitala.Następnie po jego opuszczeniu otrzymał trzymiesięczny urlop który spędził we Lwowie.Podczas urlopu załatwił sprawy związane z uzyskaniem dyplomu.Po jego zakończeniu wrócił na front włoski.Walczył w jednostkach strzelców alpejskich i dosłużył się stopnia porucznika.Po zawieszeniu broni 11 listopada 1918 r.zdezerterował i przedostał się do Krosna,gdzie już 14 listopada wstąpił do Wojska Polskiego.
Wojna polsko-ukraińska
14 listopada Maczek zameldował się u płk.Juliana Swobody,dowódcy garnizonu Krosno i tego samego dnia otrzymał dowództwo kompanii krośnieńskiej,przybyłej do Sanoka i dalej przeznaczonej do odsieczy oblężonego Lwowa.20 listopada pociąg wiozący oddział,z prowizorycznie opancerzonymi przednimi wagonami,wyruszył w kierunku Sanoka.Na stacji w Ustrzykach Dolnych żołnierze Maczka opanowali wojskowy pociąg ukraiński.Później zdobyli węzeł kolejowy Chyrów i pobliski Felsztyn,ale dalsze natarcie na Sambor już się nie powiodło.Przez całą zimę 1918/1919 zreorganizowany 3 Batalion Strzelców Sanockich(w skład którego wchodziła wtedy kompania ckm dowodzona przez Maczka),pozostawał w Chyrowie,wiążąc duże siły ukraińskie.W kwietniu 1919 r.batalion został przerzucony w rejon Sądowej Wiszni i wszedł w skład 4 Dywizji Piechoty gen.Aleksandrowicza.W sztabie dywizji zaproponowano Maczkowi,by wykorzystując swoje doświadczenia i żołnierzy utworzył"lotną kompanię szturmową".Oddział ten(częściowo wzorowany na austriackich"Jagd-commando"),tworzyły 4 plutony strzeleckie i pluton ciężkich karabinów maszynowych i moździerzy.Dysponując dużą siłą ognia i możliwością szybkiego przemieszczania się na silnych wozach parokonnych po-austriackiego taboru,jednostka dowodzona przez Maczka niemal samodzielnie zdobyła Drohobycz i Borysław,a później Stanisławów.Po nadejściu kontrofensywy ukraińskiej,kompania jako odwód dywizji dostała rozkaz wycofania się ze Stanisławowa.Po drodze,w czerwcu 1919 r.przeszła walki o wioskę Czerniów i panujące nad okolicą wzgórze,silnie bronione przez Ukraińców.Bezpośrednio po zdobyciu tej pozycji porucznik Maczek został awansowany na polu walki przez Józefa Piłsudskiego(formalne zatwierdzenie stopnia kapitana nastąpiło dopiero w 1920 r.po weryfikacji).Potem lotna kompania szturmowa brała udział w walkach o Buczacz,Czortków,Husiatyn i doszła aż do rzeki Zbrucz,za którą w połowie lipca 1919 r.wycofały się wojska ukraińskie,odrzucone w ten sposób na teren Ukraińskiej Republiki Ludowej.Jesienią 1919 r.Maczek,wraz z całą dywizją,został przerzucony na Wołyń.
Wojna polsko-bolszewicka
Po ustaniu walk polsko-ukraińskich,zimą 1919/1920,Maczek został przeniesiony do zadań sztabowych,początkowo w sztabie gen.Listowskiego.Wiosną 1920 r.gdy rozpoczynała się ofensywa kijowska wojny polsko-bolszewickiej,był już w sztabie 2 armii gen.Raszewskiego.Wykonując zadania oficera łącznikowego sztabu armii(wtedy w Łucku) i wysłany do grupy gen.Krajowskiego,kpt.Stanisław Maczek został odcięty od swojego sztabu przez oddziały Budionnego.W tej sytuacji zameldował się we Lwowie u gen.Iwaszkiewicza.Za jego zgodą odtworzył swój batalion szturmowy,włączony wkrótce w skład dywizji jazdy gen.Rómmla.W połowie sierpnia 1920 r.batalion kpt.Maczka zdobywając miasto Waręż przełamał front 24 dywizji sowieckiej i umożliwił wyjście dywizji kawalerii podążającej za armią Budionnego w kierunku Warszawy.Oddział o oficjalnej już nazwie"Baon szturmowy 1 dyw.kawalerii im.kpt.Maczka"został potem skierowany do Zamościa,gdzie uzupełniono sprzęt i przeszkolono żołnierzy.Później wraz z całą dywizją baon przeszedł w rejon rzeki Słucz,gdzie zastał go koniec działań wojennych.
Dwudziestolecie międzywojenne
Po zakończeniu działań wojennych pozostał w zawodowej służbie wojskowej.1 czerwca 1921 pełnił służbę w Dowództwie 20 Dywizji Piechoty,pozostając na ewidencji 40 Pułku Piechoty.3 maja 1922 został zweryfikowany w stopniu majora ze starszeństwem z 1 czerwca 1919.Początkowo służył w 26 Pułku Piechoty we Lwowie.W latach 1923-1924 był słuchaczem rocznego Kursu Doszkolenia w Wyższej Szkole Wojennej w Warszawie.Z dniem 15 października 1924,po ukończeniu kursu i uzyskaniu tytułu naukowego oficera Sztabu Generalnego,przydzielony został do Oddziału II Sztabu Generalnego i wyznaczony na stanowisko kierownika Ekspozytury Nr 5 we Lwowie.1 grudnia 1924 awansował na podpułkownika.Po odbyciu stażu na stanowisku zastępcy dowódcy 76 Pułku Piechoty.W marcu 1929 r.został przeniesiony do 81 Pułku Strzelców Grodzieńskich w Grodnie na stanowisko dowódcy pułku.Na pułkownika został awansowany ze starszeństwem z 1 stycznia 1931 roku.16 lutego 1935 został mianowany dowódcą piechoty dywizyjnej 7 Dywizji Piechoty w Częstochowie.30 października 1938,w Bielsku,w czasie rewindykacji Zaolzia objął dowództwo 10 Brygady Kawalerii,pierwszej wielkiej jednostki pancerno-motorowej Wojska Polskiego.
Wojna obronna
W 1939 r.Maczek wraz ze swą jednostką brał udział w walkach odwrotowych i działaniach opóźniających na rzecz Armii Kraków i Karpaty.Zadał niemieckiemu XXII Korpusowi Pancernemu ciężkie straty w bitwach pod Jordanowem,Wiśniczem,Łańcutem i Rzeszowem.Od piętnastego września walczył po raz kolejny w obronie Lwowa,jednak już 18 września,po najeździe sowieckim na Polskę w wykonaniu rozkazu Naczelnego Wodza zmuszony był wraz z całą jednostką przerwać walkę z Niemcami i wobec nadciągających jednostek szybkich Armii Czerwonej przekroczyć granicę polsko-węgierską.15 listopada 1939,w uznaniu zasług,otrzymał awans do stopnia generała brygady.Za udział w wojnie obronnej 1939 r.otrzymał Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari.
Francja 1940 r.
Nie zatrzymywany przez władze węgierskie,21 października 1939 Maczek przedostał się do Francji.Tam otrzymał przydział na dowódcę ośrodka wojskowego w Coёtquidan.Został dowódcą lekkiej brygady pancernej w Sainte-Cécile.Z powodu trudności czynionych przez władze francuskie nie udało mu się w pełni utworzyć planowanej dywizji pancernej.Faktycznie z całej dywizji do maja 1940 r.uformowano niecałą brygadę.Po agresji niemieckiej w czerwcu 1940 r.Maczek na czele odtworzonej 10 Brygady Kawalerii Pancernej(10éme Brigade de cavalerie blindée)wyruszył na front w Szampanii.Tam,wraz z elementami Brygady,walczył m.in.w walkach odwrotowych francuskiej 20 Dywizji Piechoty pod Champaubert-Mongivroux i wraz z elementami 59 Dywizji Piechoty w rejonie bagien Saint Gond.Na skutek niewykonalnego rozkazu dowództwa o zajęciu Montbard i mostów na Kanale Burgundzkim,resztki brygady Maczka zostały odcięte.Generał wydał rozkaz o zniszczeniu sprzętu i przebił się wraz z pół tysiącem swych żołnierzy do Marsylii.Stamtąd w przebraniu Araba przez Tunis,Maroko,Portugalię i Gibraltar dotarł do Szkocji.
Szkocja
21 września dotarł do Anglii.Zaraz po przybyciu do Londynu,w październiku 1940 r.Maczek otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za męstwo w walkach we Francji oraz przydział na stanowisko dowódcy 2 Brygady Strzelców,do tego czasu dowodzonej przez gen.Rudolfa Dreszera.Brygadę Strzelców przekształcono z powrotem w 10 Brygadę Kawalerii Pancernej,a w lutym 1942 r.w 1 Dywizję Pancerną.
Festung Europa
1 sierpnia 1944 dywizja wylądowała w Normandii,w pobliżu Caen.W składzie 2 Korpusu Kanadyjskiego,gen.Maczek dowodził swą dywizją w zwycięskiej bitwie pod Falaise,gdzie zdecydowana obrona Mont Ormel(Wzgórze 262 znane też jako"Maczuga")przez jego dywizję uniemożliwiła większej grupie rozbitków 7 Armii wydostanie się z kotła.8 sierpnia 1944 roku ruszyło natarcie wzdłuż szosy Caen-Falaise.W ciągłych walkach z Wehrmachtem,gen.Maczek prowadził dywizję w kierunku Belgii i Holandii.Wyzwolił m.in.Ypres,Gandawę i Passchendale.Dzięki znakomitemu manewrowi oskrzydlającemu,po ciężkich walkach Maczkowi udało się wyzwolić Bredę bez strat wśród ludności cywilnej.26 marca 1945,pod Łukiem Triumfalnym w Paryżu został odznaczony Komandorią Krzyża Legii Honorowej.4 maja 1945 dywizja dotarła do bazy Kriegsmarine w Wilhelmshaven,gdzie generał przyjął kapitulację dowództwa twierdzy,bazy Kriegsmarine,floty"Ostfriesland",resztki dziesięciu dywizji piechoty oraz 8 pułków piechoty i artylerii.1 czerwca 1945 został awansowany do stopnia generała dywizji.W dniu 19 maja 1945 roku w miasteczku niemieckim Haren,wcześniej zdobytym przez 1 Dywizję Pancerną,położonym w Dolnej Saksonii,gen.Stanisław Maczek i jego żołnierze,na wniosek kolegów z II Korpusu Kanadyjskiego,stworzyli tymczasowe lokum dla Polaków,jeńców byłych niemieckich obozów,żołnierzy którzy nie mieli dachu nad głową.W miasteczku mieszkało ok.5000 Polaków,w tym 1728 kobiet,dziewczyn uczestniczek Powstania Warszawskiego,więzionych w obozie Stalagu VI w Oberlangen.Zgodę na utworzenie polskiego miasteczka wydał marszałek polny Bernard Law Montgomery,1 wicehrabia Montgomery of Alamein.Miasteczko początkowo nosiło nazwę Lwów,nazwę Maczków nadał miasteczku gen.Tadeusz Bór-Komorowski.W Maczkowie były polskie nazwy ulic:Jagiellońska,Legionów,Mickiewicza,Łyczakowska.
Lata powojenne
Stanisław Maczek pozostał na emigracji w Edynburgu w Wielkiej Brytanii.Od września 1945 r.dowodził jednostkami polskimi,które pozostały w Wielkiej Brytanii aż do ich demobilizacji.26 września 1946 r.Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej,na podstawie ustawy z 1920 r.o obywatelstwie Państwa Polskiego,pozbawił Maczka obywatelstwa polskiego i stopnia generała w związku z„przyjęciem bez zgody właściwych władz polskich,urzędu publicznego w państwie obcym,a to podejmując się funkcji współorganizowania Polskiego Korpusu Przysposobienia i Rozmieszczeń,będącego formacją paramilitarną stanowiącą część armii brytyjskiej”.W 1971 roku Rada Ministrów PRL,na czele której stał premier Jaroszewicz,uchyliła decyzję TRJN,ale uchwała w tej sprawie nie została opublikowana.W dniu 15 marca 1989 r.rząd PRL premiera Mieczysława Rakowskiego uchylił uchwałę pozbawiającą Maczka obywatelstwa.26 lutego 1989 r.dostarczono generałowi prywatny list od premiera Rakowskiego z przeprosinami za odebranie obywatelstwa.Pozbawiony świadczeń przysługujących żołnierzom alianckim,rozpoczął pracę jako sprzedawca,a następnie barman w restauracji hoteli prowadzonych wówczas przez polskich emigrantów:"Dorchester" i "Learmonth"w Edynburgu.Na wniosek ponad 40000 mieszkańców Bredy generałowi przyznano honorowe obywatelstwo Holandii.Od rządu holenderskiego miał też otrzymać wysoką emeryturę.11 listopada 1990 r.został awansowany przez prezydenta RP na uchodźstwie do stopnia generała broni.W 1994 r.został kawalerem Orderu Orła Białego.Zmarł w wieku 102 lat w Edynburgu.Pochowany został na cmentarzu żołnierzy polskich w Bredzie.Od 5 sierpnia 2000 jego imię nosi 10 Brygada Kawalerii Pancernej w Świętoszowie.Stanisław Maczek upamiętniony został w ramach projektu"słynni Polacy XX w."popiersiem,które stoi w parku im.Henryka Jordana w Krakowie(III.1)odsłonięcie 5 czerwca 2010.Szkocki członek Izby Lordów,Lord Fraser of Carmyllie rozpoczął kampanię proponującą pomnik ku czci generała w Edynburgu,stolicy Szkocji.
Awanse
C.K.Armia

  • podporucznik 1916 r.
  • porucznik 1918 r.

Wojsko Polskie

  • kapitan 1919 r.
  • major 1921 r.zweryfikowany 3 maja 1922 ze starszeństwem z 1 czerwca 1919
  • podpułkownik 1 grudnia 1924 ze starszeństwem z 15 sierpnia 1924 i 85 lokatą w korpusie oficerów piechoty
  • pułkownik ze starszeństwem z 1 stycznia 1931 w korpusie oficerów piechoty
  • generał brygady 15 listopada 1939
  • generał dywizji 1 czerwca 1945
  • generał broni 11 listopada 1990

Ordery i odznaczenia

  • Order Orła Białego 1994 r.
  • Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski 2 marca 1987
  • Krzyż Kawalerski Orderu Wojennego Virtuti Militari
  • Krzyż Złoty Orderu Wojennego Virtuti Militari
  • Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari
  • Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
  • Krzyż Walecznych
  • Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami
  • Wielki Oficer Orderu Korony Belgia
  • Krzyż Wojenny z palmami Belgia
  • Komandor Legii Honorowej Francja
  • Krzyż Wojenny z palmami Francja
  • Medaille Commemorative Francaise de la Guerre 1939-1945 Francja
  • Wielki Oficer Orderu Oranje-Nassau z palmami Holandia
  • Order Gwiazdy Rumunii IV kl.1929 r.
  • Komandor Orderu Łaźni(wojskowego)Wielka Brytania
  • Honorowy Towarzysz Orderu Łaźni(wojskowego)Wielka Brytania
  • Distinguished Service Order Wielka Brytania
  • Krzyż Komandorski Orderu Imperium Brytyjskiego Wielka Brytania

Stefan Banach

Ur.30 marca 1892 w Krakowie,zm.31 sierpnia 1945 we Lwowie polski matematyk,jeden z przedstawicieli lwowskiej szkoły matematycznej.
Biografia
Młodość
Jego ojcem był góral z Ostrowska,służący jako żołnierz w wojsku austriackim(później pracujący jako urzędnik w Krakowie)Stefan Greczek,a matką prawdopodobnie góralka Katarzyna Banach.Wychowywał się w rodzinie zastępczej(właścicielki pralni Franciszki Płowej i jej córki,Marii Puchalskiej).Znał osobiście tylko swojego ojca i czasami się z nim spotykał.Zgodnie z obietnicą daną matce ojciec łożył na jego utrzymanie.Od dzieciństwa wykazywał nieprzeciętne zdolności matematyczne i lingwistyczne.Uczęszczał do I Gimnazjum im.Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie(1902–1910).Po maturze pracował w księgarni krakowskiej.Matematykę studiował jako samouk.W latach 1911–1913 zaliczył egzaminem częściowym(tzw.półdyplom)dwa lata studiów na Wydziale Inżynierii Lądowej Politechniki Lwowskiej.Po wybuchu I wojny światowej pracował jako nadzorca przy budowie dróg.Nie został wcielony do armii z powodu leworęczności i wady wzroku.Po powrocie do Krakowa zarabiał na życie korepetycjami.Nadal studiował sam.
Kariera naukowa
W 1916 r.dr Hugo Steinhaus zainteresował się przypadkowo spotkanym Banachem(przechodząc Plantami w Krakowie usłyszał dwóch młodych ludzi rozmawiających o poważnej matematyce,według krążącej wśród matematyków legendy rozmawiali o całce Lebesgue’a,jednym z nich był Banach).Spotkanie zaowocowało wspólną publikacją i wieloletnią współpracą.W 1920 r.dzięki wstawiennictwu Steinhausa Banach otrzymał asystenturę(do 1922 r.)w Katedrze Matematyki na Wydziale Mechanicznym Politechniki Lwowskiej u prof.Antoniego Łomnickiego.W 1920 r.(nie mając dyplomu ukończenia studiów)doktoryzował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie na podstawie rozprawy:Sur les opérations dans les ensembles abstraits et leur application aux équations intégrales(Fundamenta Mathematicae,III,1922 r.)w której zawarł podstawowe twierdzenia analizy funkcjonalnej,nowej dyscypliny matematyki.W 1922 r.habilitował się na Uniwersytecie Jana Kazimierza(decyzja Rady Wydziału z 30 czerwca) i 22 lipca tego roku otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego,a w 1927 r.na profesora zwyczajnego tego uniwersytetu.W 1924 r.został członkiem PAU.W latach 1922–1939 kierował jednym z zakładów w Instytucie Matematycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza,rozwijając obok dużej aktywności dydaktycznej wielką działalność naukowo-badawczą.Stał się wkrótce największym autorytetem w analizie funkcjonalnej.Dokoła niego(spotykając się w słynnej kawiarni Szkockiej)skoncentrowała się plejada młodych talentów;wyrosła pod kierownictwem Steinhausa nowa,lwowska szkoła matematyczna,która wkrótce,bo już w 1929 r.zaczęła wydawać własny organ,poświęcony analizie funkcjonalnej Studia Mathematica.W 1932 r.ukazało się w druku słynne dzieło Banacha Théorie des opérations linéaires jako pierwszy tom nowego wydawnictwa Monografie Matematyczne,którego był jednym z założycieli.Dzieło to przyczyniło się w dużym stopniu do spopularyzowania osiągnięć Banacha wśród ogółu matematyków i do rozwoju analizy funkcjonalnej.O zainteresowaniu świata matematycznego osobą Banacha świadczy między innymi fakt powierzenia mu jednego z odczytów plenarnych na Międzynarodowym Kongresie Matematycznym w Oslo w 1936 r.O uznaniu zasług Banacha w kraju świadczy też i to,że był kilkukrotnie laureatem nagród naukowych,a w 1939 r.zostaje wybrany na prezesa Polskiego Towarzystwa Matematycznego.Był autorem ponad 60 prac naukowych i twórcą wielu twierdzeń o fundamentalnym znaczeniu dla wielu działów matematyki.Styl pracy Banacha,jego niezwykła intuicja naukowa,bezpośredniość i otwartość pozwoliły mu(wraz ze Steinhausem)na stworzenie Lwowskiej Szkoły Matematycznej.W 1924 r.został członkiem-korespondentem Polskiej Akademii Umiejętności,od 1931 r.członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego,członkiem przybranym(1923 r.) i członkiem czynnym(1927 r.)Towarzystwa Naukowego we Lwowie,członkiem założycielem(1919 r.)Polskiego Towarzystwa Matematycznego i jego wiceprezesem(1932–1936)oraz prezesem(1939–1945).W 1930 r.otrzymał nagrodę naukową miasta Lwowa.W latach 1936–1939 był wiceprzewodniczącym Komitetu Matematycznego Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych.W 1939 r.PAU przyznała mu wielką nagrodę.
II wojna światowa
Po zajęciu Lwowa przez wojska sowieckie(22 września 1939)był profesorem Uniwersytetu Lwowskiego,dziekanem Wydziału Matematyczno-Fizycznego,został też członkiem korespondentem Akademii Nauk Ukraińskiej SRR.Chociaż stronił od polityki,zgodził się zostać delegatem do Lwowskiej Rady Miejskiej.W czasie okupacji niemieckiej(1941–1944)Lwowa,z powodu zamknięcia przez Niemców uczelni wyższych,pozbawiony możliwości pracy zawodowej,wraz z wieloma innymi przedstawicielami nauki,kultury,członków ruchu oporu,młodzieży gimnazjalnej i akademickiej we Lwowie był wraz z synem Stefanem,studentem medycyny,karmicielem wszy w Instytucie Badań nad Tyfusem Plamistym i Wirusami profesora Rudolfa Weigla,dzięki czemu posiadał dokument,który skutecznie chronił go przed represjami okupantów.Od 1942 do 1944 r.był wykładowcą matematyki na Państwowych Technicznych Kursach Zawodowych.Po ponownym zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną(27 lipca 1944)kontynuował swoją pracę na Uniwersytecie Lwowskim jako kierownik katedry matematyki.Wykładał też w Lwowskim Instytucie Politechnicznym.Mieszkał u zaprzyjaźnionej rodziny lwowskich kupców Riedlów w ich kamienicy przy ul.Dwernickiego 12.Przygotowywany był jego wyjazd na stałe do Krakowa,gdzie miał podjąć wykłady na UJ.W styczniu 1945 r.zachorował jednak na raka płuc i wyjazd nie doszedł do skutku.Zmarł 31 sierpnia 1945,został pochowany w grobowcu Riedlów na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie tuż obok grobu Marii Konopnickiej.Jego pogrzeb,w którym wzięły udział tłumy mieszkańców Lwowa,był wielką manifestacją polskiego środowiska naukowego,które jeszcze pozostało we Lwowie.Na cmentarzu Łyczakowskim żegnało go 16 mówców.
Osiągnięcia zawodowe
Był wykładowcą,autorem wielu podręczników,także podręczników matematycznych dla szkół średnich.Pierwsze jego prace dotyczyły szeregów Fouriera(w pierwszej opublikowanej wspólnie ze Steinhausem pracy rozstrzygnął negatywnie problem zbieżności średniej sum częściowych szeregu Fouriera),funkcji i szeregów ortogonalnych,równań Maxwella,funkcji pochodnych,funkcji mierzalnych,teorii miary.W pracy doktorskiej(opublikowanej w 1922 r.) i w monografii Théorie des opérations linéaires podał pierwszą aksjomatyczną definicję przestrzeni,nazwanych później jego imieniem(przestrzeń Banacha),które sam określił jako przestrzenie typu B.Ugruntował ostatecznie podstawy niesłychanie ważnej w nowoczesnych zastosowaniach matematyki analizy funkcjonalnej.Podał jej fundamentalne twierdzenia,wprowadził jej terminologię,którą zaakceptowali matematycy na całym świecie.
Upamiętnienie
Polskie Towarzystwo Matematyczne ufundowało nagrodę naukową im.Banacha(1946 r.)jego imieniem nazwano ulice w miastach uniwersyteckich,w 1972 roku utworzono Międzynarodowe Centrum Matematyczne im.S.Banacha przy Instytucie Matematycznym Polskiej Akademii Nauk,a w 1992 roku w stulecie urodzin ustanowiono Medal im.Stefana Banacha za wybitne zasługi w dziedzinie nauk matematycznych.Od 2009 roku przyznawana jest także Międzynarodowa Nagroda im.Stefana Banacha.Od 2001 r.planetoida o numerze 16856 oznaczona symbolem 1997YE8 nosi imię Stefana Banacha.3 kwietnia 2012 roku Narodowy Bank Polski upamiętnił Stefana Banacha na złotej monecie 200 zł,srebrnej 10 zł i 2 zł ze stopu Nordic Gold.
Publikacje

  • Rachunek różniczkowy i całkowy(tom 1),wyd.Zakład Narodowy im.Ossolińskich,Lwów,1929 r.
  • Rachunek różniczkowy i całkowy(tom 2),wyd.Książnica-Atlas,Lwów-Warszawa,1930 r.
  • Teoria operacji.Tom I:Operacje liniowe,wyd.Kasy im.Mianowskiego Instytutu Popierania Nauki,Warszawa,1931 r.
  • Théorie des opérations linéaires,Warszawa,1932 r.(fr.)
  • Курс функціонального аналізу:Лінійні операції,wyd.Radjanśka Szkoła,Kijów,1948 r.(ukr.)
  • Mechanika,Warszawa-Lwów-Wilno,1938 r.
  • Mechanics,Warszawa-Wrocław,1951 r.(ang.)
  • Wstęp do teorii funkcji rzeczywistych,Warszawa-Wrocław,1951 r.
  • Œuvres(tom 1),wyd.PWN,Warszawa,1967 r.
  • Œuvres(tom 2),wyd.PWN,Warszawa,1979 r.

Stanisław Dąbek

Ur.28 marca 1892 w Nisku,zm.19 września 1939 na Kępie Oksywskiej pułkownik piechoty Wojska Polskiego, dowódca Morskiej Brygady Obrony Narodowej i p.o.dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża podczas kampanii wrześniowej;pośmiertnie awansowany na stopień generała brygady.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Urodził się 28 marca 1892 w Nisku nad Sanem,w rodzinie chłopskiej,jako syn Szczepana i Rozalii.Od 1900 r.jego rodzina mieszkała w Dąbkowie,gdzie ukończył w 1908 r.gimnazjum,a następnie ukończył seminarium nauczycielskie w Sokalu.W 1911 r.podjął studia prawnicze na Uniwersytecie Lwowskim i rozpoczął pracę nauczyciela w pod lwowskiej Bóbrce.
Służba w Armii cesarskiej i królewskiej
W związku z wybuchem I wojny światowej w 1914 r.powołano go do służby w piechocie Armii cesarskiej i królewskiej jako jednoroczny ochotnik,a następnie skierowano do szkoły dla oficerów rezerwy w miejscowości Belzinek koło Pilska na Morawach.Po ukończeniu Szkoły Oficerów Rezerwy otrzymał stopień podporucznika i został wysłany na front.Podczas walk w Karpatach został ciężko ranny.Po rehabilitacji walczył we Włoszech do końca wojny.
Służba w Wojsku Polskim
Pod koniec 1918 r.zgłosił się do Wojska Polskiego i po weryfikacji otrzymał stopień kapitana w korpusie piechoty.Brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej i polsko-bolszewickiej.W trakcie działań wojennych otrzymał awans na stopień majora piechoty.Był kolejno dowódcą batalionu piechoty w 14 Pułku Piechoty oraz w 8 i 7 Pułku Piechoty Legionów.W grudniu 1924 r.nadano mu stopień podpułkownika w korpusie oficerów piechoty z dniem 15 sierpnia 1924 roku.Później był zastępcą dowódcy 7 Pułku Piechoty Legionów w Chełmie.Od 3 lutego 1928 był słuchaczem III unifikacyjnego trzymiesięcznego kursu dowódców pułków w Doświadczalnym Centrum Wyszkolenia w Rembertowie.W 1928 r.wyznaczony został na stanowisko komendanta Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty Nr 4 w Tomaszowie Mazowieckim.Od 1929 do 1930 r.pełnił funkcję komendanta Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty w Zambrowie.Z dniem 15 lipca 1930 roku został wyznaczony na stanowisko dowódcy 7 Pułku Piechoty Legionów.Dowodził nim do 1937 roku.Pod koniec 1931 roku otrzymał awans na pułkownika w korpusie oficerów piechoty z dniem 1 stycznia 1932 r.Następnie objął dowództwo nad 52 Pułkiem Piechoty Strzelców Kresowych w Złoczowie.W przededniu II wojny światowej pod koniec lipca 1939 r.został wyznaczony dowódcą Morskiej Brygady Obrony Narodowej i p.o.dowódcą Lądowej Obrony Wybrzeża.Podjął aktywne prace nad umocnieniem pozycji obronnych i wzmocnieniem uzbrojenia podległych mu jednostek.Podczas kampanii wrześniowej dowodził aktywnie całością sił lądowych zgromadzonych wokół Gdyni,organizując wypady zaczepne.Wobec przeważających sił Wehrmachtu i odcięcia wojsk polskich na Wybrzeżu od pozostałej części kraju podjął decyzję o ewakuacji na Kępę Oksywską.Wieczorem 19 września 1939,w obliczu nieuchronnej klęski,odebrał sobie życie strzałem w głowę.Skromną uroczystość pogrzebowa,po której pułkownik został pochowany w grobie w okolicach Zakładu Kwarantannowego,poprowadził ks.kmdr ppor.Władysław Miegoń pierwszy kapelan Marynarki Wojennej.W dniu 23 października 1946 roku na„cmentarzu Babi Dół”odbyły się ekshumacje,m.in.płk Dąbka.Natomiast 30 października 1946 roku odbył się uroczysty pogrzeb dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża oraz jego sześciu współtowarzyszy broni.W dniu 30 sierpnia 1957 roku na grobie pułkownika Dąbka na Cmentarzu Obrońców Wybrzeża w Redłowie została odsłonięta płyta nagrobna z wyrytymi słowami„Pokażę Wam jak Polak walczy i umiera”.Dla upamiętnienia miejsca śmierci pułkownika w dniu 19 września 1974 roku w Babich Dołach została odsłonięta tablica pamiątkowa.W uroczystości tej uczestniczyła żona pułkownika,Irena Dąbek.Tablicę wykonała Odlewnia Stoczni Marynarki Wojennej.Miejsce to nie jest ogólnie dostępne,gdyż znajduje się na terenie 43 Bazy Lotnictwa Morskiego.Pułkownik Stanisław Dąbek został pośmiertnie awansowany na stopień generała brygady.Po raz pierwszy przez Naczelnego Wodza,gen.broni Władysława Andersa ze starszeństwem z 1 stycznia 1964 roku.Po raz drugi w 1969 roku przez Prezydenta RP na Uchodźstwie,Augusta Zaleskiego.Prezydent RP Lech Wałęsa w swoim Postanowieniu z dnia 4 czerwca 1993 roku w sprawie uznania stopni wojskowych nadanych przez władze Rzeczypospolitej na Uchodźstwie uznał stopień generała brygady,nadany pośmiertnie przez Naczelnego Wodza.
Upamiętnienie
Stanisław Dąbek jest patronem:

  • 143 Gdyńskiej Drużyny Harcerzy"Dąbrowa"(ZHR)
  • V Licem Ogólnokształcącego w Gdyni
  • Szkoły Podstawowej w Sychowie
  • Publicznej Szkoły Podstawowej Nr 1 w Nisku
  • Szkoły Podstawowej z Oddziałami Integracyjnymi nr 10 w Tczewie
  • Szkoły Podstawowej nr 1 w Lubaczowie(w 2003 roku szkoła zmieniła patrona z pułkownika na Generała Stanisława Dąbka)
  • Komendy Portu Wojennego w Gdyni

Imieniem pułkownika Dąbka nazwano też ulice w:Bolesławcu,Częstochowie,Elblągu,Gdańsku,Gdyni,Kielcach,Koszalinie,Krakowie,Lubaczowie,Nisku,Pruszczu Gdańskim,Redzie,Rumi,Starogardzie Gdańskim,Tarnowie,Warszawie,Wejherowie,Władysławowie,Wrocławiu.Jest też jeden przykład gdzie ulica nosi imię generała Stanisława Dąbka,miastem tym jest Zabrze.W 1969 roku stocznia im.Komuny Paryskiej w Gdyni zbudowała drobnicowiec,któremu w dniu 30.08.1969 roku nadano imię„Pułkownik Dąbek”.Statek był eksploatowany przez Polskie Linie Oceaniczne w latach od 1970 do 1992 roku.We wrześniu 1984 r.Poczta Polska wyemitowała znaczek pocztowy nr 2786 Obrona Kępy Oksywskiej;płk.Stanisław Dąbek.Był to pierwszy z 17 znaczków z serii Wojna Obronna 1939 r.W 1989 roku Mennica Państwowa wprowadziła do obiegu medal wybity w tombaku przedstawiający pułkownika Dąbka oraz Lądową Obronę Wybrzeża.Został on wykonany według projektu Zbigniewa Kotyłło,w dwóch wersjach:patynowany oraz srebrzony i oksydowany.Medal wyemitowało Towarzystwo Wiedzy Obronnej w ramach serii„Wybitni wodzowie i dowódcy w historii oręża polskiego”.W 2009 roku z okazji 70 rocznicy wybuchu II Wojny Światowej Skarbnica Narodowa stworzyła kolekcję medali"Polacy w II Wojnie Światowej”według projektu Andrzeja i Roussany Nowakowskich.Jednym z medali jest„OBRONA KĘPY OKSYWSKIEJ PŁK STANISŁAW DĄBEK”.Medale są w dwóch wersjach,pierwsza została wybita w czystym srebrze,próba 999/1000 a druga została wykonana z mosiądzu i jest platerowana 24-karatowym złotem.Średnica medali to 40 mm.O pułkowniku Dąbku i jego żołnierzach zrealizowany został również film(dokument fabularyzowany),wyprodukowany w 2009 r.przez Telewizję Polską;autor scenariusza i reżyser Bartosz Paduch.W rolę głównego bohatera wcielił się aktor Teatru Miejskiego w Gdyni Bogdan Smagacki.W 75 rocznicę śmierci pułkownika Dąbka ukazała się na rynku wydawniczym biografia dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża autorstwa dr.Zygmunta Kubraka pod tytułem"Generał Stanisław Dąbek".
Ordery i odznaczenia

  • Order Krzyża Grunwaldu II klasy(pośmiertnie)
  • Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari Nr 4616(1921 r.)
  • Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski(1937 r.)
  • Krzyż Walecznych dwukrotnie(po raz pierwszy w 1921 r.)
  • Złoty Krzyż Zasługi(1928 r.)
  • Medal Niepodległości(1931 r.)zamieniony na Krzyż Niepodległości(1934 r.)

Jerzy Bohdan Rychliński

Ur.20 marca 1892 w Warszawie,zm.22 marca 1974 w Warszawie polski prozaik marynista,tłumacz literatury anglosaskiej i rosyjskiej,sędzia Sądu Najwyższego.Prekursor polskiej marynistyki w kraju,jeden z pierwszych polskich twórców tego nurtu,jacy pojawili się w Polsce w dwudziestoleciu międzywojennym.
Życiorys
W 1916 r.ukończył Wydział Prawny Uniwersytetu Moskiewskiego,został następnie wcielony do Szkoły Chorążych Admiralicji w Oranienbaumie,a po jej ukończeniu,jako oficer marynarki rosyjskiej,skierowany na Bałtyk.W 1917 r.kontuzjowany w bitwie morskiej z Niemcami,dostał się do niewoli.Zwolniony został w 1918 r.W roku następnym wstąpił do Wojska Polskiego.Pełnił służbę m.in.w Sekcji Marynarki Ministerstwa Spraw Wojskowych.W 1927 r.zdał egzamin sędziowski i od tego czasu pracował w Biurze Orzecznictwa Sądu Najwyższego w Warszawie.Współredagował w tym czasie"Zbiór orzeczeń Sądu Najwyższego".W 1939 r.został mianowany sędzią apelacyjnym,a przed samym wybuchem wojny wyznaczony do pełnienia funkcji sędziego Sądu Najwyższego.Okres II wojny światowej spędził w Warszawie.Od 1945 r.był urzędnikiem w Ministerstwie Sprawiedliwości,potem sędzią Sądu Najwyższego,a do 1948 r.urzędnikiem w Ministerstwie Kultury i Sztuki.Zwiedził wiele krajów,m.in.Niemcy,Szwajcarię,Austrię,Węgry,Włochy,Danię,Francję,odbył podróż do Ameryki Południowej,krótko przebywał w Nowym Jorku.
Opis twórczości
Zadebiutował w 1918 r.hymnem"Orły do lotu".Początkowo podejmował tematykę z pogranicza magii,symboliki,sensacji(Czarna Feluka,także Mafia Wielkiego Fina).Szybko jednak przeszedł do powieści historycznej o tematyce morskiej.Zajmował się zwłaszcza dziejami floty polskiej w XVII wieku.Obok Krzysztofa Arciszewskiego zafascynował go Szkot w służbie Zygmunta III James Murray zwany Morą,jeden z współtwórców polskiej floty,budowniczy floty wojennej(servitor–architectus navalis).Poświęcił mu cztery powieści:Galeon kapitana Mory,Fama kapitana Mory,Madonna ze złota,Latający Szkot.W większości powojennych powieści Rychlińskiego pojawia się także postać Smętka(główny bohater Kulawego bosmana),ujęta inaczej niż u Stefana Żeromskiego i Melchiora Wańkowicza nie jako zły i germański,ale kaszubski„dobry diabeł”,świadomy tajemnych kunsztów i sztuki żeglarskiej,prowadzący wybitne jednostki do wielkich celów.Do czasów Mieszka cofnął się Rychliński w powieści Szczęście z morskimi oczyma,kontynuowanej przez Sagę o jarlu i Piastównach.W 1958 r.otrzymał nagrodę im.M.Zaruskiego,a w 1964 r.nagrodę literacką II stopnia Ministra Obrony Narodowej za całokształt twórczości.Tłumaczył z języka angielskiego(m.in.Londona,Conrada,Galsworthy'ego,Coopera,Krishnamurtiego) i rosyjskiego(Nowikowa-Priboja).Dużą zasługą Rychlińskiego był współudział w tworzeniu polskiego słownictwa morskiego,szczególnie przez liczne spolszczenia książek o tematyce marynistycznej.
Dzieła
Twórczość własna

  • Orły do lotu na głos i orkiestrę,hymn,słowa J.B.Rychliński,muzyka Emil Młynarski(W.Grosse,Moskwa,ok.1915 r.)
  • Latający Holender,tom poezji(Księgarnia Św.Wojciecha,1920 r.)
  • Mah-Jong,zbiór nowel(Gebethner i Wolff,1925 r.)
  • Błękitny szpieg,powieść(Wydaw.Biblioteki Dzieł Wyborowych,1926 r.)
  • Róża korsarska,powieść(Wydaw.Polskie,1929 r.)
  • Był bój pod Oliwą(A.D.1627),powieść historyczna(Nasza Księgarnia,1935 r.)
  • Przygody Krzysztofa Arciszewskiego,powieść historyczna(Książnica-Atlas,1935)
  • Skarbiec Bałtyku.Opowieść historyczna(Księgarnia Św.Wojciecha 1937 r.)
  • Żagle na oceanie.Na podstawie dziennika jachtu"Orfeusz"(Biblioteka"Ruń"1938 r.)
  • Słowo o admirale Arciszewskim(Liga Morska.Zarząd Główny 1947 r.)
  • Czarna Feluka,powieść korsarska(Wydaw.Żagiel,1948 r.)
  • Kulawy bosman,powieść dla młodzieży(Spółdz.Wydawn.Wiedza,1948 r.)
  • Szlak rybiej kości.Gawędy syberyjskie(Czytelnik,1954 r.)
  • Galeon kapitana Mory,powieść,t.1 opowieści o kapitanie Morze(Wydaw.MON,1956 r.)
  • Mafia Wielkiego Fina,powieść(Pax,1958 r.)
  • Fama kapitana Mory,powieść,t.2 opowieści o kapitanie Morze(Wydaw.MON,1960 r.)
  • Szczęście z morskimi oczyma,powieść(Wyd.Czytelnik,1962 r.)
  • Madonna ze złota,powieść,t.3 opowieści o kapitanie Morze(Wydaw.MON,1963 r.)
  • Latający Szkot,powieść,t.4 opowieści o kapitanie Morze(Wydaw.MON,1967 r.)
  • Admirał,czart i Cyganka,powieść(Wydaw.MON,1973 r.)
  • W szczerbach zwierciadła,zbiór opowiadań,wybór i wstęp Bohdana Kubickiego(Wydaw.Morskie,1973 r.)
  • Saga o jarlu i Piastównach,powieść(Wydaw.Poznańskie,1974 r.razem ze Szczęściem z morskimi oczyma)

Przekłady
(pierwsze wydania)

  • Reginald Campbell,W dolinie tygrysa.Powieść,Wł.Michalak i S-ka,Warszawa 1938 r.
  • Joseph Conrad,Korsarz,Wydaw.Wacław Czarski,Warszawa 1925 r.
  • Joseph Conrad,Oczekiwanie,PIW,Warszawa 1960 r.[tyt.oryg.Suspense]
  • Joseph Conrad,Tajfun,Towarzystwo Księg.Pol.Warszawa 1925 r.
  • Joseph Conrad,Ukryty sojusznik,Polski Dom Wydawniczy,Rzym 1946 r.
  • James Fenimore Cooper,Pilot,Wydaw.Polskie(R.Wegner),Poznań[ok.1935 r.]
  • Cecil Scott Forester,Z podniesioną banderą,Trzaska,Evert i Michalski,Warszawa 1948 r.[jako R.Sternica]
  • John Galsworthy,Saga rodu Forsytów.T.2,Babie lato jednego z Forsytów;W matni,Wydaw.Rój,Warszawa 1930 r.
  • Aleksandr Gonczarow,Nasz korespondent,Wydaw.MON 1954 r.
  • Bret Harte,Więźniowie kanionu,Wydaw.Rój,Warszawa 1937 r.
  • Marianna Jachontowa,Okręty wychodzą na morze,Wydaw.MON,Warszawa 1952 r.
  • Charles Johnson,Historia najsłynniejszych piratów,ich zbrodnicze wyczyny i rabunki,Czytelnik,Warszawa 1968 r.
  • Jarosław Josseliani,Z pamiętnika marynarza okrętu podwodnego,Wydaw.MON,Warszawa 1954 r.
  • Eugeniusz Junga,Śladami marynarzy,Wydaw.MON,Warszawa 1953 r.
  • Jiddu Krishnamurti,Droga,Wydaw.F.Hoesick,Warszawa 1930 r.
  • Jiddu Krishnamurti,Jezioro mądrości,Wydaw.F.Hoesick,Warszawa 1929 r.
  • Jiddu Krishnamurti,Życie wyzwolone,Wydaw.F.Hoesick,Warszawa 1929 r.
  • Gieorgij Kublicki,Kolumbowie Antarktyki,Książka i Wiedza,Warszawa 1949 r.
  • Rom Landau,Paderewski.Wydaw.J.Przeworski,Warszawa 1935 r.
  • Jack London,Opowieści mórz południowych,Towarzystwo Wydaw."Ignis",Warszawa 1923 r.
  • Jack London,Przygody w zatoce San Francisco,Wydawnictwo E.Wende i S-ka,Warszawa 1925 r.
  • Jack London,Syn słońca,Drukarnia Bankowa,Warszawa 1925 r.
  • Jack London,Wilk morski,"Ignis",Warszawa 1922 r.
  • Jack London,Żegluga na jachcie"Snark",Wydaw.E.Kuthana 1949 r.
  • Frederic Albert Mitchell-Hedges,Polowanie na potwory morskie,Wydaw.Polskie,Poznań 1927 r.
  • Nikołaj Nikitin,Północna Aurora,Wydaw.MON,Warszawa 1953 r.
  • Aleksiej Nowikow-Priboj,Kapitan pierwszej rangi,Książka i Wiedza,Warszawa 1952 r.
  • Aleksiej Nowikow-Priboj,Opowiadania o morzu,Wydaw.MON Warszawa 1954 r.
  • Örian Olsen,Podbój ziemi.Dzieje odkryć i podróży od najdawniejszych czasów do ostatnich,Księg.Wł.Michalak i S-ka,Warszawa 1939 r.
  • Emmuska Orczy,Marivosa,córka bandyty,Wydaw.Graf,Gdańsk 1991 r.[pierwsze wyd.powojenne]
  • Leonid Płatow,Archipelag znikających wysp,Nasza Księgarnia Warszawa 1950 r.
  • Arthur van Schendel,Fregata Johanna Maria,Czytelnik,Warszawa 1959 r.
  • Konstantin Staniukowicz,Nowele morskie,Wydaw.MON,Warszawa 1956 r.
  • Merlin Moore Taylor,Wśród ludożerców,Wydaw.Polskie,Poznań 1930 r.
  • Witalij Treniew,Marynarze z"Księżniczki Anny",Wydaw.MON,Warszawa 1957 r.
  • Nikołaj Trublaini,Szkuner"Kolumb",Wydaw.MON,Warszawa 1953 r.

czwartek, 24 grudnia 2015

Julian Ejsmond

Ur.26 lutego 1892 w Warszawie,zm.29 czerwca 1930 w Zakopanem polski poeta,bajkopisarz i tłumacz literatury.
Życiorys
Był synem malarza Franciszka Teodora Ejsmonda i Marii Wieniawskiej,córki literata Juliana Wieniawskiego.Studiował filologię polską na UJ w Krakowie i UW.Był zagorzałym myśliwym nie tylko polował,ale również redagował pisma łowieckie,wydawał kalendarze myśliwskie.W 1929 r.został wiceprezesem LOP.Pracował jako urzędnik,równolegle rozwijając swą twórczość literacką i edytorską.Pierwsze wiersze zaczął publikować w 1907 r.Pierwszy tomik poezji wydał w 1909 r.Jego twórczość była zróżnicowana gatunkowo,pisywał:wiersze miłosne,ballady,romanse,liryki,felietony,satyry,bajki,opowiadania.Zasłużył się także jako tłumacz pisanych w łacinie utworów Kochanowskiego,Sarbiewskiego,Owidiusza,Petroniusza.Tłumaczył także teksty dla czasopisma„Skamander”(należał do grupy pisarzy luźno związanych z czasopismem).Napisał tekst„Inwentarz kultury narodowej”,wydrukowany w 36 zeszycie w roku 1925.Od jego nazwiska pochodzi nazwa Zakręt Ejsmonda(1359 m n.p.m.)na drodze z Palenicy Białczańskiej do Morskiego Oka w Tatrach,gdzie poeta odniósł śmiertelne obrażenia w wypadku samochodowym w 1930 r.Również w Gdyni istnieje ulica Ejsmonda,na której istniał kiedyś stadion Arki Gdynia.
Życie prywatne
Spoczywa w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie(kw.194–I–16/17).
Twórczość(wybór)
  • Baśń o ziemnych ludkach,1914 r.
  • Podręcznik całowania,1923 r.
  • W zbożu,1925 r.
  • Opowieść o Janku Kominiarczyku i o dymiącym piecu króla Stasia,1925 r.
  • Wspomnienia myśliwskie,1925 r.
  • Sztuka wymyślania,1927 r.
  • Ryś w dzisiejszej Polsce,1929 r.
  • Moje przygody łowieckie,1929 r.
  • Przygody wiewióreczki,1929 r.
  • Patrząc na moich synków,1931 r.
  • Janek w puszczy,1931 r.
  • Mali myśliwi,1931 r.
  • Moje przygody łowieckie,1961 r.
  • Ostatni

Stanisław Grolicki

Właśc.Stanisław Grolich(ur.2 lutego 1892 r.w Krakowie,zm.1 lutego 1947 r.w Łodzi)polski przedwojenny aktor teatralny i filmowy.Debiutował na deskach Teatru Ludowego w Krakowie w 1914 r.W okresie międzywojennym występował na deskach polskich teatrów Krakowa,Warszawy,Poznania,Torunia,Łodzi i Wilna.Podczas okupacji występował w Teatrze Komedia,a tuż po wojnie do końca swoich dni występował w Teatrze Wojska Polskiego w Łodzi.Aktor zmarł 1 lutego 1947 r.podczas kręcenia zdjęć w atelier.
Filmografia

  • 1933 r.Prokurator Alicja Horn
  • 1934 r.Córka generała Pankratowa,jako generał gubernator
  • 1936 r.Papa się żeni,jako redaktor
  • 1936 r.Pan Twardowski
  • 1936 r.Bohaterowie Sybiru
  • 1936 r.Wierna rzeka,jako Dowódca powstańców
  • 1937 r.Ty,co w Ostrej świecisz Bramie
  • 1937 r.Płomienne serca
  • 1937 r.Halka,jako Damazy
  • 1937 r.Znachor,jako młynarz Prokop
  • 1937 r.Ułan Księcia Józefa,jako pułkownik
  • 1938 r.Za zasłoną,jako Lekarz
  • 1938 r.Profesor Wilczur,jako Prokop
  • 1938 r.Florian,jako komendant Fischer
  • 1938 r.Strachy
  • 1939 r.Trzy serca,jako dozorca
  • 1939 r.Włóczęgi,jako dziadek Gałecki
  • 1939 r.U kresu drogi
  • 1939 r.Biały Murzyn,jako profesor Sawicki
  • 1940 r.Żołnierz królowej Madagaskaru,
  • 1941 r.Przez łzy do szczęścia,jako profesor Dobrzyński
  • 1942 r.Testament profesora Wilczura
  • 1946 r.Dwie godziny,jako Barman w"Kolorowej"
  • 1947 r.Zdradzieckie serce

piątek, 18 grudnia 2015

Melchior Wańkowicz

Ur.10 stycznia 1892 w Kalużycach na Mińszczyźnie,zm.10 września 1974 w Warszawie polski pisarz,dziennikarz,reportażysta i publicysta.Wańkowicz debiutował artykułami w prasie jeszcze pod zaborem rosyjskim.Pierwsze tomy reportaży i wspomnień(W kościołach Meksyku,Szczenięce lata,Opierzona rewolucja)wydał w okresie międzywojennym.Podczas II wojny światowej pracował jako korespondent wojenny przy II Korpusie Polskim gen.Władysława Andersa,bezpośrednio po wojnie wydał swoją najbardziej znaną książkę"Bitwę o Monte Cassino"dzieło o największej bitwie tego korpusu w 1944 roku.Wydarzeniom wojennym poświęcił też m.in.tomy Wrzesień żagwiący,który przyczynił się do powstania i umocnienia legendy obrony Westerplatte i Hubalczyków i Ziele na kraterze.Bezpośrednio po wojnie przebywał na emigracji,w 1958 roku powrócił do rządzonej przez komunistów Polski.W roku 1964 podpisał tzw.List 34,z protestem m.in.przeciwko cenzurze,przez co naraził się na proces sądowy i kilkutygodniowe uwięzienie.We wczesnym okresie twórczości używał też niekiedy pseudonimu Jerzy Łużyc.Uważany jest za jednego z najwybitniejszych reportażystów w historii literatury polskiej.
Życie Melchiora Wańkowicza w zaborze rosyjskim i austriackim
Dzieciństwo i lata szkolne
Melchior Wańkowicz pochodził z rodziny ziemiańskiej herbu Lis,zasłużonej dla obrony polskości na Kresach.Jednym z jego krewnych był malarz romantyczny Walenty Wańkowicz,przyjaciel Adama Mickiewicza i autor jednego ze znanych portretów poety.Ojciec przyszłego pisarza,który za udział w powstaniu styczniowym został zesłany na Syberię,również miał na imię Melchior(był właścicielem majątku Kalużyce w powiecie ihumeńskim na Mińszczyźnie).Po powrocie z zesłania w 1875 r.Melchior senior ożenił się z Marią Szwoynicką,córką Konstantego z Nowotrzeb,z którą miał czworo dzieci Czesława,Witolda,Reginę i Melchiora.Bratem Marii był Roman Szwoynicki, malarz.Melchior najmłodszy z rodzeństwa urodził się w Kalużycach 10 stycznia 1892(26 grudnia 1891 według kalendarza juliańskiego).Rodziców właściwie nie znał ojciec Melchiora zmarł już w dwa miesiące po narodzinach syna,matka umarła w 1895 r.kiedy jej najmłodszy syn miał trzy lata.
Po śmierci matki decyzją„rady familijnej”Melchior został oddany na wychowanie do majątku babki na Kowieńszczyźnie,co tak później opisał we wspomnieniowej książce"Szczenięce lata",wydanej w 1934 r.:
Po śmierci rodziców„opieka”,złożona z dwóch poważnych sąsiadów,wysłała mię,jako dwuletniego dzieciaka,z ojcowskich Kalużyc w powiecie ihumeńskim ziemi mińskiej do majątku babki w Kowieńszczyźnie,„bo to,panie,odpowiedzialność chować chłopca przez guwernerów,a do tego jeszcze Melchiorowicza”[...]Majątek babki,matczyne Nowotrzeby,[...]dzierżony był od czterech pokoleń w rękach matriarchatu,tak się bowiem składało,że przechodził w linii kobiecej z matki na córkę,z babki na wnuczkę.A,że dziedziczki żyły krzepko i długo,rękę zaś miały twardą i zwyczaje starodawne,zachował się w Nowotrzebach obyczaj żywcem przeniesiony z początków XVIII stulecia.
W 1903 r.został wysłany na naukę do Gimnazjum Pawła Chrzanowskiego(obecnie XVIII Liceum Ogólnokształcące im.Jana Zamoyskiego w Warszawie).Wcześnie zaangażował się w działalność polityczną.W 1905 r.wziął udział w strajku szkolnym,a w 1907 r.wstąpił do konspiracyjnej Trójzaborowej Organizacji Narodowej Młodzieży Szkół Średnich„Przyszłość”,popularnie określanej jako„Pet”;wraz ze Związkiem Młodzieży Polskiej„Zet”organizacja ta była podporządkowana Lidze Narodowej.W latach 1909-1910 Wańkowicz był sekretarzem generalnym„Pet-u”w 1910 r.przewodniczył trójzaborowemu zjazdowi tej organizacji w Krakowie.Uczestniczył też wówczas w ogólnonarodowych obchodach 500 rocznicy bitwy pod Grunwaldem.W 1911 r.„wywrotowa”działalność gimnazjalisty Wańkowicza doprowadziła do jego krótkiego uwięzienia za spoliczkowanie łamistrajka Maklenburga.Działalności politycznej Wańkowicza towarzyszyły najwcześniejsze próby literackie i dziennikarskie.Jego pierwszym utworem drukowanym była szarada opublikowana w 1906 r.w humorystycznym czasopiśmie szkolnym„Osa”w 1907 r.próbował też redagować inne klasowe czasopismo satyryczne wydawane nielegalnie„Aaaach”.Prawdziwym debiutem dziennikarskim Wańkowicza była jednak praca w założonym przez niego w 1909 r.konspiracyjnym piśmie„Wici”,do którego pisał pod pseudonimem Jerzy Łużyc;pseudonimem tym sporadycznie posługiwał się również w okresie międzywojennym i podczas wojny.Jako redaktor tego pisma przeprowadził nawet rozmowę z Romanem Dmowskim;wracał do niej później w swojej twórczości.
Studia.Okres I wojny światowej
Po zdaniu matury w 1911 r.Wańkowicz jesienią tegoż roku rozpoczął studia w Szkole Nauk Politycznych w Krakowie oraz na wydziale prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego.Na uczelni kontynuował działalność polityczną w różnych organizacjach narodowych był m.in.członkiem stowarzyszenia studenckiego„Zjednoczenie”ekspozytury kilku związków:Młodzieży Narodowej Szkół Wyższych,Grup Narodowych,Koleżeńskiej Grupy Zetowej oraz Młodzieży Narodowej„Wolny Strzelec”.W tej ostatniej pełnił funkcję zastępcy komendanta.Dyplom Szkoły Nauk Politycznych w Krakowie uzyskał w 1914 r.Po wybuchu I wojny światowej początkowo nie brał udziału w walkach,z rosyjskiego wojska został zwolniony na podstawie sfałszowanego świadectwa zdrowia.W latach 1915-1916 był pełnomocnikiem Centralnego Komitetu Obywatelskiego,który udzielał pomocy Polakom przebywającym podczas wojny w Rosji.8 lutego 1916 w Kijowie wziął ślub z Zofią z Małagowskich herbu Nałęcz.Poznał ją w 1914 r.Zofia,dwa lata starsza od Wańkowicza,studiowała historię w Krakowie.Zofia Wańkowiczowa była wierną towarzyszką życia męża aż do swojej śmierci w 1969 r.Wańkowicz poświęcił jej wiele kart w swoich książkach(m.in.w Zielu na kraterze)często nazywał ją pieszczotliwie„Królikiem”.
W Zielu na kraterze Wańkowicz tak opisywał odwiedziny Zofii,gdy podczas I wojny światowej przebywał w warszawskim więzieniu:
Pamiętam,jak mi przynosiła„wałówkę”do rosyjskiego więzienia na Daniłowiczowskiej,a pułkownik żandarmerii ją przestrzegał:Młode panienki są tak nieostrożne.Czy pani aby na pewno wie,z kim się zaręczyła?Nie miał paszportu...Jak można ufać człowiekowi bez paszportu?[...]Pamiętam,jak po nieudanym zamachu na generała Dowbora przyniosła mi w garnuszku zupę do więzienia i musiała wysłuchiwać wątpliwości,czy ją zdążę zjeść,bo już wyznaczono pluton egzekucyjny.
Wspomniany„zamach na generała Dowbora”miał miejsce już po rewolucji bolszewickiej,w roku 1918.W latach 1917-1918 Wańkowicz był żołnierzem I Korpusu Polskiego w Rosji gen.Józefa Dowbora-Muśnickiego.Kiedy w maju 1918 r.dowództwo Korpusu zawarło porozumienie z Niemcami o zaprzestaniu walk,Wańkowicz wziął udział w buncie grupy młodszych oficerów przeciwko tej decyzji.23 maja został aresztowany i osadzony w areszcie.Postawiony przed sądem polowym,został uniewinniony.Wygłosił wtedy przemówienie oskarżające Dowbora,opublikowane później w 1923 r.w książce"Strzępy epopei",w której opisał wspomniane wydarzenia i zbiorze Przez cztery klimaty.
Życie i twórczość w okresie międzywojennym
Początek działalności politycznej w wolnej Polsce
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r.Wańkowicz działał w Towarzystwie Straży Kresowej,w którym w 1921 r.objął funkcję kierownika Działu Prasy i Propagandy.Kierował wydawaniem 24 pism,w tym 5 dzienników,w 6 językach,nadzorował 6 księgarń,drukarnię,fabrykę przeźroczy i inne instytucje.Sam też pisał broszury propagandowe:Dlaczego żołnierz polski wkracza na Litwę i Białoruś,Moskal twój wróg,Jak naród sobą rządzi?Parlament i posłowie.Gabinet ministrów.Prezydent Państwa:Konstytucja i Sejm,które wydano w 1919 r.W 1920 r.wziął udział w wojnie polsko-radzieckiej na Kresach Wschodnich podczas niej został odznaczony Krzyżem Walecznych.Wojnie tej poświęcił kolejną książkę wydany w 1926 r.Szpital w Cichiniczach,oparty na pamiętniku jego kuzynki Zofii z Wańkowiczów Romerowej,żony Tadeusza Romera;na podstawie książki Wańkowicza i pamiętnika Zofii Romerowej w 1999 r.powstał film"Wrota Europy"w reżyserii Jerzego Wójcika.W 1923 r.na Uniwersytecie Warszawskim Wańkowicz ukończył zaczęte jeszcze w Krakowie studia prawnicze,w tym samym roku został kierownikiem Wydziału Prasowego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych,a w 1925 r.naczelnikiem Wydziału Prasowego i Widowiskowego tegoż ministerstwa,z funkcji tej zrezygnował tuż przed przewrotem majowym,9 maja 1926.W życiu prywatnym Wańkowicza na okres ten przypadają narodziny jego dwóch córek:Krystyny(występującej w jego książkach jako Krysia),urodzonej 8 października 1919 i Marty(29 lipca 1921).Ta ostatnia często później pojawiała się w jego twórczości jako„Tili”lub„Tirliporek”.
Działalność wydawnicza w„Roju”
W 1926 r.Melchior Wańkowicz postanowił zrezygnować z pracy w administracji rządowej i zająć się wyłącznie działalnością wydawniczą i literacką.Już dwa lata wcześniej,kiedy był kierownikiem Wydziału Prasowego i Widowiskowego MSW,z jego inicjatywy powstało Towarzystwo Wydawnicze"Rój",które wspólnie z wydawnictwem Arcta i Domem Książki Polskiej zaczęło publikować serię(zarejestrowaną jako czasopismo)pod nazwą Biblioteczka Historyczno-Geograficzna.Z czasem czasopismo to przekształciło się w niezależne wydawnictwo,jego właścicielami od 1926 r.byli Melchior Wańkowicz(mający dwie trzecie udziałów) i Marian Kister.W okresie międzywojennym„Rój”był jedną z największych oficyn wydawniczych w Polsce.Wydawał zarówno literaturę popularną,jak i poważną.W„Roju”wydano np.po raz pierwszy"Sklepy cynamonowe" i "Sanatorium pod Klepsydrą"Brunona Schulza,"Ferdydurke" i "Pamiętnik z okresu dojrzewania"Witolda Gombrowicza,"Ład serca"Jerzego Andrzejewskiego,"Karierę Nikodema Dyzmy"Tadeusza Dołęgi Mostowicza i książki Czesława Centkiewicza.Jeszcze większe zasługi„Rój”miał w wydawaniu literatury obcej.Dzięki temu wydawnictwu do rąk polskich czytelników po raz pierwszy trafiły książki takich pisarzy jak:John Galsworthy,Aldous Huxley,André Malraux,Thomas Mann,Marcel Proust,Erich Maria Remarque,Bertrand Russell,Upton Sinclair,Sigrid Undset,Arnold Zweig.Wańkowicz w swojej polityce wydawniczej był otwarty na różne prądy i ideologie.Oprócz dzieł pisarzy katolickich(np.wspomnianego Ładu serca Jerzego Andrzejewskiego),wydawał też literaturę radziecką,w tym książki Ilii Erenburga,Borysa Pilniaka,Maksyma Gorkiego i Aleksego Tołstoja.Po wybuchu wojny Wańkowicz i Kister opuścili Polskę.Ich żony Zofia Wańkowiczowa i Hanna Kisterowa pozostały w Warszawie i próbowały kontynuować sprzedaż książek.Jednak już wtedy dochodziło do zadrażnień pomiędzy małżonkami obu wydawców,co później negatywnie odbiło się na stosunkach pomiędzy współwłaścicielami„Roju”.Po wojnie działalność tego wydawnictwa była kontynuowana na emigracji w Stanach Zjednoczonych(pod nazwą Roy Publishers)wydawało ono m.in.książki Wańkowicza,jak Tworzywo czy Ziele na kraterze,jednak w tym okresie główną rolę w wydawnictwie odgrywał już Kister.Niezałatwione sprawy finansowe pomiędzy byłymi wspólnikami ciągnęły się do późnych lat 50 i negatywnie wpływały na relacje pomiędzy Wańkowiczem a Kisterem.
Początek działalności reporterskiej.Podróże do Meksyku i Związku Radzieckiego
Po rezygnacji z pracy w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Wańkowicz mógł w pełni się poświęcić pracy dziennikarskiej i literackiej.Już w 1926 r.odbył trzymiesięczną podróż do Meksyku,reportaże z tej podróży drukował w„Kurierze Warszawskim”(w latach 1926-1927)oraz w„Epoce”(w numerach 43,44,46 z 1926 r.)W formie książkowej ukazały się one w 1927 r.w zbiorze pod tytułem"W kościołach Meksyku".Po książkach"Szczenięce lata" i "Szpital w Cichiniczach",o charakterze raczej wspomnieniowych gawęd,było to pierwsze dzieło Wańkowicza,które można nazwać klasycznym reportażem.Inną ważną podróżą był tygodniowy wyjazd z wycieczką pisarzy polskich do Związku Radzieckiego w 1933 r.jej plonem była Opierzona rewolucja,wydana w 1934 r..Wańkowicz dał w niej wyraz swojej fascynacji zmianami w Rosji radzieckiej i komunistyczną ideologią.Dzięki temu Opierzona rewolucja była jedną z nielicznych przedwojennych pozycji pisarza,które mogły ukazać się w PRL wydano ją,w wersji mocno okrojonej przez cenzurę,w 1974 r.w ramach Dzieł wybranych Wańkowicza.
Działalność w reklamie„Cukier krzepi”
Na lata 30 przypada też działalność autora w reklamie.W latach 1930-1933 Wańkowicz pracował jako doradca reklamowy Związku Cukrowników,a w 1931 r.stworzył jeden z najbardziej znanych sloganów w historii polskiej reklamy„Cukier krzepi”,za który otrzymał honorarium w wysokości 5000 zł sumę wtedy bardzo znaczącą,dla porównania miesięczne wynagrodzenie prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej przed wojną wynosiło 3000 zł.
O konkursie tym wspominał później w wywiadzie:
Ja dostałem,jak przypuszczam,najwyższe honorarium na świecie za dwa słowa,„Cukier krzepi”5000 zł przedwojennych,czyli naówczas 500 zł(otych)przedwojennych dolarów za słowo,tak cenne mogą być słowa.
Po zakończeniu współpracy ze Związkiem Cukrowników,Wańkowicz w latach 1933-1936 był też kierownikiem Przedsiębiorstwa Reklama Pocztowa.Drugi wielki sukces jako autor sloganu reklamowego odniósł jednak dopiero w ostatnich latach życia w 1971 r.kiedy zwyciężył w konkursie Polskich Linii Lotniczych LOT hasłem„Lotem bliżej”.
"Na tropach Smętka"
Jedną z najważniejszych książek Melchiora Wańkowicza wydanych przed wojną i jedną z nielicznych z tego okresu,które mogły ukazać się też w PRL,był zbiór reportaży"Na tropach Smętka".Książka ta była owocem podróży autora po niemieckich Prusach Wschodnich,którą odbył kajakiem i samochodem w czerwcu 1935 r.Przed wyruszeniem w tę podróż Wańkowicz postarał się w Niemczech o swoistą„przepustkę”:redaktor naczelny nazistowskiego organu„Der Angriff”Hans Schwarz von Berk zamówił u niego artykuł Ein Pole erlebt Ostpreußen(„Prusy Wschodnie oczami Polaka”);zamówienie to pisarz postanowił wykorzystać jako kamuflaż dla rzeczywistego celu książki było nim przedstawienie obrazu życia ludności polskiej zamieszkującej te tereny.Dodatkowym zabezpieczeniem przed podejrzliwością władz niemieckich było podróżowanie w towarzystwie 14-letniej wówczas córki pisarza Marty,nazywanej przez Wańkowicza w książce pieszczotliwie Tirliporkiem,Tili,lub Sancho Pansą.Rezultatem wyprawy,podczas której pisarz spotkał się m.in.z wiceprezesem Związku Polaków w Niemczech Kazimierzem Donimirskim oraz poetą i artystą ludowym Michałem Kajką,był wierny i żywy obraz życia mniejszości polskiej w Niemczech,zawierający między innymi opisy narastających konfliktów pomiędzy ludnością polską i niemiecką,przeplatane refleksjami politycznymi i historycznymi na temat dziejów tych ziem od podboju przez Krzyżaków do czasów współczesnych Wańkowiczowi,czyli początku epoki nazistowskiej.Książka,po raz pierwszy wydana w 1936 r.spotkała się w Polsce z entuzjastycznym przyjęciem,w ciągu czterech lat do wybuchu wojny miała dziewięć wydań,ostatnie wydanie zostało zdjęte przez Niemców z pras drukarskich w Bydgoszczy we wrześniu 1939 r.wzbudziła natomiast protesty niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych,które bezskutecznie próbowało skłonić polskie władze do wycofania jej z księgarń,w niemieckiej prasie pojawiły się też ostre ataki na pisarza.Książka była zakazana w Niemczech;ciekawe,że jednak mimo to w 1937 r.nakładem Związku Niemieckiego Wschodu(Bund Deutscher Osten)ukazało się jej tłumaczenie na niemiecki pt."Auf den Spuren des Smentek".Publikacja ta,wydana na powielaczu za zezwoleniem Gestapo,miała charakter poufny,a jej numerowane egzemplarze były rozprowadzane wśród„zaufanych,zainteresowanych osobistości”celem„poznania polskich metod walki narodowościowej”.Wydanie"Na tropach Smętka"spowodowało,że po wybuchu wojny(przewidzianego zresztą przez pisarza w jego książce)we wrześniu 1939 r.Wańkowicz stał się jedną z osób poszukiwanych przez Niemców w Polsce.Nie dostał się jednak w ręce Gestapo w porę zdążył zbiec do Rumunii.Po wojnie czasami stawiano Wańkowiczowi zarzuty,że swoją książką przyczynił się do prześladowania polskiej ludności na Warmii i Mazurach przez to,że podawał nazwiska swoich rozmówców.W przedmowie do II wydania"Na tropach Smętka"w PRL(z 1959 r.)Wańkowicz bronił się przed tymi zarzutami,twierdząc,że przed publikacją udostępnił manuskrypt m.in.polskim urzędnikom odpowiedzialnym za stosunki polsko-niemieckie i działaczom Związku Polaków Niemczech oraz,że usunął z niej nazwiska osób czynnie zaangażowanych politycznie.W 1972 r.Tadeusz Walichnowski w książce"Warmia,Mazury,Powiśle".1939-1945 zarzucił pisarzowi,że wydanie"Na tropach Smętka"przyczyniło się do śmierci wielu osób,w zamian za co autor zyskał sławę i pieniądze.Wańkowicz odpowiedział na te inkryminacje pozwem sądowym;sprawa zakończyła się dopiero w 1976 r.(już po śmierci pisarza)wyrokiem Sądu Najwyższego,w którym stwierdzono,że zarzuty stawiane przez Walichnowskiego są bezpodstawne.
Ostatnie lata w II Rzeczypospolitej.Sztafeta
W ostatnich latach przed wybuchem wojny Wańkowicz kontynuował intensywną pracę wydawniczą i literacką,angażował się też społecznie.W 1936 r.zorganizował konkurs na pamiętniki lekarzy;nagrodzone prace wydał z własną przedmową w 1939 r.W 1937 r.opublikował serię reportaży społecznych, m.in.Mała Naścia ślepnie na jaglicę,COP.W tym samym roku,za zasługi na polu pracy społecznej,został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.W 1938 r.odbył swoją pierwszą,trzymiesięczną podróż do Stanów Zjednoczonych w charakterze korespondenta„Ilustrowanego Kuriera Codziennego” i Polskiego Radia.W tym samym roku wicepremier i minister skarbu Eugeniusz Kwiatkowski zaproponował Wańkowiczowi propagowanie założeń czteroletniego planu inwestycyjnego,którego głównym punktem była budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego(COP).Pisarz wyraził na to zgodę;owocem jego pracy stała się Sztafeta cykl reportaży z realizacji nowych inwestycji,w którym autor entuzjastycznie przyjął też zajęcie przez Polskę Zaolzia w 1938 r.Z powodu tej tematyki książka oczywiście nie mogła ukazać się później w okresie PRL,była to jednocześnie ostatnia książka Wańkowicza wydana w II Rzeczypospolitej.
Okres II wojny światowej
Ucieczka z Polski.Pobyt w Rumunii
Po wybuchu wojny Wańkowicz otrzymał przydział do Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej gen.Stefana Roweckiego;próby odnalezienia swojej jednostki,której poszukiwał w bombardowanych Kurowie i Lublinie,zakończyły się jednak niepowodzeniem.W Lublinie z radia niemieckiego,nadającego po polsku z Wrocławia,pisarz usłyszał pogróżkę:„Wańkowicz jest w Lublinie,ale my go tropami Smętka złapiemy”.Była ona aluzją do jego wydanej przed wojną antyniemieckiej książki.Wreszcie,po zajęciu przez wojska niemieckie i radzieckie większości terytorium Polski,w nocy z 24 na 25 września 1939 Melchior Wańkowicz,ze swoją maszyną do pisania w rękach,przeszedłszy pod ostrzałem wpław Dniestr,przekroczył granicę polsko-rumuńską.W ten sposób zaczęła się jego wojenna tułaczka emigracja pisarza miała trwać aż do 1958 r.Do września 1940 r.przebywał w Rumunii,najpierw głównie w Bukareszcie,gdzie 24 marca 1940 dołączyła do niego córka Marta(starsza córka Krystyna razem z matką pozostały w okupowanej Warszawie),12 czerwca przeniósł się do Carmen Silva koło Eforie nad brzegiem Morza Czarnego.Cały czas kontynuował pracę pisarską i dziennikarską.Udało mu się spotkać m.in.z marszałkiem Edwardem Śmigłym-Rydzem i byłym Ministrem Spraw Zagranicznych Józefem Beckiem,którzy obaj przebywali internowani w Rumunii.W czasie tych spotkań przeprowadził z nimi wywiady,wydane później(1955 r.)drukiem w książce Drogą do Urzędowa.Już w 1940 r.rozpoczął też przekazywanie sprawozdań z polskich doświadczeń z dopiero co zaczętej wojny.W 1940 r.na podstawie relacji por.Jerzego Lewandowskiego wydał w Bukareszcie zbiór reportaży o walkach polskich żołnierzy podczas kampanii wrześniowej na froncie południowym(w rejonie Wisły i Soły),a zaraz potem broszurę Z generałem Sosnkowskim o walkach armii gen.Kazimierza Sosnkowskiego pod Lwowem.Obie książki zostały opublikowane również jako druki konspiracyjne w kraju;później ich fragmenty zostały włączone do Września żagwiącego.Co ciekawe,Wańkowicz miał duże trudności z wydaniem swojej książki o Wrześniu w Rumunii,a przeszkadzały mu w tym bynajmniej nie władze rumuńskie czy Niemcy,lecz polskie władze emigracyjne,które uważały go za związanego z sanacją.
Jerzy Giedroyc tak to wspominał w swojej Autobiografii na cztery ręce:
Polski Paryż tępił go dość zajadle.Był pierwszym,który napisał książkę o wojnie,o Wrześniu.Książka została zakazana:ambasada dostała polecenie,by storpedować wydanie jej po polsku.Była to rzecz bardzo wańkowiczowska,podkreślająca bohaterstwo żołnierza i krzepiąca na duchu.Ale z Wańkowiczem walczono,bo uchodził za sanatora.
Na Bliskim Wschodzie
Rosnące wpływy Niemców na Węgrzech i w Rumunii(oba kraje stały się ostatecznie sojusznikami Hitlera w czerwcu i lipcu 1941 r.po zaatakowaniu przez Niemcy Związku Radzieckiego)spowodowały,że władze brytyjskie w 1941 r.zaoferowały polskiemu rządowi emigracyjnemu wywiezienie 500 najbardziej zagrożonych Polaków z Węgier i Rumunii na Cypr,który wtedy był kolonią brytyjską.Z możliwości tej skorzystał też Wańkowicz.Na Cyprze przebywał przez 9 miesięcy do 1942,kiedy to po zajęciu Krety przez Niemców został ewakuowany do Palestyny,wtedy również pod zarządem brytyjskim,gdzie przebywał przez dwa lata.W Palestynie zajmował się m.in.żywo go interesującą tematyką żydowską.W Tel Awiwie prowadził wykłady pt.„Narodziny syjonizmu”,a w 1943 r.wydał książkę"De Profundis".Była to pierwsza część z zamierzonego cyklu o historii i martyrologii Żydów.Do zbioru tego miały też wejść pozycje Ziemia zanadto obiecana oraz Posłannictwo i obcość,nie udało się jednak Wańkowiczowi znaleźć na nie wydawcy.W tym samym roku Wańkowicz(pod pseudonimem Jerzy Łużyc)wydał w Palestynie kolejny zbiór reportaży poświęcony walkom żołnierzy polskich w 1939 r.pt.Wrześniowym szlakiem.Po późniejszych uzupełnieniach książka ta stała się podstawą edycji tomu Wrzesień żagwiący,wydanego w Londynie w 1947 r.zawierającego m.in.reportaże o obronie Westerplatte i Hubalczykach.
Z armią Andersa
Od początku pobytu na Bliskim Wschodzie Wańkowicz korzystał z pomocy wojska,jednak dopiero po ewakuacji armii generała Andersa ze Związku Radzieckiego do Iranu ściśle związał się z polskimi oddziałami Armią Polską na Wschodzie,w 1943 r.przekształconą w II Korpus Polski.Po nawiązaniu tej współpracy sytuacja materialna pisarza bardzo się poprawiła.Zawdzięczał to Jerzemu Giedroyciowi i gen.Andersowi.
Okoliczności związania się Wańkowicza z armią Andersa Giedroyc tak opisywał w swojej Autobiografii na cztery ręce:
Gdy byłem w II Korpusie,stwierdziłem,że Wańkowicz mieszka jako uchodźca w Jerozolimie,w bardzo ciężkich warunkach.Wtedy przyszło mi na myśl,by zatrudnić go jako korespondenta wojennego przy II Korpusie.Okazało się jednak,że korespondentów wojennych mianuje Londyn,gdzie Wańkowicz był ciągle w niełasce.Ale zainteresowałem tym Andersa,który był bardzo podatny na takie sugestie i zrobiliśmy Wańkowicza urzędnikiem wojskowym.Miał jakieś paski,jakieś gwiazdki prawie jak major[...]Wańkowicz stał się rychło osobą niezmiernie popularną w II Korpusie.Jego odczyty na terenie Środkowego Wschodu były doskonałe i cieszyły się ogromnym powodzeniem.A on sam wrósł w II Korpus i gdy zjawił się we Włoszech,to funkcjonował jako swego rodzaju kronikarz Korpusu.
Z polskimi żołnierzami Wańkowicz,cały czas pracując jako nieoficjalny kronikarz Korpusu,przemierzył szlak od Iranu i Iraku przez Syrię,Liban,Egipt do Włoch,gdzie wziął też udział w bitwie o Monte Cassino.Pierwszą książką,w której wykorzystał rozmowy przeprowadzone z żołnierzami Andersa,były Dzieje rodziny Korzeniewskich,napisane w 1943 r. i wydane w Rzymie i Nowym Jorku w 1944 r.Mówiły one o tragicznych losach zesłańców polskich w Związku Radzieckim w latach 1939-1941.Książka spotkała się z żywym oddźwiękiem;bezpośrednio po wojnie przetłumaczono ją na języki angielski,francuski i włoski.
Bitwa o Monte Cassino
Po przetransportowaniu II Korpusu do Włoch w grudniu 1943 r.Wańkowicz jako korespondent wziął też udział w pierwszym i największym starciu Korpusu ma ziemi włoskiej bitwie o Monte Cassino w maju 1944 r.Podczas trwających dwa tygodnie walk starał się odwiedzić na linii frontu każdą kompanię,każdy pluton często z narażeniem się na ostrzał.
Grafik Stanisław Gliwa tak to wspominał po latach:
[Wańkowicz]pisał szczegółowo o topografii terenu bitwy,użytych środkach bojowych,planach strategicznych dowództwa,sam lazł pod ogień,byle tylko osobiście doświadczyć i na własne oczy zobaczyć walki na pierwszych liniach frontu.
Owocem tej pracy był ogromny,trzytomowy reportaż Bitwa o Monte Cassino,napisany w Rzymie i Mediolanie w latach 1945-1946,po raz pierwszy wydany przez Wydawnictwo Kultury i Prasy II Polskiego Korpusu w Mediolanie w latach 1945-1947.Książka natychmiast spotkała się z wielkim uznaniem zarówno wśród krytyków,jak i zwykłych żołnierzy i do dzisiaj pozostaje najpopularniejszą pozycją w dorobku pisarza.
Później Wańkowicz tak wspominał ten sukces:
Wbrew polskim władzom londyńskim,korzystając z bałaganu wojskowego,przeszmuglowałem się do Włoch.Władze w Londynie do końca nie zatwierdziły mego statusu korespondenta,związanego z poborami i przywilejami.Trylogię montecassińską napisałem wbrew przysłanym bubkom-korespondentom,po których nie zostało nic.I nagle okazało się,że wojna wilgotną gąbką starła z tablicy ujemny debet,narosły poważne aktywa.Gdy przyjechałem z Włoch do Londynu,przerwano posiedzenie,by mnie witać,kiedy wchodziłem na widowiskowe imprezy,publiczność witała mnie,powstając.
Przy pisaniu Bitwy o Monte Cassino współpracowało z Wańkowiczem kilka osób;dużą pomocą służyła mu jego ówczesna sekretarka Zofia Górska,późniejsza pisarka Zofia Romanowiczowa.Do sukcesu książki bardzo przyczyniła się też jej szata graficzna autorstwa grafika Stanisława Gliwy,który dokonywał doboru zdjęć,oraz rysunki Mariana Szyszko-Bohusza.W sumie trzytomowa Bitwa pod Monte Cassino zawierała aż 1968 ilustracji,przeważnie fotografii,w tym 590 portretów uczestników bitwy.W PRL książka ukazała się dopiero w 1958 r.po powrocie pisarza do kraju,jednak pod zmienionym tytułem Monte Cassino i w wersji okrojonej przez cenzurę.Z wydania krajowego usunięto m.in.dużą część pierwszego tomu z opisami poniewierki żołnierzy armii Andersa w Związku Radzieckim.Pragnąc,aby książka dostała się do rąk krajowych czytelników,Wańkowicz wyraził zgodę na te ingerencje,przez co naraził się na krytykę środowisk emigracyjnych.Wydanie bez ingerencji cenzury ukazało się wprawdzie już w 1978 r.nakładem Instytutu Wydawniczego PAX w ramach dzieł wybranych pisarza,jednak szeroka publiczność z wersją oryginalną mogła się zapoznać dopiero po przełomie politycznym w 1989 r.Wcześniej, w 1969 r.wydano też jednotomowy skrót dzieła pt.Szkice spod Monte Cassino.
Na emigracji
Wańkowicz we Włoszech i Anglii.Wrzesień żagwiący.Kundlizm
Po wojnie,jak większość polskich żołnierzy walczących u boku Brytyjczyków,Wańkowicz pozostał początkowo na obczyźnie najpierw we Włoszech,a od 1947 r.w Londynie(w dzielnicy Ealing).W grudniu 1945 r.dołączyła do niego żona Zofia,która czas okupacji spędziła w kraju.Młodsza córka Marta(występująca w jego książkach jako Tili),której udało się wyjechać z Polski na wiosnę 1940 r.po studiach w Szwajcarii i USA w 1944 r.wyszła za mąż za polskiego dziennikarza Jana Erdmana(Wańkowicz nie darzył zięcia wielką sympatią) i osiadła na stałe w Stanach Zjednoczonych.Mieszkała tam do śmierci w 1982 r.Polskę odwiedziła kilka razy.Starsza córka Krystyna 6 sierpnia 1944 zginęła podczas powstania warszawskiego,w którym walczyła jako łączniczka w oddziale Janusza Brochwicza-Lewińskiego(„Gryfa”)w batalionie Parasol.Pisarz cały czas kontynuował pracę dziennikarską i literacką,chociaż jego książki były przyjmowane przez środowiska emigracyjne z różnymi reakcjami.Po ogromnym sukcesie Bitwy o Monte Cassino Wańkowicz kontynuował temat dopiero co zakończonej wojny w 1947 r.wydał w Londynie Wrzesień żagwiący również dobrze przyjęty zbiór reportaży o kampanii wrześniowej,weszły do niego także utwory z wydanego w 1944 r.w Palestynie tomu Wrześniowym szlakiem.W przedmowie do Września...Wańkowicz utrzymywał,że większość reportaży w książce powstała na gorąco,w ostatnich miesiącach 1939 r.na podstawie rozmów z bezpośrednimi uczestnikami wydarzeń.Wśród tych relacji wyróżniają się opowieści o Hubalczykach i obronie Westerplatte,które znacząco przyczyniły się do utrwalenia legend majora Hubala i majora Henryka Sucharskiego.Z późniejszych ustaleń historyków wynika,że książki Wańkowicza nie zawsze można traktować jako wiarygodne źródło historyczne.Wiadomo np.że Sucharski podczas spotkania i rozmów z pisarzem we Włoszech ukrył przed nim fakt,że zaraz po ataku Niemców przeżył załamanie nerwowe i,że faktycznym dowódcą obrony Westerplatte był kapitan Franciszek Dąbrowski.Wańkowicz nieświadomie przyczynił się więc do powstania fałszywego mitu nieugiętego majora Sucharskiego.W tym samym roku(1947 r.)nastawienie czytelników do Wańkowicza uległo gwałtownej zmianie na skutek opublikowania przez niego książki Kundlizm zbioru felietonów ganiących wady narodowe Polaków.Kundlizm(słowo to weszło na stałe do języka polskiego)spowodował,że niektóre czasopisma emigracyjne zerwały z nim współpracę.Wyrazem niezależności intelektualnej i chadzania przez pisarza własnymi drogami była też wydana w 1949 r.broszura Klub trzeciego miejsca.Wańkowicz twierdził w niej,że chociaż Polska należy kulturowo do Zachodu,geopolitycznie jest uzależniona od Wschodu.Wymusza to na przedstawicielach narodu polskiego nieuniknione kompromisy i przynależność do„klubu trzeciego miejsca”,do członkostwa w którym pisarz też się przyznawał.W cztery lata po dostaniu się Polski pod dominację radziecką nie były to tezy popularne wśród emigracji.Dodatkowo Wańkowicz naraził się środowiskom emigracyjnym pisaniem(do 1949 r.)artykułów w prasie krajowej,m.in.„Przekroju” i „Słowie Powszechnym”,co było postępowaniem sprzecznym z uchwałą Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie o bojkotowaniu kontrolowanych przez komunistów wydawnictw i prasy.
Wyjazd do USA.Ziele na kraterze
Coraz gorsze stosunki z londyńską emigracją i pogłębiające się trudności materialne spowodowały,że w 1949 r.Wańkowicz zdecydował się na opuszczenie Europy i wyjazd do USA,gdzie zamieszkał u córki Marty i zięcia Jana Erdmana,którzy prowadzili wtedy w Ameryce fermę kurzą;od grudnia 1950 r.mieszkał natomiast z rodziną w domu na Long Island pod Nowym Jorkiem.Tymczasowe wycofanie się Wańkowicza z działalności społecznej i publicystycznej zaowocowało napisaniem przez niego wydanego przez Roy Publishers w 1950 r.Ziela na kraterze jednej z najbardziej znanych i cenionych książek pisarza.Podobnie jak wydane w 1934 r.Szczenięce lata,książka ma charakter wspomnieniowej gawędy,jednak o znacznie szerszej tematyce i perspektywie czasowej.Ziele na kraterze Wańkowicz poświęcił przede wszystkim swoim córkom starszej Krysi(Krystynie) i młodszej Tili(Marcie),chociaż bohaterami książki są też ich matka Zofia Wańkowiczowa,występująca w książce jako Królik i on sam pod imieniem King,wszyscy mieszkający w rodzinnym„Domeczku”przy ul.Dziennikarskiej 3 w Warszawie.Akcja Ziela na kraterze zaczyna się w momencie poczęcia Krysi i kończy w chwili narodzin wnuczki Wańkowicza(córki Marty)Anny Krystyny w 1945 r.Powieść jest pełna afirmacji życia,ciepła i miłości,zwłaszcza w opisie zabaw dziewczynek,choć w książce nie brak też wątków dramatycznych i wręcz tragicznych,związanych z wybuchem wojny,czasem okupacji,wreszcie powstaniem warszawskim.W powstaniu wzięła udział również Krysia sanitariuszka batalionu Parasol i łączniczka Stanisława Leopolda.Zginęła 6 sierpnia na terenie cmentarza ewangelicko-reformowanego na Woli.
Zofia Wańkowicz w przejmującym liście do męża ze stycznia 1945 r.tak opisywała pójście córki do powstania i jej śmierć:
Nie wzięła ze sobą nic:ani pierścionka ze szmaragdem[...] I z odzieży najgorsze szmatki.Poszła tak sobie w granatowej układanej spódniczce,w trepkach(bez ukochanych długich butów) i białej bluzeczce.Łączniczka Rafała.Poszli we czworo.Krystyna była radosna.Niewola ją dławiła,ale teraz powstanie musi się udać wierzyła[...]Mówią,że szli dwójkami.Krystyna na przedzie,z torbą sanitariuszki,w służbie łączniczki.Pogodna,radosna,jak ptak.Śpiewali piosenkę.Padł pocisk.Rana była wielka,w piersi,tuż pod gardłem.
W końcowych partiach Ziela na kraterze Wańkowicz opisał poszukiwanie przez matkę ciała Krysi,którego według autora nigdy nie odnaleziono:
W lutym,kiedy zaczynała kopać,był mróz,jeszcze by widziała resztki rysów.Potem już może tylko plisowaną spódniczkę.Ale wiosną ziemia była podmokła,więc pewnie już tylko warkocze...panterkę...krzyżyk od załogi„Śmiałego”.
Ziele na kraterze jest uważane za jedną z książek,które najwierniej oddają realia okupowanej Warszawy,w plebiscycie czytelników„Życia Warszawy”zostało nawet uznane za najlepszą książkę poświęconą powstaniu warszawskiemu.Jest to o tyle niezwykłe,że Wańkowicz,który z Polski wyjechał już we wrześniu 1939 r.,nie przebywał na terenach okupowanych,a w czasie pisania Ziela na kraterze,opierał się wyłącznie na relacjach innych osób.Z drugiej strony prawdziwość przedstawienia przez Wańkowicza życia jego rodziny,zwłaszcza w okresie międzywojennym,budzi wątpliwości literaturoznawców.
Aleksander Małachowski uważa,że
...ciepło Wańkowiczowskiego domu,ten arcypotężny magnes przyciągający sympatię jego czytelników,jest w znacznej mierze kreacją czysto literacką[...]Przeto prawdziwe życie tej rodziny nie płynęło jak w tej bajce,którą za chwilę przeczytamy.Ale to jest przecież ta słynna Wańkowiczowska mozaika.
Aleksandra Ziółkowska-Boehm pisze,że pożycie małżeńskie Wańkowicza i jego żony Zofii układało się momentami wręcz dramatycznie.Przytacza ona relację samego Wańkowicza,według której pod koniec lat 20.Zofia odeszła od niego do jego przyjaciela Tadeusza Lechnickiego,aby powrócić do niego po blisko roku.W tym czasie jego córki Krystyna i Marta były pod opieką siostry Wańkowicza,Reginy.Według pisarza Zofia nie rozumiała go i nie była„prawdziwym partnerem”w jego życiu.
W Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.Tworzywo. Drogą do Urzędowa
Już w następnym roku po przyjeździe na kontynent północnoamerykański Wańkowicz znowu zajął się działalnością reporterską.W okresie od 8 września do 16 grudnia 1950 dokonał objazdu Kanady,żywo interesując się zwłaszcza tamtejszą Polonią.Owocem tej podróży była książka"Tworzywo",wydana w 1954 r.Na przykładzie czterech życiorysów(fornala,robotnika,mieszczanina i żołnierza)opowiedział w niej o polskiej emigracji do tego kraju o czynnikach,które zmuszały ludzi do emigracji i trudnej walce o przetrwanie w Kanadzie.Tworzywo nie jest reportażem w klasycznym rozumieniu tego słowa,lecz połączeniem faktu i fikcji w losy rzeczywiście istniejących osób Wańkowicz wplótł postaci fikcyjne,czasami pisał o wydarzeniach,które w rzeczywistości nigdy nie miały miejsca,lub wydarzenia z życia wielu bohaterów umieszczał w życiorysie tylko jednej z nich.Wcześniej, w 1952 r.w londyńskiej Oficynie Poetów i Malarzy Wańkowicz wydał tom Polacy i Ameryka książkę o wkładzie Polaków do amerykańskiej kultury i cywilizacji.Wprowadził w niej pojęcie„między epoki”,którym później często posługiwał się w swojej twórczości.Pisarz stał na stanowisku,że epoka cywilizacji zachodniej powoli się kończy,że żyjemy w między epoce i,że same Stany Zjednoczone zaczynają odchodzić od kultury europejskiej.Ostatnią znaczącą książką Wańkowicza wydaną na emigracji była powieść"Drogą do Urzędowa"z 1955 r.Bohater powieści,Hans Hauke,jest częściowo porte-parole samego Wańkowicza,częściowo przedwojennego oryginała i bywalca warszawskich kawiarni Franca Fiszera,a jego perypetie podczas wędrówki przez Rumunię,Związek Radziecki,Bliski Wschód,Afrykę,Włochy odzwierciedlają los polskich wygnańców podczas II wojny światowej.Celem tej wędrówki jest tytułowy Urzędów,cicha mieścina na Lubelszczyźnie,w rzeczywistości symbol utraconej ojczyzny.Ze względów cenzuralnych książka nie mogła się ukazać w Polsce;jak w przypadku wielu innych utworów,Wańkowicz obszedł jednak ten zakaz,publikując w 1969 r.jej obszerne fragmenty w zbiorze Od Stołpców po Kair.
Z powrotem w kraju
Decyzja o powrocie
Decyzja o powrocie do kraju z emigracji dojrzewała w Wańkowiczu od 1955 r.W roku tym ponownie odwiedził Kanadę zbierał materiały do kolejnej książki;w odróżnieniu od pierwszej podróży,tym razem w tamtejszych środowiskach polonijnych spotkał się z dość chłodnym przyjęciem.Mimo swojej fascynacji Ameryką Wańkowicz nie czuł się dobrze również w USA.Był pomijany w przyznawanych przez emigrację nagrodach literackich;zdawał sobie sprawę,że z powodu tematyki jego dzieł i języka,który dużo tracił w przekładach na języki obce,może żyć i tworzyć tylko w Polsce i dla Polaków.14 czerwca 1956 Wańkowicz otrzymał obywatelstwo amerykańskie(obywatelem amerykańskim formalnie pozostał do końca życia,chociaż w 1964 r.ustnie zrzekł się go w wyniku wytoczonego mu procesu),ale już jesienią tego roku,na fali październikowej odwilży,na kilka tygodni przyjechał do Polski.Następnie powrócił do Stanów Zjednoczonych,gdzie przez rok wraz z żoną objeżdżał kraj samochodem i zbierał materiały do swojej trylogii"W ślady Kolumba".27 maja 1958 Wańkowicz powrócił do Polski na stałe,rok wcześniej, w 1957 r.jego książki były to"Szczenięce lata" i "Ziele na kraterze"ukazały się po raz pierwszy w PRL.
Wańkowicz w PRL
Po powrocie do kraju Melchior i Zofia Wańkowiczowie zamieszkali w Warszawie w małym mieszkaniu przy ul.Puławskiej 10/35.Pisarz od razu rzucił się w wir pracy,związanej też z odczytami w całym kraju,czasami przed bardzo dużym audytorium 23 marca 1959 Wańkowicz wygłosił np.odczyt w wypełnionej po brzegi Sali Kongresowej w Warszawie.Po raz pierwszy w kraju zostały wydane niektóre jego książki z okresu przedwojennego i emigracyjnego po"Szczenięcych latach" i "Zielu na kraterze"(1957 r.)w 1958 r.opublikowano"Na tropach Smętka" i "Monte Cassino",w 1959 r.Westerplatte i Hubalczyków,obie wyjęte z niewydanego w całości Września żagwiącego,a w 1960 r.Tworzywo.Wydania krajowe tych książek często były okrojone przez cenzurę,usuwano zwłaszcza fragmenty o agresji Związku Radzieckiego na Polskę w 1939 r.wywózkach Polaków na Syberię i terrorze stalinowskim.Z wydanego w ten sposób Monte Cassino usunięto niemal cały pierwszy tom.Dużo przedwojennych i emigracyjnych książek pisarza w ogóle nie miało szans na publikację w PRL.Należały do nich np.Szpital w Cichiniczach,Sztafeta,czy Dzieje rodziny Korzeniewskich.Wańkowicz wydawał w PRL też nowe pozycje,np.wspomnieniowe Tędy i owędy(1961 r.)studium reportażu Prosto od krowy(1965 r.)chociaż często były one oparte na wcześniejszych dziełach lub stanowiły kompilacje wcześniejszych tekstów,jak np.Walczący Gryf(1964 r.)Wańkowiczów w Polsce odwiedzała córka Marta,sam Wańkowicz często wyjeżdżał do USA i innych krajów,zbierając tam materiały do swoich książek jako obywatel amerykański mógł podróżować swobodnie:nie dotyczyły go restrykcje paszportowe,z jakim musieli się zmagać inni twórcy mieszkający w PRL.Dłuższą podróż po Ameryce odbył w okresie od grudnia 1960 do stycznia 1962 r.odwiedził wtedy Hartford Foundation w USA,Meksyk,Stanford Palo Alto w Kalifornii i Waszyngton,w 1963 r.przebywał w Wiedniu.
List 34.Oskarżenie o współpracę z Radiem Wolna Europa.Aresztowanie i proces
W 1964 r.Wańkowicz stał się bohaterem jednej z najgłośniejszych spraw w historii sądownictwa PRL z powodów politycznych został postawiony przed sądem i na kilka tygodni uwięziony.Pośrednią przyczyną było podpisanie przez pisarza w marcu 1964 r.tzw.Listu 34,w którym 34 wybitnych pisarzy i intelektualistów(oprócz Wańkowicza m.in.Jerzy Andrzejewski,Maria Dąbrowska,Paweł Jasienica,Mieczysław Jastrun,Stefan Kisielewski,Antoni Słonimski,Władysław Tatarkiewicz,Jerzy Turowicz)protestowało przeciwko ograniczeniom przydziału papieru na druk książek i czasopism i zaostrzeniu cenzury.Ponieważ list został odczytany w Radiu Wolna Europa i był szeroko komentowany w prasie zachodniej,wielu jego sygnatariuszy spotkały represje w postaci odmowy wydania paszportu czy ograniczenia możliwości publikacji.W rozpowszechnieniu treści Listu 34 Wańkowicz odegrał szczególną rolę według relacji Jana Nowaka-Jeziorańskiego,ówczesnego dyrektora Radia Wolna Europa,o proteście pisarzy dowiedział się od samego Wańkowicza,który poinformował go o nim w liście przekazanym przez pewną kobietę,wracającą z Warszawy do Niemiec 26 marca 1964.Bezpośrednim powodem aresztowania pisarza było jednak przesłanie przez niego do córki w Stanach Zjednoczonych,do wykorzystania przez Wolną Europę i inne rozgłośnie zachodnie,innego dokumentu przemówienia-memoriału zatytułowanego„Projekt przemówienia J.A.(względnie substrat dla kolejnych przemówień 4-5 mówców)”,w którym negatywnie ustosunkowywał się do rzeczywistości PRL.
O otrzymaniu tego dokumentu tak pisał Nowak-Jeziorański:
Niewygłoszone przemówienie[Wańkowicz]wysłał przez ambasadę USA pocztą dyplomatyczną do swojej córki,Marty Erdman,w Waszyngtonie,z poleceniem,by przekazała go Wolnej Europie.Dostałem tylko fragment na pięciu stronach z instrukcją,by broń Boże nie nadawać go w jednym kawałku.Zastosowałem się do niej skrupulatnie.Kilka najcenniejszych wątków wplecionych zostało do„Panoramy” i do „Faktów”.
Przekazany przez pocztę dyplomatyczną ambasady amerykańskiej memoriał został przechwycony przez peerelowską Służbę Bezpieczeństwa,która go sfotografowała;po analizie grafologicznej i porównaniu jego zawartości z treścią audycji Wolnej Europy wyżsi funkcjonariusze w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych zadecydowali o aresztowaniu Wańkowicza pod zarzutem współpracy z Radiem Wolna Europa.Melchior Wańkowicz został aresztowany w swoim mieszkaniu 5 października 1964.W mieszkaniu przeprowadzono rewizję zabrano m.in.prywatną korespondencję pisarza i jego maszynę do pisania.Następnie przewieziono go do gmachu Prokuratury Generalnej,a później do Komendy Stołecznej Milicji Obywatelskiej w Pałacu Mostowskich w Warszawie,gdzie Wańkowicz spędził 5 tygodni w areszcie tymczasowym.Ze względu na znaczenie w życiu publicznym i wiek(pisarz w momencie aresztowania miał 72 lata)w areszcie przebywał w warunkach lepszych niż inni osadzeni:miał oddzielny pokój z łóżkiem i pościelą,a żona mogła mu przynosić paczki żywnościowe;z drugiej strony w pokoju cały czas przebywało dwóch milicjantów,a w dzień i w nocy paliło się ostre światło nieosłoniętej żarówki.Na ofertę pomocy ambasady amerykańskiej Wańkowicz odpowiedział odmownie.Proces Wańkowicza rozpoczął się 26 października przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie.Pisarza oskarżono z art.23 tzw.małego kodeksu karnego o „rozpowszechnianie fałszywych wiadomości”o Państwie Polskim i jego organach.W pierwszym dniu rozprawę odroczono,zaraz potem pisarz na własną prośbę odbył rozmowę z Mieczysławem Moczarem,a 3 listopada sprawę wznowiono.Na salę wpuszczono tylko ograniczoną liczbę osób,zagraniczni korespondenci nie mieli prawa wstępu.Wśród zeznających świadków byli też pisarze:Bohdan Czeszko,Igor Newerly,Kazimierz Koźniewski,którzy opowiadali o twórczości i poglądach pisarza.Postawa samego Wańkowicza wobec oskarżenia nie była jednoznaczna:z jednej strony przyznał się do napisania memoriału„Projekt przemówienia J.A.”(ale nie do winy),z drugiej strony zaprzeczał związkom z Radiem Wolna Europa(co nie było prawdą);w geście swoistej samokrytyki jeszcze przed aresztowaniem(23 lipca)zrzekł się nawet obywatelstwa amerykańskiego i poprosił o przywrócenie polskiego z dniem 22 lipca 1964.W dwuipółgodzinnym przemówieniu na procesie podkreślał,że lojalność wobec władz nie może wyłączać prawa do krytyki,jego obrońcy wskazywali na brak dowodów na to,że memoriał Wańkowicza został wykorzystany przez Radio Wolna Europa.
O linii obrony przyjętej przez Wańkowicza na procesie tak pisał Jan Nowak-Jeziorański:
Wańkowicz oskarżony został o dostarczenie swojego przemówienia Wolnej Europie[...]Ogłosiliśmy z miejsca zaprzeczenie.To samo zrobiła Erdmanowa[...]Wańkowicz na rozprawie zachowywał się butnie i wyparł się wszystkiego[...]Wańkowicz bronił się argumentem,że co najmniej dwie kopie tego niewygłoszonego przemówienia krążyły po Warszawie,więc nie ponosi odpowiedzialności,jeśli jeden z nich trafił do Wolnej Europy.Wskazywał ponadto,że najbardziej antyrządowe fragmenty nie zostały przez nas powtórzone,co świadczy o tym,że nie mieliśmy w ręku całości[...]Jak już wspomniano,w sądzie przytaczano cytaty,które nigdy nie były przez nas nadane.
Ostatecznie pisarz 10 listopada został skazany na 3 lata więzienia,co było minimalnym wymiarem kary za zarzucane mu„przestępstwo”,skrócone w ramach amnestii do półtora roku.Wańkowicz,który został zwolniony z aresztu natychmiast po ogłoszeniu wyroku(10 listopada),nie zamierzał składać apelacji.O swoim zamyśle przyjęcia wyroku powiadomił nawet w liście ówczesnego I sekretarza PZPR Władysława Gomułkę,z którym spotkał się 8 stycznia 1965(przebieg spotkania i temat rozmowy nie są znane).Po Warszawie krążyły nawet(niepotwierdzone przez wiarygodne źródła)plotki,„jakoby[Wańkowicz]ze szczoteczką do zębów i ciepłymi gaciami w teczce parokrotnie stukał do drzwi więzienia na Rakowieckiej”,chcąc koniecznie odsiedzieć wyrok.Sprawa nagle stała się niewygodna dla władz proces i wyrok,przeciwko którym protestowało wiele środowisk w kraju i za granicą,zamiast dać nauczkę niepokornemu pisarzowi,przysporzyły mu w społeczeństwie wiele sympatii.W końcu władze nie zdecydowały się na wykonanie kary i pisarz nie trafił do więzienia.Ostatecznie Wańkowicz został oczyszczony z wszelkich zarzutów w procesie rehabilitacyjnym,który odbył się już po transformacji ustrojowej,16 lat po śmierci pisarza 16 marca 1990.
Schyłek epoki gomułkowskiej
Uwolnienie i „przywrócenie do łask”Wańkowicza(po rozmowie z Gomułką mógł znowu publikować w czasopismach i wydawać swoje książki)nie oznaczało końca zainteresowania Służby Bezpieczeństwa pisarzem.Do końca życia był inwigilowany,raporty na jego temat pisali tajni współpracownicy z jego otoczenia,nierzadko pisarze.Do agentów donoszących na pisarza należał m.in.Kazimierz Koźniewski,który był też świadkiem na procesie Wańkowicza i zeznawał o kontaktach pisarza z Radiem Wolna Europa i pisarzem Tadeuszem Nowakowskim,redaktorem tego radia.Koźniewski współpracował z SB jako TW„33”;donosił nie tylko na Wańkowicza,ale na całe środowisko literackie.Wańkowicz od czasu procesu zdawał sobie sprawę,jaką rolę Koźniewski odgrywa w jego życiu;o współpracę ze Służbą Bezpieczeństwa posądzał też innych przyjaciół.Czasami jego postępowanie wzbudzało przy tym kontrowersje w środowisku pisarskim,jak np.incydent w 1970 r.z umierającym Pawłem Jasienicą.
O wydarzeniu tym Aleksander Małachowski tak napisał w przedmowie do Ziela na kraterze:
Ongi Gomułka oszkalował Pawła Jasienicę,gdy ten sprzeciwił się władzy i coś przykrego dla niej powiedział na zebraniu literatów w marcu 1968 roku.Tow.Wiesław zarzucił wielkiemu pisarzowi,że poszedł na współpracę z UB,a przedtem mordował u Łupaszki,w jego słynnej„bandzie”.Wańkowiczowi ta sprawa nie dawała spokoju[...]Postanowił:zapytam samego Pawła[...]Poszedł do konającego Jasienicy i dręczył go pytaniami:„Strzelałeś czy nie,donosiłeś na UB czy nie?”Zgroza.
W drugiej połowie lat 60 wydano kolejne tomy esejów z twórczości Wańkowicza:Prosto od krowy(1965 r.)Zupę na gwoździu(1967 r.) i przede wszystkim poświęconą Stanom Zjednoczonym trylogię W ślady Kolumba,na którą złożyły się zbiory reportaży Atlantyk Pacyfik(1967 r.)Królik i oceany(1968 r.) i W pępku Ameryki(1969 r.)wyraz sięgającej wielu lat wstecz fascynacji pisarza Ameryką.W 1969 r.ukazały się też dwie książki oparte na jego wcześniejszych dziełach Szkice spod Monte Cassino,będące skrótem Bitwy pod Monte Cassino i peerelowskiego Monte Cassino i Od Stołpców po Kair,w których wykorzystał m.in.materiały z powieści Drogą do Urzędowa.20 maja 1969 zmarła żona pisarza Zofia Wańkowiczowa;trzy lata wcześniej,w 1966 r.małżonkowie obchodzili złote gody.Z najbliższej rodziny pisarza pozostała tylko jego córka Marta Erdman,która czasami odwiedzała go w Polsce i jej córka(wnuczka Melchiora)Anna Krystyna,która w 1970 r.przyjechała ze Stanów Zjednoczonych,aby studiować w Warszawie medycynę.
Ostatnie lata.Karafka La Fontaine’a
Wańkowicz do ostatnich lat życia czynnie uczestniczył w życiu literackim i społecznym; występował też w radiu i telewizji.W 1971 r.w III programie Polskiego Radia nagrano z nim 13 audycji z cyklu„Pisarz miesiąca”.W tym samym roku Jerzy Passendorfer zrealizował 7-odcinkowy program telewizyjny o Monte Cassino(wyemitowano tylko jeden odcinek),a w 1972 r.Wańkowicz wygłosił w telewizji siedem pogadanek pt.„Jacy jesteśmy, Polacy”.W tym samym roku pisarz obchodził 80-lecie urodzin; z tej okazji w Polsce ogłoszono Rok Wańkowicza.Wydawnictwo Interpress wydało w języku polskim,angielskim i francuskim pierwszą biografię pisarza,a sam twórca opracował tom Przez cztery klimaty,będący wyborem jego publicystyki z czterech epok,w których żył:czasów carskich,II Rzeczypospolitej,emigracji i PRL.W następnym roku(1973 r.)Krzysztof Kąkolewski wydał książkę Wańkowicz krzepi – wywiad-rzekę z pisarzem,oparty na swoich wcześniejszych rozmowach z pisarzem,które przeprowadził i opublikował na początku lat 70 w tygodniku„Literatura”.Ostatnim chronologicznie dziełem pisarza,wydanym już po śmierci,w latach 1980-1981,była Anoda i katoda składający się z dwóch tomów,zatytułowanych Było to dawno i Między epoka,zbiór wspomnień,felietonów i reportaży z życia pisarza,uzupełniony o ostatnie przeprowadzone z nim wywiady.Ostatnim wielkim dziełem Melchiora Wańkowicza,stanowiącym podsumowanie jego pracy pisarskiej,a jednocześnie całkiem innym od pozostałej twórczości,była Karafka La Fontaine’a,której pierwszy tom ukazał się w roku 1972,a drugi już po śmierci pisarza,w roku 1981.Karafka...najobszerniejsze dzieło pisarza(dwa tomy liczą łącznie nieomal 1500 stron),jest przykładem metaliteratury Wańkowicz opowiedział w niej o swojej pracy i warsztacie pisarskim,o sztuce pisania,a w szczególności o sztuce reportażu.Tytuł książki pochodzi od anegdoty o francuskim bajkopisarzu Jeanie de La Fontaine,którego poproszono kiedyś w gospodzie o rozstrzygnięcie sporu,jakiego koloru są promienie słoneczne odbijające się w stojącej na stole kryształowej karafce z winem.Jeden z gości siedzących przy stole twierdził,że są czerwone,drugi,że niebieskie,a trzeci,że różowe.La Fontaine obszedł stół dookoła i stwierdził,że wszyscy z biesiadników mają rację zależy,z której strony się patrzy, ponieważ promienie słoneczne załamują się w karafce,dając różne kolory.Podobnie jak wiele innych dzieł Wańkowicza,Karafka La Fontaine’a nie mogła ukazać się w PRL w pełnej wersji ingerencja cenzury spowodowała wykreślenie wielu jej fragmentów,dotyczących m.in.właśnie działalności Głównego Urzędu Kontroli Prasy,Publikacji i Widowisk.W 1973 r.zaledwie na rok przed śmiercią,Wańkowicz wreszcie wyprowadził się z małego mieszkania przy ul.Puławskiej 10/35,w którym mieszkał od 1958 r.do wybudowanej przez siebie willi przy ul.Studenckiej 50.Wkrótce potem zdiagnozowano u niego nowotwór rak wpustu i dna żołądka.W marcu 1974 r.przeszedł operację w Manchesterze w Wielkiej Brytanii;towarzyszyła mu jego sekretarka i asystentka Aleksandra Ziółkowska,której pisarz zapisał swoje archiwa i której zadedykował ostatnią swoją książkę z podziękowaniem za współpracę.W Londynie spotkał się tam z córką Martą,która przyjechała z USA i starymi znajomymi z czasów emigracji,m.in.Stanisławem Gliwą,autorem opracowania graficznego Bitwy o Monte Cassino.Po powrocie do Polski wydawało się,że najgorsze minęło,jednak 8 września pisarz poczuł się źle.9 września wieczorem,na sześć godzin przed zgonem,z zapaleniem płuc został przewieziony do lecznicy rządowej.Tam zmarł 10 września 1974 o godz.4 nad ranem.Melchior Wańkowicz został pochowany 14 września na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie(kw.186-III-4/5),po nabożeństwie żałobnym w archikatedrze św.Jana.Na prośbę samego Wańkowicza,według Aleksandra Małachowskiego wyrażoną na kilka dni przed śmiercią,Marta Erdman i przyjaciele odrzucili ofertę uroczystego pogrzebu na koszt państwa.Pogrzeb kościelny odbył się na koszt rodziny,uczestniczyli w nim m.in.ambasador Stanów Zjednoczonych i liczni pisarze.W uznaniu zasług pisarza dla polskiego dziennikarstwa,w 1995 r.jego imieniem nazwano Wyższą Szkołę Dziennikarską im.Melchiora Wańkowicza w Warszawie.
Charakterystyka pisarstwa Wańkowicza
Melchior Wańkowicz jest często określany mianem„ojca polskiego reportażu”,jego pisarstwo miało jednak o wiele bardziej złożony charakter.
Dzieła Wańkowicza nie są jednorodne;jego prozę można podzielić na kilka rodzajów:
  • literaturę pamiętnikarsko-wspomnieniową,często o charakterze gawędy,np.Szczenięce lata,Ziele na kraterze,Tędy i owędy
  • reportaż historyczno-geograficzny,np.W kościołach Meksyku,Opierzona rewolucja,Na tropach Smętka;osobną podgrupę stanowi tu trylogia amerykańska Śladami Kolumba(Atlantyk Pacyfik,Królik i oceany,W pępku Ameryki)
  • reportaż wojenny,np.Wrzesień żagwiący,Bitwa o Monte Cassino
  • felietonistykę i eseistykę,np.Zupa na gwoździu,Przez cztery klimaty,Karafka La Fontaine’a
Już przed wojną zauważono,że książki Wańkowicza nie poddają się zaklasyfikowaniu do określonego gatunku literackiego.Juliusz Kaden-Bandrowski napisał na przykład o książce Na tropach Smętka,że nie jest to ani nowela,ani powieść,ani sprawozdanie,ani typowy opis podróży,ani też nowy przyczynek do literatury podróżniczo-sportowej.Sam Wańkowicz uważał,że tworzy„literaturę faktu”,odżegnywał się od beletrystyki.
W książce"Od Stołpców po Kair"tak pisał o różnicy pomiędzy tymi dwoma rodzajami literatury:
Powiedzmy,że taka jest między reporterem a beletrystą różnica,jak między malarzem a mozaikarzem.Pierwszy rozetrze sobie na palecie taki syntetyczny kolor,jaki chce,a reportażysta bierze kolor wprost z tubki.Albo ściślej układa mozaikę faktologiczną.Musi tak długo szukać odpowiedniego kamyczka,aż go znajdzie.
Nie oznacza to,że Wańkowicz opisywał tylko prawdziwe wydarzenia w jego książkach prawda często mieszała się z fikcją lub,opisując jednego bohatera,łączył w jego życiu wydarzenia,które faktycznie miały miejsce w życiorysach kilku osób.Tłumaczył to rozróżnieniem pomiędzy„prawdą literalną”,polegającą na prostym relacjonowaniu faktów,a„generalną”lub„syntetyczną”.
Opowiadając Krzysztofowi Kąkolewskiemu o pisaniu Tworzywa,tak to wyjaśniał:
W pogoni za prawdą dosłowną musiałbym albo zajmować się losem każdego człowieka od początku do końca na to trzeba całych tomów albo też wziąć z każdego życia moment najciekawszy.Ale wówczas byłaby to siekanina,kilkadziesiąt niepołączonych ze sobą wątków.Byłaby to„prawda literalna”,ale nie byłoby w tym„prawdy generalnej”o losie polskiego emigranta.Wobec tego wybieram z każdego życiorysu najbardziej odpowiadający kamyczek i szukam w następnym życiorysie o krok dalej.
W takim sposobie uprawniania reportażu Wańkowicz nie był odosobniony.Fakty z fikcją łączyli też np.Egon Erwin Kisch i Ryszard Kapuściński.Co wyróżnia Wańkowicza z tej trójki,to mistrzowskie opanowanie języka ojczystego,języka o kresowym rodowodzie,w którym uwielbiał wprowadzać neologizmy,jak„kundlizm”,„między epoka”,przywracać słowa zapomniane,jak w sloganie reklamowym„Cukier krzepi”,słowa gwarowe,dziecięce gaworzenie(np.w Zielu na kraterze).
O języku Wańkowicza tak pisała Zenona Macużanka w„Nowych Książkach”:
Wańkowicz od początku był znany jako przewyborny nie tylko znawca języka polskiego i jego różnych bocznych dopływów,choćby gwary ludowej,kresowego bogactwa folkloru językowego,ale także jako smakosz wyrafinowany,który cieszy się wprost dziecinnie,jeśli wymyśli coś,co jeszcze nie jest oficjalnie zaklepane przez językoznawców,ale co jak ulał pasuje do sytuacji.
Dzieła Melchiora Wańkowicza
Dzieła Melchiora Wańkowicza w porządku chronologicznym:
  • Dlaczego żołnierz polski wkracza na Litwę i Białoruś(1919 r.)pod pseudonimem Jerzy Łużyc
  • Moskal twój wróg(1919 r.)pseud.Jerzy Łużyc
  • Jak naród sobą rządzi?Parlament i posłowie.Gabinet ministrów.Prezydent Państwa:Konstytucja i Sejm(1919 r.)
  • Strzępy epopei(1923 r.)
  • O małej Małgosi(1924 r.)opowiadanie dla dzieci
  • Jak Kulusia żabki poznała(1925 r.)opowiadanie dla dzieci
  • O Małgosi,świneczce,króliczku,muszce i o niegrzecznym piesku(1925 r.)opowiadanie dla dzieci
  • Kaźń Mikołaja II oraz członków rodziny Romanowych(1925 r.)pseud.Jerzy Łużyc
  • Szpital w Cichiniczach(1926 r.)
  • W kościołach Meksyku(1927 r.)
  • Szczenięce lata(1934 r.)
  • Opierzona rewolucja(1934 r.)
  • Na tropach Smętka(1936 r.)
  • Judym w stopniu służbowym(1937 r.)
  • Mała Naścia ślepnie na jaglicę(1937 r.)
  • Wielka Niedźwiedzica świeci w oknie więzienia(1937 r.)
  • Okazało się,że kalam gniazdo(1937 r.)
  • COP(1937 r.)
  • Sztafeta(1939 r.)
  • Te pierwsze walki(1940 r.)miejsce wydania Bukareszt
  • Z generałem Sosnkowskim(1940 r.)pseud.Jerzy Łużyc,m.wyd.Bukareszt
  • De Profundis(1943 r.)m.wyd.Tel Awiw
  • Wrześniowym szlakiem(1943 r.) – pseud. Jerzy Łużyc, m. wyd. Jerozolima
  • Dzieje rodziny Korzeniewskich(1944 r.)m.wyd.Nowy Jork i Rzym
  • Bitwa o Monte Cassino(1945-1947)m.wyd.Mediolan
  • Monte Cassino(1945 r.)m.wyd.Edynburg
  • Wrzesień żagwiący(1947 r.)m.wyd.Londyn
  • Kundlizm(1947 r.)m.wyd.Rzym-Londyn
  • Klub trzeciego miejsca(1949 r.)m.wyd.Paryż
  • Ziele na kraterze(1950 r.)m.wyd.Nowy Jork
  • Polacy i Ameryka(1952 r.)m.wyd.Londyn
  • Tworzywo(1954 r.)m.wyd.Nowy Jork
  • Było to pod Monte Cassino(1954 r.)m.wyd.Londyn
  • Drogą do Urzędowa(1955 r.)m.wyd.Nowy Jork
  • Monte Cassino(1959 r.)wydanie krajowe,okrojone
  • Westerplatte(1959 r.)
  • Hubalczycy(1959 r.)
  • Tędy i owędy(1961 r.)
  • Walczący Gryf(1964 r.)
  • Prosto od krowy(1965 r.)
  • Jak mądry puchacz tańczył trojaka(1967 r.)opowiadanie dla dzieci
  • Atlantyk Pacyfik(1967 r.)
  • Zupa na gwoździu(1967 r.)
  • Królik i oceany(1968 r.)
  • Szkice spod Monte Cassino(1969 r.)
  • W pępku Ameryki(1969 r.)
  • Od Stołpców po Kair(1969 r.)
  • Przez cztery klimaty(1972 r.)
  • Karafka La Fontaine’a,t.1(1972 r.)
  • Wojna i pióro(1974 r.)
  • Anoda i katoda(1980-1981)pośmiertnie
  • Karafka La Fontaine’a,t.2(1981 r.)pośmiertnie
Listy:

  • Korespondencja(1993 r.)korespondencja z córką Krystyną
  • King i Królik.Korespondencja Zofii i Melchiora Wańkowiczów 1914-1939(2004 r.)
  • King i Królik.Korespondencja Zofii i Melchiora Wańkowiczów 1939-1968(2004 r.)
  • Korespondencja 1951-1956(1986 r.)korespondencja z Czesławem Miłoszem
  • Listy 1945-1963(2000 r.)korespondencja z Jerzym Giedroyciem

Dostępne audycje:

  • Wańkowicz krzepi http://moje.polskieradio.pl/station/35/Wankowicz-krzepi

Asystentki Melchiora Wańkowicza
Wśród sekretarek i asystentek Melchiora Wańkowicza były osoby,które później stały się znanymi pisarkami.
Należały do nich m.in.:

  • Irena Skowronkówna
  • Zofia Górska
  • Aleksandra Ziółkowska