środa, 30 kwietnia 2014

Potop szwedzki

Najazd Szwecji na Rzeczpospolitą w 1655 w czasie II wojny północnej(1655–1660).Formalnie zakończył go pokój w Oliwie zawarty w 1660.Wojna ta prowadzona była nie tylko przez Szwecję,w czasie wojny zmieniały się zarówno sojusze,jak i siły obu stron.Była ona kontynuacją wcześniejszych wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą,miała także swoje korzenie w sporze o tron Szwecji zapoczątkowanym jeszcze przez króla Zygmunta III Wazę.Najazd wojsk szwedzkich odbył się jednocześnie z agresją Moskwy,która wypowiedziała Rzeczypospolitej wojnę w styczniu 1654 roku oraz po spustoszeniu Ukrainy w czasie powstania Chmielnickiego,które wybuchło w 1648 roku.Potop szwedzki pokazał słabość organizacyjną Rzeczypospolitej,a najeźdźca skuteczność swoich działań uzyskał m.in.poprzez kolaborację ze Szwedami części elit Rzeczypospolitej w 1655 roku.Od wiosny 1656 roku zaczął wzrastać opór armii koronnej,pojawiły się pierwsze sukcesy militarne,co zaczęło powoli doprowadzać do równowagi pomiędzy przeciwnikami.Od jesieni 1656 roku poprawiła się sytuacja międzynarodowa,co doprowadziło do wycofania się z Polski większości wojsk szwedzkich do czerwca 1657 roku.Szwedzi od tego czasu byli już w defensywie i utrzymywali pod swoją kontrolą jedynie niektóre twierdze z Toruniem na czele.I choć ostatecznie Szwedzi zostali wyparci,to jednak poniesione straty w wyniku walki z kilkoma przeciwnikami oraz koszty ustępstw pokojowych były ogromne.Niektóre zniszczenia materialne,szczególnie szwedzka grabież dóbr kultury polskiej,są widoczne do dziś.
Geneza
Po europejskiej wojnie trzydziestoletniej Szwecja zyskała silną pozycję na południowych wybrzeżach Bałtyku,miała wielkie bezczynne armie i puste kasy królewskie.Sprawą zasadniczą dla Szwedów stało się więc m.in.zdobycie łupów na żołd dla licznego wojska.Takim łatwym łupem wydawała się być Rzeczpospolita Obojga Narodów,wyczerpana po wojnach z kozakami Chmielnickiego i Rosją.Dodatkowo Szwedom sprzyjał fakt zaangażowania wojsk Rzeczypospolitej w wojnę polsko-rosyjską.Szwecja pragnęła również powstrzymać groźny dla niej postęp wojsk rosyjskich w kierunku Inflant.Poza tym Szwedzi kontrolowali handel na prawie całym wybrzeżu Bałtyku,prócz Pomorza,więc zajęcie całego wybrzeża i uczynienie z niego morza wewnętrznego pozwoliłoby Szwedom na rozszerzenie wpływów z handlu.Na wzajemnych stosunkach polsko-szwedzkich cały czas ciążyły roszczenia polskich Wazów do tronu szwedzkiego.Wazowie polscy oprócz tytułu„król polski”,używali na pieczęciach i dokumentach,tytulatury królów Szwecji.W takich okolicznościach Hieronim Radziejowski,wcześniej potężny magnat w Polsce,później wydziedziczony i skazany na banicję i śmierć,udał się do króla szwedzkiego Karola X Gustawa,aby namówić go do napaści na Rzeczpospolitą.Najazd szwedzki na Rzeczpospolitą zorganizowali polscy protestanci.Udział w przygotowaniu agresji na Polskę brali bracia czescy z Leszna na czele ze swoim przywódcą Janem Ámosem Komenským.Oliver Cromwell wzywał króla Szwecji Karola X Gustawa by utrącił róg(Polskę)na głowie bestii(Kościoła katolickiego).
Wojna
Sukcesy szwedzkie
W lipcu 1655 roku wojska szwedzkie wkroczyły do Rzeczypospolitej.Była to kontynuacja wojen,jakie ze Szwedami prowadził Zygmunt III Waza,a później także Władysław IV,gdyż nie skończyły się one traktatem pokojowym,a tylko rozejmem w Sztumskiej Wsi(1635).Wobec beznadziejnej sytuacji militarnej,poszczególne województwa,miasta i oddziały wojska,niechętne zresztą własnemu królowi,poddawały się Szwedom prawie bez walk.21 lipca feldmarszałek Arvid Wittenberg wkroczył z Pomorza do Wielkopolski.Prowadził 14 tysięcy żołnierzy i 72 działa.Pod Ujściem zgromadziło się pospolite ruszenie szlachty wielkopolskiej(13 tysięcy) i 1400 żołnierzy piechoty łanowej.Dowództwo sprawowali wojewodowie:poznański Krzysztof Opaliński i kaliski Andrzej Karol Grudziński.Dowódcą piechoty łanowej był rotmistrz Władysław Michał Skoraszewski.24 lipca Szwedzi opanowali przeprawy na Noteci i oskrzydlili obóz polski.25 lipca pospolite ruszenie skapitulowało i bitwa pod Ujściem została przegrana.Wielkopolska została poddana Karolowi X Gustawowi.Pospolite ruszenie rozjechało się do domów.31 lipca Wittenberg zajął bez walki Poznań.Pod Tucznem,14 sierpnia granicę polską przekroczyła druga armia szwedzka dowodzona przez samego Karola X Gustawa(12,4 tys.żołnierzy).Pod Koninem,24 sierpnia doszło do spotkania się obydwu armii szwedzkich.Natomiast 18 sierpnia król Jan Kazimierz udał się z Warszawy do Łęczycy,gdzie znajdowały się wojska hetmana polnego koronnego Stanisława Lanckorońskiego,a w Łowiczu zbierało się pospolite ruszenie z Kujaw i ziemi łęczyckiej.W stolicy pozostało jedynie 200 piechurów.25 sierpnia Karol X Gustaw wyruszył z Konina do Koła,mając pod swoimi rozkazami 25 tysięcy żołnierzy i silną artylerię.W Kole przeprawił się przez Wartę i 31 sierpnia ruszył na Warszawę.W drodze na stolicę dowiedział się,że pod Piątkiem zebrały się główne siły Jana Kazimierza,skierował się przeciw nim.2 września doszło do bitwy pod Sobotą,gdzie dzięki Aleksandrowi Koniecpolskiemu udało się nieco opóźnić marsz Szwedów,co dało czas Janowi Kazimierzowi na ewakuację obozu pod Piątkiem.Król polski na czele około 12 tys.wojska wyruszył w stronę Wolborza,naprzeciw krakowskiemu pospolitemu ruszeniu,Szwedom udało się jedynie pod Piątkiem zdobyć część polskich taborów i pojmać maruderów.W ślad za polskim królem ruszył Arvid Witenberg na czele 8 tys.wojska,a z resztą sił król szwedzki ruszył na Warszawę,zajmując 4 września Łowicz wraz z zamkiem prymasowskim i wkraczając do Warszawy 8 września,zdobywając stolicę Rzeczypospolitej bez walki.W stolicy na czele garnizonu postawił Bengta Oxenstiernę.Pod miastem rozlokował się korpus Stenbocka.16 września w bitwie pod Żarnowem Karol X Gustaw pokonał armię Jana Kazimierza.Walkę przerwała ulewa.Korzystając z tego król polski wycofał się z resztą wojska do Włoszczowy.Obecne przy nim pospolite ruszenie rozeszło się do domów.Król ruszył do Krakowa.Tam pospiesznie zorganizowano obronę pod komendą Stefana Czarnieckiego.25 września król opuścił Kraków i udał się do swych dóbr na Śląsku.Z odsieczą oblężonemu Krakowowi planował przyjść hetman Stanisław Lanckoroński zbierający swe oddziały pod Tarnowem.Pod Wojniczem,3 października,Karol X Gustaw rozbił wojska Lanckorońskiego,które w popłochu wycofały się z powrotem do Tarnowa,gdzie większość wojska uznała zwierzchnictwo Karola X Gustawa.Pozbawiony nadziei na odsiecz Stefan Czarniecki,poddał Kraków 17 października.W międzyczasie 30 września korpus Stenbocka rozproszył pod Nowym Dworem pospolite ruszenie z północnego Mazowsza,które zbierało się pod dowództwem wojewody płockiego Jana Kazimierza Krasińskiego.W konsekwencji Mazowsze uznało zwierzchnictwo szwedzkiego króla.Mając w rękach Wielkopolskę,Mazowsze i Małopolskę,Karol X Gustaw skierował się do Prus Królewskich,ostatniej prowincji,w której działała zorganizowana obrona polska kierowana przez wojewodę malborskiego Jakuba Weyhera.Na Litwie,20 października 1655 roku w Kiejdanach,książę Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją,za co król szwedzki zobowiązywał się odzyskać dla Litwy ziemie stracone przez nią w wojnie z Rosją.Nie był on jednak jedynym,który poddał się Szwedom po przegranej bitwie pod Gródkiem Jagiellońskim,opóźniając od sierpnia pochód wojsk rosyjsko-kozackich w głąb kraju,Stanisław Rewera Potocki wobec dysproporcji sił zmuszony był na Lubelszczyźnie 28 października 1655 poddać się królowi Szwecji.Dopiero rozejm w Niemieży zawarty po długich rokowaniach pomiędzy Rosją a Rzecząpospolitą 3 listopada 1656 dał czas wojskom polskim na zebranie się do walki ze Szwecją,czemu dodatkowo sprzyjało zaangażowanie się ich w nowej wojnie rosyjsko-szwedzkiej w Inflantach.12 listopada 1655 za zgodą króla Jana II Kazimierza elektor Fryderyk Wilhelm I podpisał ze szlachtą Prus Królewskich sojusz obronny w Ryńsku,w myśl postanowień którego dla obrony przed Szwedami wojska brandenburskie miały obsadzić większe miasta tej prowincji z wyjątkiem Torunia,Elbląga i Gdańska.26 listopada korpus Stenbocka stanął pod Toruniem,a 2 grudnia miasto skapitulowało.Kolejne miasta Prus Królewskich z Elblągiem na czele poddawały się Szwedom.Bronił się Gdańsk,Puck i Malbork.By uniemożliwić Janowi Kazimierzowi kontaktowanie się z krajem,szwedzkie wojska obsadziły granicę śląską.W ramach tej operacji miała miejsce próba zajęcia klasztoru na Jasnej Górze.18 listopada korpus generała Müllera podszedł pod klasztor.W tym czasie rozgorzały walki powstańcze w Małopolsce i po przełomowym zwycięstwie 7 grudnia 1655 oddziałów chorągwi Gabriela Wojniłłowicza pod Krosnem i wzięciu do niewoli Szwedów i dowódcy zdradzieckich oddziałów płk.Aleksandra Prackiego,13 grudnia oddziały chłopskie zajęły Nowy Sącz.Następnie Szwedzi utracili Białą i Oświęcim,a górnicy wieliccy wyswobodzili Wieliczkę.Szwedzi ustąpili z mniejszych miast Małopolski,z Krosna,z Nowego Sącza,Biecza Dukli,a 27 grudnia odstąpili od oblężenia Jasnej Góry.Niemal cała Małopolska wypowiedziała posłuszeństwo Karolowi X Gustawowi.16 grudnia w Sokalu hetmani koronni wezwali naród do walki ze Szwedami.29 grudnia zgromadzone przy nich polskie wojska zawiązały konfederację tyszowiecką.31 grudnia konfederaci wydali uniwersał,w którym wezwali wszystkich do walki z najeźdźcą i powiadomili o powrocie króla do kraju.
Powrót Jana Kazimierza i zwrot w działaniach wojennych
Na początku 1656 roku Jan Kazimierz powrócił do Polski.18 grudnia 1655 wyruszył z Opola,by jadąc przez Śląsk i Słowację,27 grudnia dotrzeć do Lubowli na Spiszu.Stąd wyruszył do Biecza,a potem przez Nowy Żmigród do Dukli.3 stycznia 1656 był w Krośnie,gdzie wydał w tym dniu„Podziękowanie dla ludności Nowego Sącza”,a 8 stycznia 1656 datował„Manifest wzywający chłopów do walki”.W Krośnie dowiedział się o zwycięstwie i odstąpieniu Szwedów od Jasnej Góry oraz o śmierci w dniu 31 grudnia 1655 zdrajcy Janusza Radziwiłła.Konfederaci Tyszowieccy(obaj hetmani Stanisław Rewera Potocki i polny koronny Stanisław Lanckoroński,senatorowie i inni dygnitarze,m.in.:kasztelan sandomierski Stanisław Witowski,8 wojewodów m.in.:bracławski Piotr Potocki i czernihowski Krzysztof Tyszkiewicz)po wydaniu 31 grudnia 1655 Uniwersału konfederacji w Tyszowcach,spotkali się z Królem w Krośnie,gdzie odbyło się posiedzenie Rady Senatu Rzeczypospolitej w obecności:Jana Kazimierza,prymasa Polski Leszczyńskiego i hetmanów Jerzego Lubomirskiego,Stefana Czarnieckiego,Stanisław Rewera Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego.W dniu 12 stycznia król udał się w kierunku Łańcuta do twierdzy Jerzego Lubomirskiego.15 lub 16 stycznia znalazł się w Łańcucie,gdzie 22 stycznia 1656 konfederacja tyszowiecka została przekształcona w konfederację generalną.10 lutego król przybył do Lwowa.We Lwowie Jan Kazimierz 1 kwietnia 1656 złożył według tekstu św.Andrzeja Boboli śluby lwowskie uznające Matkę Bożą Królową Polski.Przy królu byli obecni obaj hetmani koronni(Stanisław Rewera Potocki i Stanisław Lanckoroński).Lwów stał się miejscem koncentracji niezbyt licznych wojsk królewskich.Oprócz garnizonu Lwowa i Kamieńca Podolskiego było 7,5 tys.jazdy Potockiego i kilkuset żołnierzy Lubomirskiego.Pod Lwów miało ściągać pospolite ruszenie z wolnych od okupacji województw:lubelskiego,bełskiego i wołyńskiego.Z obszarów,na których stacjonowały szwedzkie garnizony,postanowiono jak najszybciej wyprowadzić rekrutów i ściągnąć ich pod Lwów.W tym celu wysłano w krakowskie oddział pułkownika Gabriela Wojniłłowicza,a w sandomierskie regimentarza Stefana Czarnieckiego.Plonem ich działań było przyprowadzenie kilku tysięcy rekrutów do armii koronnej.Oczywiste stało się,że król Karol X Gustaw dążyć będzie do jak najszybszej interwencji zbrojnej pod Lwowem.Istotnie,w Łowiczu król szwedzki nakazał koncentrację podległych mu wojsk.Najpierw skierowały się one przeciwko Czarnieckiemu,by przeszkodzić mu w rekrutacji,a nawet przejąć zwerbowanych rekrutów,ten jednak zdołał ujść za Wisłę.19 lutego Szwedzi dogonili go pod Gołębiem w czasie,gdy wojsko odpoczywało i polskie siły poszły w rozsypkę.Rekrutów nie udało się Szwedom przejąć,gdyż polski dowódca wysłał ich przodem i na miejscu bitwy ich nie było.Niebawem Czarniecki zebrał rozproszony oddział i udał się do Lublina.Maszerując na Lwów,Karol X zajął wkrótce Lublin,lecz Zamość odmówił poddania się i Szwedzi nie marnując czasu na jego zdobywanie obeszli twierdzę i poszli dalej.3 marca pod Bełżcem król szwedzki zrezygnował z uderzenia na Lwów na skutek wieści o znacznej liczebności wojska gromadzącego się przy Janie Kazimierzu(ok.22-24 tys.wojska).Była to zbyt duża armia,aby Szwedzi mogli pozwolić sobie na szturmowanie Lwowa,mając na swych tyłach polską jazdę prowadzącą wojnę partyzancką,która utrudniała zaopatrzenie i komunikację.W tym czasie w nocy z 23 na 24 lutego wojska Aleksandra Koniecpolskiego na Mazowszu wypowiedziały posłuszeństwo królowi szwedzkiemu i pomaszerowały na Lwów.W kierunku Lwowa posuwały się także wojska litewskie Pawła Sapiehy.Wobec zbliżających się sił polskich Karol X poprowadził swą armię nad San i 11 marca dotarł do Jarosławia,gdzie straż przednia szwedzkich wojsk w bitwie pod Jarosławiem wywalczyła dostęp do przeprawy.Część armii,pod dowództwem Hammerskjolda i feldmarszałka Douglasa,król wysłał z zadaniem zdobycia Przemyśla,jednak nadejście wojsk Czarnieckiego udaremniło plan zdobycia miasta.16 marca wojska szwedzkie spod Przemyśla powróciły do królewskiego obozu pod Jarosławiem.Stąd 22 marca ruszono w dół Sanu i Wisły w kierunku Warszawy.Za ustępującymi Szwedami postępowały oddziały Czarnieckiego i Aleksandra Koniecpolskiego,nękając ich w czasie pochodu.W trakcie odwrotu niemal wszystkie oddziały polskie idące z Karolem X Gustawem odstąpiły go i przeszły do obozu Jana Kazimierza.Mimo niesłychanego wyczerpania głodem,chorobami,nieustannym czuwaniem,Szwedzi nie dali się rozbić.30 marca armia szwedzka stanęła pod Sandomierzem,opanowanym przez Lubomirskiego.Szwedzi założyli ufortyfikowany obóz pod Gorzycami.Osaczyły go natychmiast wojska polskie i litewskie liczące łącznie ok.20 tys.wojska regularnego i 3 tys.pospolitego ruszenia,natomiast siły Szwedów wynosiły ok.5 tys.wojska.Z Warszawy 27 marca wyruszył z odsieczą margrabia Fryderyk,prowadząc ze sobą 2,5 tys.rajtarów i dragonów.3 kwietnia dotarł do Janowca i tu zastał go rozkaz Karola X nakazujący powrót do Warszawy.Jednak przeciw korpusowi margrabiego Fryderyka szło już 8 tys.jazdy Czarnieckiego i Lubomirskiego.Obaj wodzowie w tajemnicy wyprowadzili swe oddziały z obozu pod Sandomierzem.Na miejscu blokadę Szwedów kontynuowało pospolite ruszenie i oddziały chłopskie pozorujące wojsko regularne.7 kwietnia pod Warką Czarniecki i Lubomirski rozgromili korpus Fryderyka,dzień wcześniej rozbijając oddział szwedzki pod Kozienicami.Tymczasem 5 kwietnia wojsko Karola Gustawa wyrwało się z blokady i przeprawiło się na prawy brzeg Sanu i już 13 kwietnia król szwedzki stanął w Warszawie,gdzie 14 kwietnia dołączyła do niego reszta jego wojsk.Zwrotem w wojnie było zatem nieudane oblężenie Przemyśla,spod którego rozpoczął się odwrót wojsk szwedzkich.By go wykorzystać,dowództwo polskie zdecydowało się na rajd wojsk koronnych przez Kujawy i Wielkopolskę w celu wzmocnienia tamtejszych oddziałów partyzanckich toczących walki ze Szwedami.9 kwietnia dywizje Lubomirskiego i Czarnieckiego(razem 12 tys.regularnej jazdy oraz ok.3 tys.rabarzy,czyli chłopskiej piechoty)ruszyły do Prus Królewskich.17 kwietnia oddziały polskie przedefilowały pod Toruniem.Kilka dni później opanowały Bydgoszcz i Nakło.Dywizja Lubomirskiego stanęła na odpoczynek pod Łobżenicą i dywizja Czarnieckiego pod Piłą.Zmusiło to Karola Gustawa do wyjścia z Warszawy na czele 10 tys.armii i skierowania się do Prus Królewskich.Ściganie wojsk koronnych król powierzył swemu bratu księciu Adolfowi Janowi,sam zaś dołączył w Toruniu do korpusu Stenbocka i ruszył na Gdańsk.Na wieść o przybyciu wojsk szwedzkich,polskie dywizje połączyły się pod Piłą i razem,4 maja,przeszły do Wielkopolski.Pod Jabłkowem(15 km od Gniezna)doścignął ich korpus księcia Adolfa Jana.5 maja Polacy przyjęli bitwę znaną jako bitwa pod Kłeckiem,ale ponieśli klęskę i wycofali się do Pleszewa.Niebawem obie dywizje zostały wezwane przez Jana Kazimierza pod Warszawę,w której bronił się 2 tys.garnizon szwedzki Arvida Wittenberga.Już w kwietniu wojska litewskie Pawła Sapiehy zablokowały Warszawę,jednak nie dysponowały artylerią i piechotą,aby szturmować miasto.30 maja pod Warszawę przybył Jan Kazimierz i wojska hetmańskie,a wkrótce też stawiły się oddziały Lubomirskiego i Czarnieckiego ściągnięte z Wielkopolski oraz pospolite ruszenie.W sumie pod Warszawą zebrało się ok.28 tys.wojska regularnego i 18 tys.pospolitego ruszenia.29 czerwca przyprowadzone z Zamościa ciężkie działa wybiły wyłom w zewnętrznych obwarowaniach stolicy.Masy czeladzi i chłopów zdobyły zewnętrzne umocnienia.1 lipca garnizon szwedzki skapitulował i zakończyło się oblężenie Warszawy.2 lipca poddał się garnizon Piotrkowa oblegany przez pospolite ruszenie sieradzkie.Już zimą Karol X Gustaw zdał sobie sprawę,że siłami samej Szwecji nie utrzyma zdobyczy w Polsce.Zaczął szukać sprzymierzeńców.Jego wysłannicy dotarli do Bohdana Chmielnickiego,Jerzego Rakoczego i elektora Fryderyka Wilhelma.17 stycznia 1656 roku poseł francuski doprowadził do zawarcia traktatu w Królewcu pomiędzy Karolem X Gustawem i elektorem Fryderykiem Wilhelmem.W myśl jego postanowień elektor przestawał być lennikiem Polski i zostawał lennikiem Szwecji,uzyskując w zamian biskupstwo warmińskie.Plonem tych zabiegów był układ brandenbursko-szwedzki zawarty w Malborku 25 czerwca.Brandenburgia otrzymała województwo poznańskie,kaliskie,łęczyckie i sieradzkie.Garnizony szwedzkie w tych województwach były zastępowane garnizonami brandenburskimi.W lipcu flota 30 okrętów holenderskich,posiłkowana wkrótce 10 okrętami duńskimi zniosła szwedzką blokadę portu gdańskiego i przerzuciła oddział posiłkowy w sile 1300 ludzi dla obrony miasta.28 lipca armia brandenbursko-szwedzka,pod dowództwem Karola Gustawa,ruszyła na Warszawę.W dniach 28-30 lipca w bitwie pod Warszawą król szwedzki pokonał wojska Jana Kazimierza.Polacy wycofali się w rozsypce,lecz za Wieprzem zebrali się ponownie gotowi do dalszej walki.Szwedzi ponownie zajęli Warszawę,ale Karol Gustaw zdecydował wycofać się do Prus Królewskich.Wielkopolskę miał przejąć elektor Fryderyk Wilhelm.Wkrótce więc Szwedzi opuścili stolicę.Dowództwo polskie postanowiło podjąć akcje wymuszające na elektorze zerwanie sojuszu z Karolem Gustawem i w październiku do Prus Książęcych wkroczył korpus hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego,prowadzącego 11 tys.żołnierzy.8 października Gosiewski rozbił pod Prostkami wojska brandenburskie gen.Georga Friedricha Waldecka.Kilka dni później,22 października pod Filipowem,pokonał Gosiewskiego Gustaw Otto Stenbock.W listopadzie wielkopolskie pospolite ruszenie prowadzone przez Piotra Opalińskiego najechało Nową Marchię i ją spustoszyło.12 grudnia za zgodą Jana Kazimierza,Opaliński zawarł ze stanami brandenburskimi rozejm w Sulęcinie.Brandenburczycy obiecali ustąpić z Wielkopolski,co też nastąpiło.Załogi brandenburskie pozostały jedynie w Poznaniu,Kościanie i Kórniku.W końcu roku 1656 Szwedzi utrzymywali się jedynie w prawobrzeżnej części Prus Królewskich,na północnym Mazowszu,w Łowiczu,Krakowie i Tykocinie.
Najazd Jerzego II Rakoczego
Geneza najazdu
Jerzy II Rakoczy nie był rozpatrywany jako potencjalny wróg Rzeczypospolitej po wybuchu wojny senat,a potem Jerzy Lubomirski za przyzwoleniem króla Jana Kazimierza,zaoferował siedmiogrodzianom,że polski król przyjmie do adopcji jego syna,a także sukcesję tronu polskiego po śmierci Jana Kazimierza.Propozycji tej sprzyjały zarówno dobre stosunki polsko-węgierskie,jak i sposób rządów Rakoczego tolerancyjny dla różnowierców.W 1653 roku Rakoczy zawarł przymierze z Polską,jednak zwlekał z decyzją o wkroczeniu do Polski po najeździe szwedzkim.18 maja 1656 roku król szwedzki Karol Gustaw w liście z Malborka proponował Węgrowi połacie ziemi lwowskiej i Rusi Czerwonej jako wielkiemu księciu Halicza w zamian za 2-tysięczny korpus i zaciągi w Siedmiogrodzie.Rokowania szwedzko-siedmiogrodzkie jednak przeciągały się nie tylko na skutek targów obu stron,ale i zmiennej sytuacji wojennej.W tym czasie Jan Kazimierz także próbował wciągnąć Rakoczego do wojny przez rokowania prowadzone przez Jerzego Lubomirskiego i kanclerza Mikołaja Prażmowskiego.W tym czasie Rakoczy prowadził już rozmowy z kozakami Bohdana Chmielnickiego,który był mu niechętny po stracie syna Tymofieja w czasie zdobywania przez wojska polsko-siedmiogrodzkie mołdawskiej Suczawy w 1653 roku.Ostatecznie 7 września 1656 roku Jerzy II Rakoczy zaprzysiągł traktat wieczystej przyjaźni przysłany przez Bohdana Chmielnickiego,co uczyniła i druga strona wraz ze zobowiązaniem do obustronnej pomocy wojskowej.Wpływ na to miała zapewne też postawa Rosji coraz silniej naciskającej na kozaków.3 listopada 1656 roku w polsko-rosyjskiej ugodzie wileńskiej Polacy zgodzili się wręcz oddać carowi Aleksemu koronę polską po śmierci Jana Kazimierza za powstrzymanie Chmielnickiego przed wejściem w sojusz ze Szwecją.Nadal trwały rokowania szwedzko-siedmiogrodzkie,które utrudniały coraz większe żądania Rakoczego.1 grudnia 1656 zakończyły się rokowania polsko-austriackie i cesarz Ferdynand III podpisał traktat przymierza z Polską,zobowiązując się oddać na żołd polski 4 tys.żołnierzy.Nie bez znaczenia był fakt umocnienia się pozycji Rakoczego,który będąc lennikiem Turcji mógł wbrew intencjom Habsburgów próbować zjednoczyć Węgry,co zaszkodziłoby interesom cesarstwa.6 grudnia 1656 roku został zawarty wieczysty sojusz szwedzko-siedmiogrodzki w Radnot na Węgrzech tzw.traktat w Radnot.Akt ten dopełnił plany przyszłego podziału Rzeczypospolitej szwedzki król zatrzymywał dla siebie Prusy Królewskie,Kujawy,północne Mazowsze,Żmudź,Inflanty i Kurlandię,Wielkopolskę przekazywał elektorowi brandenburskiemu i księciu Prus Fryderykowi Wilhelmowi,Ukraina została przekazana Bohdanowi Chmielnickiemu,a województwo nowogródzkie jako księstwo dziedziczne Bogusławowi Radziwiłłowi.Sam Rakoczy miał zyskać m.in.Mazowsze i Małopolskę wraz z dochodowymi złożami soli.W końcu stycznia 1657 przez Karpaty ruszyła do Polski w kierunku na Lwów armia siedmiogrodzka w sile około 25 tys.wojska,do której w Medyce dołączyło ok.8–10 tys.Kozaków pod dowództwem Antona Żdanowicza.W tym samym czasie na Pomorzu doszło 2 stycznia do bitwy pod Chojnicami,gdzie na polskie wojsko na zimowych leżach natarła szwedzka jazda czyniąc niemałe zamieszanie i w rezultacie polska armia cofnęła się aż pod Nakło.Dzięki obiecanym przez królową Ludwikę Marię 120 tys.talarów żołdu Czarniecki na czele 6 tysięcy wojska rusza do Gdańska po króla Jana Kazimierza,po drodze prowadząc wojnę podjazdową,dzięki czemu skutecznie wymknął się Szwedom.26 lutego 1657 roku Czarniecki wraz z królem znalazł się znów w Kaliszu,skąd ruszył w pole,aby przeszkodzić połączeniu się sił szwedzkich i siedmiogrodzkich.
Działania wojenne
W 1657 roku po stronie Szwecji udział w wojnie wziął książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy,którego wojska,wspomagane przez Kozaków,osławiły się wielkimi okrucieństwami.Licząca 25 tys.armia siedmiogrodzka wkroczyła do Rzeczypospolitej w styczniu i pomaszerowała na Lwów.Tu doszły Rakoczego wieści o trudnym położeniu szwedzkiego garnizonu w Krakowie,więc zawrócił pod Kraków rezygnując z próby oblegania Lwowa.Po drodze paląc,mordując i rabując takie grody jak Duklę,Rogi,Odrzykoń.Wcześniej Jaśliska,a 16 marca 1657 Krośnianie zwycięsko odparły najazd wojsk Rakoczego.Rakoczy nie był w stanie zdobyć także twierdzy w Łańcucie.21 marca Siedmiogrodzianie zajęli Tarnów.Rakoczy szeroko rozpuścił swe wojska,które zajęły się grabieniem Małopolski,co spowalniało znacznie marsz księcia na Kraków i na czele zaledwie 5 tys.żołnierzy dotarł do miasta dopiero 28 marca.Wzmocniwszy szwedzki garnizon 2,5 tys.żołnierzy ruszył w dół Wisły i dołączył do swej armii maszerującej niemrawo na północ.Na mocy wcześniej zawartych traktatów faktycznie Kraków przypadł Siedmiogrodowi,ale Karol Gustaw pozostawił tam jednak swoją załogę.12 kwietnia wojska Rakoczego i Karola X Gustawa połączyły się pod Ćmielowem.Sojusznicy rozpoczęli pościg za armią koronną Stanisława Rewery Potockiego i litewską Pawła Sapiehy,aby zmusić je do przyjęcia rozstrzygającej bitwy.13 maja Karol X i Rakoczy zajęli Brześć Litewski.Miasto było silnie i nowocześnie ufortyfikowane i broniło go 2 tys.wojska pod dowództwem kasztelana Melchiora Sawickiego,jednak w obliczu silnej armii nieprzyjaciela gotującej się do oblężenia,Sawicki skapitulował.Znaczną część załogi twierdzy wcielono do armii szwedzkiej.Niebawem król szwedzki zaalarmowany grożącą mu wojną z Danią,zdał dowództwo Stenbockowi i pospieszył na Pomorze.Osamotniony Rakoczy poczuł się niepewnie,zdając sobie sprawę z niskiej wartości bojowej swojego wojska.Trzymał się kurczowo korpusu Stenbocka i 17 czerwca 1657(po trzydniowym oblężeniu)wojska szwedzko-siedmiogrodzkie zajęły Warszawę.Stolicy bronił garnizon ppłk.Eliasza Łąckiego liczący ok.1500-1800 żołnierzy.20 czerwca Stenbock otrzymał królewski rozkaz,aby odłączył się od Rakoczego i podążył za swym monarchą do Szczecina.W tej sytuacji przestraszony i osamotniony Rakoczy rozpoczął odwrót,a ruszył za nim Stefan Czarniecki prowadzący 10 tys.jazdy(w tym 1000 Tatarów).Ponadto w okresie od maja do lipca Lubomirski,nie mogąc doczekać się na sprzymierzonych Tatarów,ruszył z akcją odwetową na Siedmiogród,gdzie palono,rabowano i zabijano bez litości.11 lipca pod Magierowem Czarnecki zniszczył tylną straż wojsk siedmiogrodzkich(kozacką),a później dopadł uciekającego przeciwnika na Podolu i rozbił pod Czarnym Ostrowem.Rakoczy wycofał się do Międzyboża nad Bohem i zgłosił chęć kapitulacji,którą przyjęto 23 lipca.Na czele resztek wojsk ruszył Rakoczy do Siedmiogrodu,ale 26 lipca pod Skałatem dopędzili go Tatarzy.Książę Jerzy II Rakoczy uciekł,a dowództwo wojsk przejął Janos Kemeny.W ciągłych walkach z Tatarami Węgrzy dotarli do Wiśniowczyka za Trembowlą i tu bronili się w warownym obozie.31 lipca Tatarzy zdobyli obóz zginęło 500,a w jasyr poszło 11 tysięcy Węgrów i Mołdawian,a armia siedmiogrodzka przestała istnieć.W sierpniu pod Krakowem stanęła armia cesarska(17-18 tys.żołnierzy)pod dowództwem feldmarszałka Melchiora von Hatzfeldta,wspierając wojska polskie.4 sierpnia 1657 roku wojska królewsko-cesarskie szykowały się do szturmu,gdy nadszedł rozkaz od księcia Rakoczego,oblężonego w tym czasie przez siły tatarsko-polskie,nakazujący Węgrom pod rozkazami Jana Bethlena oddanie Krakowa.Osamotniony szwedzki garnizon gen.Pawła Wirtza skapitulował dopiero dnia 18 sierpnia na honorowych warunkach i zakończyło się oblężenie Krakowa.4 września Jan Kazimierz uroczyście wjechał na Wawel,lecz całe miasto było wyniszczone w wyniku 2-letniej okupacji.W rezultacie najazdu Rakoczy,niedoszły polski król,musiał zapłacić 3 mln złotych kontrybucji,utracił wszystkie łupy wojenne,a niedobitki jego armii znalazły się w tatarskiej niewoli.Wkrótce na osłabiony Siedmiogród uderzyli Turcy,pozbawiając go wpływów w Mołdawii,a sam Rakoczy został śmiertelnie ranny w bitwie pod Floresti i umarł w 1660.
Po najeździe Rakoczego
W sierpniu załogi brandenburskie opuściły Poznań,Kościan i Kórnik.W obcych rękach pozostała tylko część Prus Królewskich(Malbork,Elbląg,Sztum,Brodnica,Gdańska Głowa,Grudziądz i Toruń).Siły szwedzkie w tym rejonie liczyły ok.8 tys.żołnierzy pod komendą księcia Adolfa Jana.Decydujące walki o Prusy Królewskie dowództwo polskie odłożyło do wiosny roku następnego,co ustalono w czasie narady w Poznaniu w dniu 26 listopada.W roku 1657 Rzeczpospolita uregulowała swoje stosunki z elektorem Fryderykiem Wilhelmem.19 września zawarto traktat w Welawie,gdzie Polska zrezygnowała ze zwierzchności lennej nad Prusami Książęcymi,dzięki czemu Prusy stały się suwerennym państwem.Uzupełnił go traktat zawarty 6 listopada w Bydgoszczy(tzw.traktaty welawsko-bydgoskie),który wiązał Rzeczpospolitą i elektora wieczystym przymierzem.Wojska brandenburskie otrzymały prawo przemarszu do Prus przez Pomorze Gdańskie i elektor mógł też prowadzić werbunek na terytorium Rzeczypospolitej.
Odzyskanie Torunia
Polskie plany wojenne na rok 1658 przewidywały działania oblężnicze w Prusach Królewskich przy użyciu posiłkowych wojsk Cesarstwa,dowodzonych przez Raimondo Montecuccolego.Z sił polskich skierowano do walki korpus Krzysztofa Grodzickiego(3 tys.ludzi),pułk jazdy Jana Sapiehy(1000 szabel) i dywizję Stefana Czarnieckiego(4 tys.jazdy).Współdziałać z siłami polsko-cesarskimi miały wojska brandenburskie pod komendą Bogusława Radziwiłła.Pierwszym celem miało być odzyskanie Torunia,miasta o kluczowym znaczeniu strategicznym,a zarazem nowocześnie ufortyfikowanego.Garnizon szwedzki w Toruniu liczył 2420 ludzi pod komendą generała majora Bartholda Hartwiga von Bülowa.1 sierpnia gen.de Souches razem z korpusem Grodzickiego rozpoczął regularne oblężenie Torunia.We wrześniu pod Toruń napłynęły oddziały Lubomirskiego.W sumie w walkach o miasto wzięło udział 18,7 tys.żołnierzy polskich i 4,6 tys.cesarskich.Ostrzał artyleryjski miasta rozpoczęto w październiku.Szturm generalny został przypuszczony w nocy z 16 na 17 listopada i zdobyto trzy bastiony,co przesądziło o kapitulacji szwedzkiego garnizonu 30 grudnia.Toruń powrócił w polskie ręce,a na pozostałym obszarze Prus Królewskich wojska polskie i brandenburskie Radziwiłła utrudniały garnizonom szwedzkim komunikację i aprowizację.Gdy do wojny ze Szwecją przystąpiła też Dania,Stefan Czarniecki na czele 4,5 tys.żołnierzy przeprawił się przez Odrę pod Kostrzynem.12 października znalazł się pod Hamburgiem,a 16 października dotarł pod Szlezwik.Dywizja polska brała udział w przeprawie sił brandenburskich na wyspę Als,zakończonej jej opanowaniem.
Walki o Prusy Królewskie
W 1659 dowódca wojsk szwedzkich feldmarszałek Lorens von der Linde wycofał piechotę do największych twierdz:Malborka,Głowy Gdańskiej,Grudziądza i Brodnicy,natomiast jazdę szwedzką skupił pod Malborkiem.W sierpniu siły Rzeczypospolitej odzyskały Grudziądz,natomiast w grudniu oddziały gdańskie zdobyły Głowę,a wkrótce poddał się też wygłodzony garnizon szwedzki w Brodnicy.Kontynuowano oblężenie Malborka,a wojska brandenburskie i polskie kilkakrotnie blokowały Elbląg,lecz blokady te nie miały charakteru ciągłego i dopiero w grudniu podjęto regularne oblężenie miasta.Wojnę zakończył pokój oliwski zawarty 3 maja 1660.
Skutki wojny
Wojna i okupacja prawie całego kraju przez potop wojsk szwedzkich,spowodowały w Rzeczypospolitej ogromne zniszczenia materialne,wielkie straty dóbr kulturalnych,zagrabionych przez okupanta,także znaczne straty ludnościowe na skutek działań wojennych,głodu i chorób,a wreszcie utratę zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi i przypieczętowanie tego samego odnośnie Inflant.Traktaty welawsko-bydgoskie pozwoliły na umocnienie Brandenburgii na arenie międzynarodowej.Kolejnym widocznym do dziś dnia skutkiem wojny są straty materialne i kulturowe.Pomimo,że większość polskich zamków i twierdz poddawała się Szwedom bez walki,to zostały zniszczone i złupione jako potencjalne miejsca oporu.Wiele ze świetnych niegdyś rezydencji po potopie szwedzkim nigdy nie zostało odbudowane i nie odzyskało świetności,a wizerunki niektórych z nich znamy dzięki pracy szwedzkiego wojskowego Erika Dahlbergha.Rozgrabiono nie tylko biblioteki i skarbce,wywożono też relikwie świętych(np.św.Stanisława z Krakowa)czy detale architektoniczne(np.marmurowe delfiny z fontanny w zamku królewskim w Warszawie).Wojna przyczyniła się również do zaostrzenia polityki wobec protestantów,którzy wskutek rosnącej wrogości katolików i państwa począwszy od końca XVI wieku zaczęli masowo współpracować ze Szwedami przeciwko Polsce.Efektem tej polityki było między innymi wygnanie braci polskich(arian)w 1658.Polscy luteranie i kalwiniści uniknęli banicji,co najprawdopodobniej wynikało z poparcia,jakim te wyznania cieszyły się w krajach sąsiednich.Po wojnie Sejm wprowadził karę śmierci za odstępstwo od katolicyzmu(rok 1668).
Ciekawostki
  • W chwili rozpoczęcia najazdu szwedzkiego Rzeczpospolita prowadziła od stycznia 1654 roku wojnę z Rosją,których wspomagali Kozacy Bohdana Chmielnickiego.Absorbowało to liczne oddziały koronne,które nie mogły tym samym brać udziału w walce przeciwko Szwedom.
  • Wydarzenia historyczne potopu szwedzkiego polski powieściopisarz Henryk Sienkiewicz opisał w części Trylogii zatytułowanej Potop.Jednak historia o oblężeniu i heroizmie obrońców twierdzy jasnogórskiej(18 listopada–26 grudnia 1655),którą prezentuje Henryk Sienkiewicz w swoim dziele,jest niewątpliwie napisana ku pokrzepieniu serc(choć oparta na faktach).Wśród oblegających klasztor przeważały zaciężne wojska niemieckie pod dowództwem gen.Burcharda Müllera von der Lühnen.Przeor Augustyn Kordecki do końca walk nie stracił nadziei na obronę Jasnej Góry.
  • Straty poniesione przez Rzeczpospolitą w potopie szwedzkim są porównywalne do strat Rzeczypospolitej w II wojnie światowej.
  • Nazwa potop szwedzki dla tej wojny jest nie do końca słuszna,bowiem za nieszczęścia Rzeczypospolitej nie można jedynie winić Szwecji.Szybkie sukcesy militarne nie były tylko związane ze sprawnością bojową weteranów wojny trzydziestoletniej,ale i z ogólną niechęcią do króla Jana Kazimierza,co zaowocowało niechęcią do walki zwłaszcza w początkowym okresie wojny.Niechęć ta związana też była z zaległościami w wypłatach żołdu,skarb państwa był osłabiony wobec prowadzenia kilku wojen naraz,co szczególnie zauważalne było w kampanii na Litwie w czasie wojny polsko-rosyjskiej.Co więcej oddziały szwedzkie nie opierały się w tym czasie tylko na rekrutach szwedzkich,ale także na najemnikach niemieckich,czeskich czy angielskich.Wojska szwedzkie wsparli też sami Polacy,a w czasie całej kampanii wyraźnie było widać także walkę o nowych rekrutów(działania Czarnieckiego i Lubomirskiego,bitwa pod Gołębiem).
Wydarzenia militarne w trakcie Potopu szwedzkiego
Kampania 1655
  • bitwa pod Ujściem,24 lipca 1655,zwycięstwo Szwedów
  • bitwy pod Sobotą i Piątkiem,2 września 1655,zwycięstwo Szwedów
  • bitwa pod Żarnowem,16 września 1655,zwycięstwo Szwedów
  • bitwa pod Nowym Dworem,21 września 1655,zwycięstwo Szwedów
  • bitwa pod Wojniczem,3 października 1655,zwycięstwo Szwedów
  • bitwa pod Kościanem,4 października 1655,zwycięstwo Polaków(lecz musieli się wycofać)
  • oblężenie Krakowa,25 września–17 października 1655,zwycięstwo Szwedów
  • oblężenie Jasnej Góry,18 listopada–27 grudnia 1655,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Krosnem 7 grudnia 1655 przełomowe zwycięstwo chorągwi por.Gabriela Wojniłłowicza nad Szwedami i nad oddziałami płk.A.Prackiego.
Kampania 1656
  • bitwa pod Gołębiem,19 lutego 1656,zwycięstwo militarne Szwedów,taktyczne Polaków
  • bitwa pod Jarosławiem,15 marca 1656,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Niskiem,28 marca 1656,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Kozienicami,6 kwietnia 1656,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Warką,7 kwietnia 1656,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Kłeckiem,7 maja 1656,zwycięstwo Szwedów
  • bitwa pod Warszawą,28-30 lipca 1656,zwycięstwo Szwedów
  • bitwa pod Łowiczem,25 sierpnia 1656,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Lubrzem,28 sierpnia 1656,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Prostkami,8 października 1656,zwycięstwo Polaków
  • bitwa pod Filipowem,22 października 1656,zwycięstwo szwedzko-brandeburskie-pruskie
Kampania 1657
  • bitwa pod Chojnicami,2 stycznia 1657,zwycięstwo Szwedów
  • starcie pod Toruniem,20 marca 1657,
  • oblężenie Warszawy(1657),14-17 czerwca 1657,zwycięstwo szwedzko-siedmiogrodzko-kozackie
  • bitwa pod Magierowem,11 lipca 1657,zwycięstwo polsko-tatarskie
  • bitwa pod Czarnym Ostrowem,20 lipca 1657,zwycięstwo polsko-tatarskie
  • bitwa pod Skałatem,23 lipca 1657,zwycięstwo Tatarów
  • oblężenie Krakowa sierpień 1657,zwycięstwo polsko-niemieckie
  • oblężenie Poznania lipiec–sierpień 1657,zwycięstwo polskie
Kampania 1658
  • oblężenie Torunia,1 sierpnia-30 grudnia 1658,zwycięstwo polsko-austriacko-brandenburskie
Kampania 1659
  • bitwa pod Szkudami,18 maja 1659,zwycięstwo Polaków
  • szturm na Grudziądz,29-30 sierpnia 1659,zwycięstwo Polaków
  • starcie pod Głową,26 października 1659,zwycięstwo Polaków
  • kapitulacja szwedzkiej załogi Głowy Gdańskiej,22 grudnia

wtorek, 29 kwietnia 2014

Wojna polsko-rosyjska 1654-1667

Wybuchła w konsekwencji powstania Chmielnickiego i zawarcia ugody perejasławskiej.Trwała z przerwami do 1667 kiedy działania wojenne zostały zakończona rozejmem andruszowskim.Stan wojny między Rzecząpospolitą a Carstwem Rosyjskim został zniesiony przez zawarcie traktatu pokojowego w 1686.
Wstęp
Sposobność do wystąpienia dało Rosji powstanie Chmielnickiego 1648-1654.Gdy do Moskwy dotarła wiadomość o śmierci władcy Rzeczypospolitej Władysława IV i o klęsce armii koronnej pod Korsuniem,wojska cara Aleksego,które według wcześniejszych ustaleń miały wspólnie z armią Rzeczypospolitej zaatakować Chanat Krymski wstrzymały swój pochód i zawróciły.Był to już wstępny sygnał,że Moskwa dostrzegła w powstaniu kozackim szansę na odzyskanie utraconych w pierwszej połowie XVII wieku ziem,a może nawet i zdobycie Ukrainy.Na początku Rosja czekała na rozwój wypadków.Cierpliwość cara Aleksego nie trwała długo i już w końcu 1649 postanowił wykorzystać kłopoty Rzeczypospolitej.W tym celu przybyło do Polski w końcu stycznia 1650 roku poselstwo rosyjskie,na czele którego stał Jerzy Gawryłowicz Puszkin.W marcu przedstawiono Rzeczypospolitej pretekst,pod jakim Rosja chce rozpocząć wojnę.Pretekstem tym była jedna z książek wysławiających czyny wojenne Władysława IV w walkach z Rosją,w której niewłaściwie tytułowano ojca obecnego cara Rosji.Ambasador moskiewski zażądał spalenia wszystkich egzemplarzy książki i skazania autora na śmierć.Zażądano do tego skazania na śmierć Jeremiego Wiśniowieckiego,oddania wszystkich grodów przyznanych Rzeczypospolitej na podstawie pokoju polanowskiego(czyli także Smoleńska) i do tego jeszcze pół miliona złotych kontrybucji.Niespełnienie tych niewiarygodnych żądań miało oznaczać natychmiastową wojnę.W kwietniu wieść o oburzającym poselstwie rosyjskim dotarła do chana krymskiego Islam Gireja,który natychmiast zaproponował Rzeczypospolitej wspólny atak na Rosję.Chan krymski w wystąpieniu moskiewskim dostrzegł okazję do odzyskania utraconych przez Tatarów Chanatu Kazańskiego i Chanatu Astrachańskiego.W maju 1650 roku przybył w tej sprawie do Warszawy poseł chana krymskiego Mustafa aga.Przed Rzecząpospolitą pojawiła się szansa popchnięcia wszystkich sił kozacko-tatarskich na Rosję.Sam hetman kozacki Bohdan Chmielnicki nie był niechętny tej wojnie i wymagał jedynie,by w trakcie działań wojennych wojska koronne nie wkraczały na obszary przez niego kontrolowane.Poselstwo rosyjskie zatrzymane zostało w Warszawie,a do Moskwy wysłany został specjalny posłaniec.W lipcu 1650 roku car Aleksy pojął,w jak strasznym znalazł się położeniu.Rzeczpospolita jednak nie wykorzystała stworzonej przez Rosję szansy,a senatorowie,by uniknąć wojny z Rosją zgodzili się na wydarcie ze spornej książki kart z tekstami uznanymi za obraźliwe dla cara.Tak więc rok 1651 zamiast przenieść burzę kozacko-tatarską na tereny państwa moskiewskiego doprowadził do bitwy pod Beresteczkiem.Panująca na Naddnieprzu zaraza i klęska pod Batohem w roku 1652 pozbawiły Rzeczpospolitą tysięcy znakomitych weteranów.Brak doświadczonych i wyszkolonych żołnierzy był jedną z głównych przyczyn przyszłych klęsk w wojnie ze Szwedami.Dodatkowo państwo osłabione zostało przez liczne zarazy,które z Ukrainy rozchodziły się na całą Rzeczpospolitą.W 1653 roku koncentrujące się nad granicą wojska rosyjskie wywołały zaniepokojenie mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego.Szczególną datą był rok 1654 i traktat perejasławski,który spowodował interwencję wojsk rosyjskich w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej.Już 1 października 1653 roku car Aleksy zwołał Sobór Ziemski,który podjął decyzję o przyłączeniu Ukrainy do Rosji,a trzy miesiące później,na początku stycznia 1654 roku,do Perejasławia przybyło poselstwo rosyjskie z Wasylem Buturlinem na czele.Zwołano 17 stycznia radę kozacką i postanowiono poddać się Moskwie.Następnego dnia,18 stycznia 1654 roku Ukraina poddana została carowi.Moskwa poparła Bohdana Chmielnickiego,a car Aleksy Michajłowicz przyjął jego poddaństwo.Ten akt poddaństwa uznaje się za koniec powstania kozackiego i początek wojny polsko-rosyjskiej.Potężnie osłabiona dotychczasowymi walkami z Kozakami,Rzeczpospolita Obojga Narodów stanęła u progu długiej i kosztownej wojny z Rosją toczonej w latach 1654-1667(tocząc jednocześnie walki ze Szwedami podczas Potopu),która ostatecznie zakończyła się traktatem andruszowskim,w wyniku którego Wielkie Księstwo Litewskie utraciło Smoleńsk z okolicznymi ziemiami,a Korona Królestwa Polskiego całą Ukrainę zadnieprzańską z Kijowem.
I faza 1654-1655
1654
10 stycznia 1654 car Rosji,Aleksy Romanow wypowiedział wojnę Rzeczypospolitej,a 18 stycznia Ukraina poddała się Rosji.W odpowiedzi na ten akt wiosną 1654 roku armia koronna pod wodzą Stanisława Rewery Potockiego i Stefana Czarnieckiego wkroczyła na Ukrainę z karną ekspedycją,która miała zasiać postrach i skłonić Kozaków do powrotu pod władzę Jana Kazimierza,a w rzeczywistości wzmocniła więzi kozacko-rosyjskie i przekonała do sojuszu z Rosją nawet tych,którzy uprzednio byli temu przeciwni.28 marca 1654 roku w obliczu straszliwego zagrożenia król Jan Kazimierz zerwał za pośrednictwem posła Pawła Białobłockiego sejm z bardzo błahej przyczyny,gdyż ze względu na niechęć do Janusza Radziwiłła nie chciał,by ten został hetmanem wielkim litewskim.Drugie w historii liberum veto powiększało anarchię magnackiej Rzeczypospolitej,której zaczynało brakować czasu na przygotowanie obrony.W kwietniu ambasador Rzeczypospolitej w Bachczyseraju strażnik wielki koronny Mariusz Stanisław Jaskólski zawarł porozumienie z chanem Islam Girejem,który wobec wystąpienia Rosji postanowił zmienić front i stanąć przeciwko swym dotychczasowym sojusznikom.Tymczasem w kraju działo się bardzo źle,a przeciw królowi zawiązywała się koalicja magnacka z hetmanem polnym litewskim Januszem Radziwiłłem na czele.Doszło do tego,że Janusz Radziwiłł wezwał księcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego,by ten starał się zbrojnie opanować polski tron.Radziwiłłów wspierali Lubomirscy i Opalińscy.Na początku maja wkroczyła na Ukrainę potężna armia rosyjska,którą dowodził kniaź Aleksy Trubecki,a w końcu maja na czele ogromnych wojsk ruszył w pochód na Litwę sam car Aleksy,który wydał manifest wzywający wszystkich prawosławnych na terenie Rzeczypospolitej do walki z wrogami wiary.Rosja bardzo starannie przygotowała się do wojny,a w skład armii rosyjskiej wchodziło wiele najemnych regimentów z Europy zachodniej.Wielu jej oficerów służyło w poprzednich latach w Rzeczypospolitej,znając jej mocne i słabe punkty.Rosja,która już od dłuższego czasu szykowała się do tej wojny,w ogromnym stopniu powiększyła swą armię.Dlatego latem 1654 roku 3 potężne armie rosyjskie,które wkroczyły na teren Wielkiego Księstwa Litewskiego,liczyły łącznie około 200000 żołnierzy.Niemal bez walki zajęły większość miast i fortyfikacji aż po Mińsk,w tym Dzisnę i Druję.Główną przyczyną tak błyskawicznych sukcesów obok ogromu sił rosyjskich były przestarzałe umocnienia twierdz,brak załóg i niedostatki w zaopatrzeniu.17 czerwca padł Połock,a 7 lipca car Aleksy stanął pod Smoleńskiem.Logicznym następstwem wszystkich tych wydarzeń było odwrócenie przymierzy.Wspomagający dotąd Kozaków Tatarzy zawarli 20 lipca 1654 sojusz z Rzecząpospolitą,kiedy to Jan Kazimierz zaprzysiągł zawarty przez posła Mariusza Stanisława Jaskólskiego traktat z chanem krymskim Islam Girejem.Rzeczpospolita wracała na drogę,którą odrzuciła w 1650 roku.Jednak tym razem jej kondycja materialna była zupełnie inna,a do tego Kozacy stali już po stronie Rosji.22 lipca padł Mścisław,wojska rosyjskie splądrowały miasto,dokonując tzw.rzezi Trubeckiego.Następnie padły Witebsk i Mohylew.Hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł 12 sierpnia popisał się wielkim talentem i pobił wielokrotnie silniejszych Rosjan pod Szkłowem,ale 24 sierpnia został rozbity pod Szepielewiczami.W wyniku tej bitwy Rosjanie błyskawicznie zdobyli całą połać Litwy aż po Berezynę i Dźwinę.Przerażona ludność cywilna tłumnie uciekała na zachód,głównie do Wilna.Nieco dłuższy opór stawiała jedynie twierdza Smoleńska,jednak skapitulowała 3 października 1654 roku.Rosja zdecydowanie wygrywała wojnę,jednak radość z tego powodu tłumiła straszliwa epidemia,która szerzyła się w państwie moskiewskim,zabijając tysiące ludzi i w znacznym stopniu osłabiając kraj materialnie i demograficznie.W październiku ruszyła na wschód potężna wyprawa armii koronnej,na czele której stanął hetman wielki koronny Stanisław Rewera Potocki i hetman polny koronny Stanisław Lanckoroński.Towarzyszyli im oboźny wielki koronny Stefan Czarniecki,wojewoda czernihowski Krzysztof Tyszkiewicz,Aleksander Koniecpolski,wojewoda bracławski Piotr Potocki i Jan Sobieski.Wojska szły na spotkanie z nowym sprzymierzeńcem Tatarami,pustosząc przy tym Bracławszczyznę.W tym samym czasie pojawiły się wieści,że będąca w rozpaczliwym położeniu Litwa zamierza poddać się królowi Szwecji.W niecałe sto lat po unii lubelskiej Rzeczypospolitej zagroził rozpad.W początkach października,zająwszy tereny aż po Berezynę,wojska rosyjskie rozłożyły się na leżach zimowych i Litwa uzyskała trochę spokoju.Przybyły posiłki z Korony,jednak wobec kłótni w litewskim dowództwie nie podejmowano żadnych działań.W listopadzie Jaskólski drugi raz przybył do Bachczyseraju,gdzie chan Mehmed IV zatwierdził układ sojuszniczy z Rzecząpospolitą.Traktat obok upominków dla Tatarów mówił o przyznaniu Tatarom Kazania i Astrachania.Na Ukrainie 18 grudnia do obozu koronnego przybył podjazd tatarski liczący 150 ludzi i było to pierwsze sojusznicze spotkanie wojsk koronnych z Tatarami.Ze względu na to,że Rosja napuściła na Chanat Krymski Ordę Kałmucką i Kozaków dońskich,chan przysłał Rzeczypospolitej na pomoc mniejsze od spodziewanych siły dowodzone przez Kai beja i kałgę sułtana Mengli Gereja,syna nieżyjącego chana Islama III Gereja.
Pierwsza połowa 1655
Na początku 1655 roku wojsko litewskie rozpoczęło działania,jednak bez większych efektów działając zimą Radziwiłł podejmował bezskuteczne próby odzyskania Nowego Bychowa i Mohylewa.Wojska koronne 6 stycznia 1655 połączyły się z Tatarami,a 29 stycznia stoczyły pod Ochmatowem ostatecznie nierozstrzygniętą bitwę z potężną armią rosyjsko-kozacką Bohdana Chmielnickiego i Szeremietewa,choć początkowo zanosiło się na zwycięstwo wojsk koronnych na miarę Beresteczka.Ostatecznie 2 lutego armii rosyjsko-kozackiej po przekupieniu Tatarów udało się wyjść z potrzasku.Wszelkie podjęte dotąd próby odzyskania terenu i inicjatywy przez wojska litewskie i koronne nie przyniosły skutku.Tam,gdzie Rosjanie umocnili już swą władzę,przystępowali do systematycznej grabieży miast i wsi litewskich.Na podbitych terenach rozpoczęła się deportacja ludności w głąb państwa moskiewskiego.Wiosną car Aleksy wznowił działania wojenne na Litwie bez większego oporu powiększając swój stan posiadania.Janusz Radziwiłł z 5000 żołnierzy stanął pod Wilnem,na które szła potężna armia kozacka atamana nakaźnego Zołotareńki i rosyjska kniazia Czerkaskiego.W tym samym czasie na Ukrainie zamiast walczyć z Kozakami i Rosjanami wojska koronne zajęte były naganianiem jasyru dla Tatarów.Całe obszary Ukrainy zamieniły się w pustynię,zniszczono około 1000 cerkwi,a między Dniestrem a Bohem 270 miast zamieniono w zgliszcza.W lipcu Kozacy i Rosjanie dowodzeni przez Buturlina,Potemkina i Chmielnickiego bezskutecznie oblegali broniony przez wojewodę bracławskiego Piotra Potockiego Kamieniec Podolski.Podczas oblężenia Chmielnicki,pragnąc uwolnić się od coraz cięższej ręki moskiewskiej i jednocześnie nie chcąc wracać pod władzę króla Polski,rozpoczął pertraktacje z posłami króla Szwecji Karola Gustawa.
Potop
Latem 1655 mające ogromną przewagę armie rosyjskie podjęły ofensywę w Wielkim Księstwie Litewskim.11 lipca Rosjanie zajęli Mińsk,a 10 dni później,21 lipca 1655 roku armia szwedzka feldmarszałka Arvida Wittenberga wkroczyła do Wielkopolski,rozpoczynając w historii Polski okres,który dzięki powieści Henryka Sienkiewicza powszechnie znany jest jako Potop.Na Litwie 7 sierpnia Rosjanie pobili Radziwiłła pod Wilnem.Gdy pobite wojska litewskie opuściły Wilno Kozacy i Rosjanie następnego dnia z łatwością złamali opór mieszczan.Rzeź mieszkańców trwała trzy dni,a miasto płonęło przez 17 dni.Zniszczeniu uległo wiele cennych budowli,w większości już nie odbudowanych.Wilno nigdy już nie odzyskało swojej dawnej świetności.Wkrótce po utracie Wilna część armii Radziwiłła dowodzona przez pułkownika Kazimierza Żeromskiego wymówiła mu posłuszeństwo.Wincenty Gosiewski i Żeromski wraz z częścią wojsk stanęli po stronie Jana Kazimierza,podczas gdy Janusz Radziwiłł postanowił poddać się królowi Szwecji Karolowi Gustawowi.W Jaszwojniach koło Kiejdan Radziwiłł podpisał 18 sierpnia akt poddania Wielkiego Księstwa Litewskiego królowi Szwecji Karolowi Gustawowi.Układ dotyczył także wojska,jednak większość oddziałów opowiedziała się po stronie Jana Kazimierza i odeszła na zachód.Ataman nakaźny Iwan Zołotareńko na czele armii kozackiej 26 sierpnia dotarł aż do Kowna,w którego okolicach wspólnie z armią carską walczył z partyzantką organizowaną przez żmudzkich chłopów.Dwa dni po upadku Kowna padło Grodno.Rezydujący w Wilnie car Aleksy ogłosił się 13 września Wielkim Księciem Litwy,Białej Rusi,Wołynia i Podola.W tym czasie na Prawobrzeżnej Ukrainie Bohdan Chmielnicki,wraz z dowódcą wojsk rosyjskich na tym terenie Buturlinem,po nieudanej próbie zdobycia Kamieńca Podolskiego ruszyli na zachód i wkroczyli na Podole,gdzie 29 września pobili hetmana Rewerę Potockiego pod Gródkiem.W okresie 25 września–8 listopada armia kozacko-rosyjska oblegała broniony przez Krzysztofa Grodzickiego Lwów.Po otrzymaniu okupu wojska oblężnicze odstąpiły od oblężenia.W październiku potężny zagon rosyjsko-kozacki pod wodzą hetmana Wyhowskiego zajął Lublin,Puławy i Kazimierz oraz spustoszył Lubelszczyznę aż po Wisłę.Rabowani mieszkańcy zmuszani byli do przysięgania na wierność carowi.Hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł podpisał 20 października ostateczny układ poddający Litwę Szwecji.Na podstawie zawartego układu król Szwecji zobowiązał się do przywrócenia Litwie jej dawnych granic.Znajdujący się w coraz bardziej rozpaczliwej sytuacji hetman wielki koronny Stanisław„Rewera”Potocki,chcąc ratować resztki swych wojsk,jakie pozostały w jego rękach po klęsce pod Gródkiem,także poddał się 28 października królowi Szwecji Karolowi Gustawowi.W dniach 10 listopada–12 listopada pod Jezierną,w czasie odwrotu spod Lwowa,cała armia rosyjsko-kozacka Chmielnickiego,Buturlina i Potemkina została otoczona przez potężną armię chana Mehmeda IV Gireja.Wojska rosyjskie wypuszczono za okupem,a Bohdan Chmielnicki został zmuszony około 20 listopada 1655 do podpisania traktatu,zobowiązującego go do udzielenia pomocy zbrojnej Rzeczypospolitej oraz do zerwania związków z Rosją.Wszystkie zdobyte przez Rosjan i Kozaków łupy,także te z Lubelszczyzny,dostały się w ręce Tatarów.Stojący w Haliczu chan wysłał 27 listopada pisma do Jana Kazimierza,w których zapewniał go o swojej pomocy dla Polski oraz żądał od wojsk koronnych,by porzuciły służbę szwedzką i z powrotem poddały się władzy swego prawowitego króla.Działania wojenne oficjalnie przerwał rozejm polsko-rosyjski zawarty 3 listopada 1656 w Niemieży.Traktat przewidywał,że car Aleksy wybrany zostanie na króla Polski jeszcze za życia Jana Kazimierza,który zachowałby władzę dożywotnio.W rzeczywistości walki polsko-rosyjskie zamarły już na w końcu 1655 roku,gdyż w wyniku najazdu szwedzkiego sytuacja polityczna uległa rewolucyjnej zmianie i Rosja nie wiedziała jeszcze,jakie w tych warunkach zająć stanowisko.Wybuch wojny rosyjsko-szwedzkiej w 1656 ułatwił polsko-rosyjskie porozumienie i zawarcie rozejmu.Działania wojenne na froncie rosyjsko-kozackim wygasły i rozpoczęła się teraz wojna Polski ze Szwecją mająca trwać do roku 1660.
II faza 1658-1659
W miarę jak na Naddnieprzu stopniowo umacniała się władza carska,rosła liczba niezadowolonych.Także po stronie polsko-litewskiej liczne nieszczęścia okresu Potopu kazały inaczej spojrzeć na sprawy Ukrainy.Coraz wyraźniej szykowało się zbliżenie polsko-kozackie.Zapowiedzią zmiany nastawienia coraz znaczniejszej liczby Kozaków była rada kozacka z 3 października 1657 roku,kiedy to przeciw Rosji w ostrym tonie wypowiadali się pułkownicy Michał Zieliński i Iwan Bohun.
Kampania 1658
Nowy hetman kozacki Iwan Wyhowski,doraźnie sprzymierzony z Tatarami,rozbił 1 czerwca 1658 roku na stepach pod Połtawą wojska sprzyjającego Rosji Martyna Puszkara.Następnie próbował odebrać Kijów wojskom moskiewskim,jednak bez powodzenia.W lipcu Sejm Rzeczypospolitej wysłał na Ukrainę poselstwo,któremu przewodził kasztelan czernihowski Stanisław Kazimierz Bieniewski.W efekcie prowadzonych rozmów 16 września 1658 zawarta została ugoda hadziacka,czyli unia pomiędzy Rzecząpospolitą a Kozakami.Niektórymi punktami umowy było utworzenie Księstwa Ruskiego wchodzącego w skład Rzeczypospolitej jako jej trzecia część,oraz zagwarantowanie biskupom prawosławnym wejścia w skład Senatu Rzeczypospolitej.Polscy pełnomocnicy podpisali w Hadziaczu umowę z Kozakami na mocy wcześniejszych postanowień Sejmu.Według jej ustaleń powstać miało księstwo ruskie z całkowicie odrębną administracją,urzędami i trybunałem.Miało ono być trzecią częścią Rzeczypospolitej obok Litwy i Korony.Wprowadzenie tych postanowień w życie uczyniłoby z Rzeczypospolitej związek trzech równorzędnych państw:Polski,Litwy i Rusi tzw.Rzeczpospolitą Trojga Narodów.Z oczywistych względów unia hadziacka stała się główną przyczyną wznowienia wojny polsko-rosyjskiej.Do pierwszego starcia doszło pod Kownem,gdzie 25 sierpnia wsparte oddziałem Bogusława Radziwiłła wojska litewskie dowodzone przez hetmana Gosiewskiego poniosły porażkę.W sierpniu rozpoczęły się walki wojsk moskiewskich z wojskami kozackimi Iwana Nieczaja na południowej Białorusi.21 października 1658 roku,po bezowocnych rokowaniach w Wilnie,armia księcia Jurija Dołgorukiego natarła na hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego i rozbiła go pod Werkami.Oznaczało to de facto wznowienie wojny.Rosjanie ponownie zajęli Wilno,a następnie Grodno i Nowogródek.20 grudnia w Waliesar Rosja zawarła ze Szwecją rozejm,rezygnując z walki o dostęp do Bałtyku by bronić swych zdobyczy na Ukrainie i wschodnich terenach Rusi Białej.Tym razem sytuacja początkowa była zupełnie inna niż w 1654 roku.Korona,która wówczas miała stosunkowo niewielką armię,pod koniec wojny północnej miała około 54000 zaprawionych w boju żołnierzy.Natomiast państwo cara Aleksego nie miało już tych samych rezerw finansowych i mogło zmobilizować maksymalnie do 100000 żołnierzy.
Kampania 1659
8 lutego wojska rosyjskie dowodzone przez Iwana Andrzejewicza Chowańskiego zamiast rozłożyć się na leże zimowe,niespodziewanie na północy ruszyły do ofensywy i rozniosły na lodzie jeziora Miadzioł wojska litewskie wojewody Wołłowicza i Judyckiego,a następnie zajęli powiaty brasławski,oszmiański i wiłkomierski.Po rozbiciu rosyjskiego taboru przez pośpiesznie ściągniętą z Kurlandii dywizję żmudzką Samuela Komorowskiego,został zawarty w maju pod Czadosami rozejm z Rosją,który przerwał walki,dzięki czemu Rzeczpospolita mogła kontynuować walki ze Szwedami w Inflantach i Kurlandii,gdzie zdobyto Goldyngę i gdzie następnie Michał Kazimierz Pac oblegał Bowsk,a Pałubiński oblegał Mitawę.Rosjanie w tym czasie kontynuowali pod dowództwem Łabanowa Rostowskiego kampanię przeciwko Kozakom Nieczaja i Wyhowskiego,zajmując w kwietniu 1659 r.Mścisław,w maju Rosławl i przystępując w czerwcu do oblężenie Starego Bychowa.22 maja 1659 roku Sejm Rzeczypospolitej zatwierdził ostatecznie ugodę hadziacką z Kozakami,którą zaprzysiągł król i stany obu stron.Rzeczpospolita teoretycznie stała się państwem Trojga Narodów.Po powrocie poselstwa kozackiego w czerwcu na Ukrainie doszło do rozłamu.Liczne nadania dla Iwana Wyhowskiego i jego rodziny,nobilitacje dla kilkuset najbardziej znaczących Kozaków rozjątrzyły resztę.Ogółowi nie podobała się perspektywa powrotu szlachty polskiej i wyrastanie nowej szlachty ruskiej.Zadnieprze zdecydowanie poparło Moskwę.W odpowiedzi na świeżą ugodę hadziacką wyprawiła się na Lewobrzeżną Ukrainę potężna armia rosyjska.Jednak w dniach 7 lipca-8 lipca Rosjanie ponieśli dotkliwą klęskę zadaną im przez armię kozacko-tatarsko-polską Iwana Wyhowskiego pod Konotopem.Skutkiem przegranej Rosjan pod Konotopem był ostatni wielki najazd tatarski na ziemie rosyjskie.Zwycięskie wojska Mehmeda IV wtargnęły do razrjadu siewskiego i biełgorodzkiego,paląc podobno 10000 dworów i zabijając lub porywając 27000 ludzi.Ta straszliwa klęska uświadomiła Rosjanom,że czasy łatwych zwycięstw z lat 1654-1655 minęły bezpowrotnie i dalsza wojna z Rzecząpospolitą wymagać będzie gruntownych przygotowań.Obie strony zaczęły teraz grać na zwłokę,gdyż Rzeczpospolita także potrzebowała czasu by dokończyć walkę ze Szwedami.W związku z tym obie strony prowadziły przewlekające się rokowania w Borysowie.Pertraktacje te z góry skazane były na niepowodzenie.Przedstawiciele cara nawet nie chcieli rozmawiać o Ukrainie,a do tego domagali się jeszcze wydania Podola i Wołynia.Strona polska liczyła,że przed wznowieniem wojny z Rosją rozwiąże na swoją korzyść problem kozacki.Jednak w sierpniu pułkownik Tymoteusz Cieciura podniósł powstanie na Ukrainie zadnieprzańskiej,w którym zginął jeden z głównych autorów ugody hadziackiej Jerzy Niemirycz,organizujący w tym czasie przewidziane w traktacie wojsko ruskie szkolone na wzór niemiecki.Cieciura i jego ludzie wymordowali wszystkich rekrutów Niemirycza.Sierpniowe powstanie ostatecznie pogrzebało unię hadziacką i doprowadziło do rozłamu wśród Kozaków.W przyszłych latach Rusini zapłacili za to straszliwą cenę,zyskując zamiast własnego państwa straszliwe rzezie i zniszczenia.W drugiej połowie tego roku doszło do ważnych wydarzeń,które w znaczącym stopniu zaważyły na przyszłym wyniku działań wojennych.W sierpniu królowa Ludwika Maria założyła tajny związek mający na celu przeprowadzenie elekcji za życia obecnego króla,przy czym nowo obrany miał być Francuzem,który poślubi Annę Henrykę Julię Palatynównę(czyli jej siostrzenicę).Był to wstęp do rokoszu Lubomirskiego,który uniemożliwił zarówno reformę państwa,jak i zwycięstwo w ciężkiej i kosztownej wojnie z Rosją.W dwa miesiące później,już 27 października 1659,syn Bohdana Chmielnickiego Jerzy Chmielnicki odnowił układ z Rosją.7 listopada 1659 druga Rada Perejasławska poparła jego decyzję i wybrała go na hetmana kozackiego.Pod wpływem mas kozackich i czerni zwycięzca spod Konotopa Wyhowski został zmuszony do rezygnacji z buławy hetmańskiej wojsk zaporoskich.Zrzucenie z hetmaństwa zwolennika unii hadziackiej Wyhowskiego oznaczało,że Kozacy w większości stanęli po stronie Rosjan.Znaczna jednak część Kozaków wybrała Rzeczpospolitą i stanęła po stronie Wyhowskiego,co ostatecznie doprowadziło do podziałów wśród Kozaczyzny.Pierwsze przygotowania do nowej kampanii rozpoczęły się już pod koniec 1659 roku.Przebywający w Czehryniu nowy hetman kozacki Jerzy Chmielnicki rozesłał w grudniu uniwersały,nakazujące Kozakom koncentrację.Skupianie się sił kozackich opóźniała fatalna pogoda,brak koordynacji z wojskami rosyjskimi oraz nieudolność administracji nowego hetmana.14 grudnia 1659 roku Rosjanie zdobyli twierdzę w Starym Bychowie,w której bronił się przed nimi pułkownik kozacki Iwan Nieczaj,a następnie skierowali swoje oddziały w głąb Litwy,wykorzystując zaangażowanie wojsk Rzeczypospolitej w Kurlandii.Rosjanie w następstwie nagłego ataku zajęli 19 grudnia Grodno,a potem Lidę,Słonim,a następnie skierowali się na Podlasie,gdzie rozbili niewielkie jednostki pod Zabłudowem i Krynkami(5 chorągwi Ogińskiego).Rosjanie idąc przez Kamieniec zajęli w styczniu 1660 roku przez zaskoczenie praktycznie niebronioną silną twierdzę w Brześciu wycinając 2000 załogę.Następnie spustoszyli Podlasie po Węgrów,Białą Podlaską,Janów,Brańsk,Międzyrzec Podlaski,a 25 stycznia pod Prużanami rozbili liczące 1400 ludzi zgrupowanie pułkownika Michała Obuchowicza.Cały pochód wojsk moskiewskich odbył się przy biernej postawie hetmana Pawła Jana Sapiehy,który wycofał się pod Zamość.
III faza Wielka Kampania 1660
Wstępne działania i plany wojenne
Po zajęciu przez Moskwę Nowogródka,na początku roku 1660 w Wielkim Księstwie Litewskim pod kontrolą rosyjską nie pozostawał jedynie powiat piński oraz twierdze Słuck,Lachowicze i Nieśwież,pomiędzy którymi operował liczący 2500 ludzi pułk Samuela Oskierki oraz grupa Dionizego Muraszki.Na Litwie Iwan Andrzejewicz Chowański 23 marca 1660 roku rozpoczął oblężenie Lachowicz.Jan Kazimierz zakończywszy wojnę ze Szwecją 3 maja 1660 roku pokojem oliwskim,postanowił jeszcze w tym samym roku zakończyć wojnę polsko-rosyjską uderzeniem na Ukrainę,które miało być osłaniane przez działania wojsk litewskich wzmocnionych przez dywizję Stefana Czarnieckiego,która dopiero co zdążyła powrócić z Danii.Do przyśpieszenia działań wojennych już od kwietnia nawoływał również chan krymski Mehmed IV.W połowie 1660 roku z ważniejszych twierdz w rękach Rzeczypospolitej nadal pozostawały Lachowicze(oblegane przez Chowańskiego),Słuck i Nieśwież.Wojna zaczęła nabierać rozpędu.Na początku maja odbyła się na Kremlu rada wojenna której przewodniczył car Aleksy.Postanowiono,że nie można dopuścić,by wojska Rzeczypospolitej wtargnęły na teren Rosji przy czym za ziemie rosyjskie uważano już całą Ukrainę naddnieprzańską.Naczelnym wodzem armii rosyjskiej na Ukrainie został wojewoda kijowski Wasyl Szeremietew.Otrzymał on rozkaz głębokiego wdarcia się w głąb ziem koronnych,aż pod Lwów,a nawet Kraków.Celem kampanii było przesunięcie frontu na linię Sanu,a jeśli się uda,to na linię Wisły.Zabezpieczyło by to zdobycze rosyjskie na Ukrainie i Podolu.Szeremietew zamierzał rozpocząć operację już w połowie czerwca,nie udało się to jednak z powodu opieszałości zbierania się wojsk zarówno rosyjskich,jak i kozackich.24 maja rozpoczął się w Warszawie sejm,na którym ratyfikowano pokój oliwski oraz ustalono dalszy plan prowadzenia wojny z Rosją.Oczywiście senatorzy koronni domagali się podjęcia ofensywy na Ukrainie,natomiast Litwini przedstawiali argumenty za rozpoczęciem jej na terenach Wielkiego Księstwa.Ustalono w końcu,że Jan Kazimierz z głównymi siłami,wspomagany przez dywizję Lubomirskiego rozbije oddziały Iwana Andrzejewicza Chowańskiego i ruszy na Moskwę,zmuszając cara do zawarcia pokoju.Czarniecki miał pójść na Ukrainę,by wiązać siły zbuntowanych Kozaków i armię Szeremietewa.Pod naciskiem magnatów koronnych zmieniono decyzję i główne siły ruszyły na Ukrainę,a Czarniecki wraz z Litwinami zabrał się za wypieranie Rosjan z Litwy.W odwodzie pozostały siły Lubomirskiego.W końcu maja rada otrzymała wieść od komisarzy obradujących w Mińsku,że na pomoc Chowańskiemu idą z Rosji posiłki.Rada wojenna zakończyła obrady 4 czerwca,5 czerwca rozesłano wici wzywające pospolite ruszenie,a Stefan Czarniecki ruszył do swojej dywizji,by już 12 czerwca połączyć się z hetmanem wielkim litewskim Pawłem Sapiehą(z racji swego hetmaństwa oficjalnie naczelnym wodzem połączonych sił był Sapieha).W tym okresie po nieudanym oblężeniu Bowska w Inflantach od 8 marca dywizja żmudzka pod Pacem spoczywała bezczynnie na leżach w granicach Żmudzi.Oddziały jej znajdowały się na północny wschód od Kowna,około 70 kilometrów od granicy z Kurlandią.Dopiero około 20 czerwca oboźny litewski Michał Kazimierz Pac rozpoczął koncentrację swojej dywizji pod Dziewałtowem,niedaleko Wiłkomierza.Czas naglił z powodu wieści o nadchodzących posiłkach dla Iwana Andrzejewicza Chowańskiego,jednak armie polska i litewska połączyły się dopiero 23 czerwca,by następnego dnia stanąć pod Słonimiem.Michał Kazimierz Pac natomiast w dalszym ciągu stał pod Wiłkomierzem.Aleksander Hilary Połubiński na czele wydzielonego oddziału liczącego 7 chorągwi starł się już z oddziałami rosyjskimi.Chowański zwinął oblężenie Lachowicz,zostawiając jedynie kilka tysięcy piechoty w obozie dla blokowania twierdzy i ruszył kierunku Słonimia.O wszystkich tych ruchach siły polsko-litewskie były bardzo dobrze poinformowane.
Bitwa pod Połonką i zmiana przebiegu wojny na Litwie
27 czerwca doszło do bitwy pod Połonką,gdzie wojska Rzeczypospolitej odniosły znakomite zwycięstwo.Jeszcze w nocy z 28 czerwca na 29 czerwca Czarniecki wysłał w stronę Mińska 12 chorągwi pod dowództwem Pawła Borzęckiego.Główne siły polsko-litewskie dotarły do Lachowicz,oddalonych o 150 km od Połonki 3 lipca,zajmując po drodze Kojdanów i Nowogródek.Następnie zwycięska armia dotarła do Mińska,skąd kilka dni wcześniej Iwan Andrzejewicz Chowański zabrał rosyjską delegację i uszedł do Połocka.Sapieha chciał teraz,by zostać na Litwie i odzyskiwać zameczek za zameczkiem,Czarniecki natomiast proponował,wzorem Stefana Batorego,udać się na terytorium wroga i odciąć rosyjskie załogi na Litwie od zaplecza,co samo w sobie zmusiłoby je do poddania się.Ponadto Rosja zaczęłaby na własnej skórze odczuwać ciężar rozpoczętej przez siebie wojny.Szybkie zwycięstwo na północnym teatrze zagroziłoby Moskwie i odcięło armie rosyjskie działające na Ukrainie.Zdanie Czarnieckiego poparł król Jan Kazimierz,wydając hetmanowi rozkaz marszu za Berezynę i Dniepr.Jedynym problemem była szczupłość armii polsko-litewskiej(10000 żołnierzy),która przed tak śmiałą operacją wymagała posiłków.Król obiecał im przysłać bezczynną dotąd dywizję Michała Kazimierza Paca.Ponadto miał przybyć wraz z odwodową dywizją Lubomirskiego.Klika dni później nastąpiła zmiana decyzji,dywizja Lubomirskiego ruszyła na Ukrainę,a król ograniczył się jedynie do przynaglenia Paca,by połączył się z Sapiehą i Czarnieckim.Wiadomość o zwycięstwie pod Połonką dotarła do stolicy 2 lipca.W nowej sytuacji strategicznej hetman polny Lubomirski był już niepotrzebny w odwodzie i mógł ruszyć na południe by wesprzeć Potockiego.Korpus Lubomirskiego(oddzielnie piechota i jazda)rozpoczął marsz przez Lubelszczyznę.Na Litwie natomiast regimentarz Michał Pac 8 lipca po zebraniu wojska opuścił Wiłkomierz zmierzając pod Wilno,gdzie znalazł się 13 lipca i przystąpił do oblężenia.Jeszcze tego samego dnia Litwini odparli niespodziewany wypad Rosjan z miasta.Wkrótce jednak Michał Pac sforsował mury miejskie i zepchnął Rosjan do obu zamków wileńskich.Rozpoczęło się oblężenie mające potrwać aż 17 miesięcy.Siłami rosyjskimi w Wilnie dowodził słynący z wyjątkowego okrucieństwa Daniło Myszacki,który w zamkach wileńskich zgromadził ogromne łupy.W tym czasie w połowie lipca Czarniecki obległ Borysów,jednak podobnie jak w przypadku Mohylewa bez powodzenia.Skapitulowały za to Szkłów,Orsza i Kopyś.Podjazd Aleksandra Hilarego Połubińskiego dotarł aż w pobliże Smoleńska.Zepchnięci do defensywy Rosjanie usiłowali zreorganizować swe siły,by przystąpić do kontruderzenia.Stojący w Połocku Iwan Andrzejewicz Chowański z 6000 żołnierzy otrzymał od cara posiłki wielkości 4000 żołnierzy,podnosząc stan jego sił do 10000 żołnierzy.
Przygotowania do walk na Ukrainie i ofensywa na Litwie
15 lipca czołowe oddziały Lubomirskiego dotarły do Janowca,a jazda pod koniec lipca zebrała się w Horodle.Lubomirski przekazał dowództwo w ręce rotmistrza hetmańskiej chorągwi husarskiej Jerzego Sokolnickiego.Wydał mu rozkaz,by przeprawił się przez Bug i ruszył w kierunku Łucka,który wyznaczono na punkt zborny dla całego korpusu.Po dotarciu do Łucka Sokolnicki miał obserwować korpus Werteleckiego i ochraniać koncentrację wojsk polskich.W tym czasie sam hetman udał się na radę wojenną do Lwowa.W Wasylkowie pod Kijowem 17 lipca doszło z inicjatywy wodza sił rosyjskich na Ukrainie Szeremietewa do kolejnej rady wojennej.Na radzie jako najbliższy cel operacyjny wybrano Lwów.Armia rosyjska Szeremietewa podzielona została na trzy korpusy jeden pod dowództwem naczelnego wodza,drugi dowodzony przez kniazia Grzegorza Kozowskiego,a trzeci korpus przez Aleksandra Szczerbakowa.Całość sił wspierana przez Kozaków zadnieprzańskich dowodzonych przez Tymofieja Cieciurę ruszyć miała na Kotelnię,podczas gdy hetman kozacki Jerzy Chmielnicki ze swoją armią maszerować miał szlakiem gonczarowskim wzdłuż południowej granicy by nie dopuścić Tatarów idących na pomoc Potockiemu.Po pobiciu wojsk tatarskich Chmielnicki miał dołączyć do Szeremietewa i iść z nim na Lwów.Koncentrację wojsk rosyjskich i kozackich osłaniał kilkutysięczny korpus pułkownika Werteleckiego,działający na Rusi Czerwonej.Informacje o ruchach wojsk tatarskich Rosjanie i Kozacy uzyskali od pojmanego sługi Wyhowskiego Stefana Boguszewicza,który wracał z Krymu wraz z listami od chana.Z listów Szeremietew dowiedział się,że na pomoc Potockiemu idzie armia tatarska dowodzona przez nuradyn-sołtana,natomiast bej perekopski Karacz miał przeprowadzić dywersyjne uderzenie na Zaporoże.W tym czasie główna armia tatarska pod wodzą samego chana miała ruszyć na Kozaków dońskich.Na radzie w Wasilkowie postanowiono wysłać przeciw Karaczowi dwa pułki kozackie czerkaski(dowodzony przez Odyńca) i kaniewski(dowodzony przez Truszenkę),natomiast armię nuradyn-sołtana miał zatrzymać Jerzy Chmielnicki.Chmielnickiego wspomagał hospodar wołoski Konstanty Szerban mający 12 chorągwi jazdy.Po naradzie Chmielnicki udał się do Korsunia,gdzie zbierała się jego armia.Rosjanie i Kozacy nie przeprowadzili rozpoznania sił polskich,toteż byli absolutnie przekonani,że jedyna siła,z jaką będą mieli do czynienia,to niewielka armia koronna Potockiego stojąca koło Tarnopola.Byli pewni,że Lubomirski jest jeszcze w Prusach.20 lipca dotarła na Ukrainę wieść o klęsce armii rosyjskiej pod Połonką.Szeremietew spowolnił koncentrację wojsk,gdyż w zmienionej sytuacji strategicznej czekał na rozkazy cara.Także Chmielnicki nie kontaktował się z Szeremietewem i korespondował bezpośrednio z carem Aleksym.Dodatkowym problemem w stosunkach kozacko-rosyjskich były spory o podział przyszłych łupów.Szeremietew uważał,że wszystkie należą się Rosjanom,a Chmielnicki chciał podziału po połowie.Car Aleksy stanął w tej sprawie po stronie Szeremietewa.Fatalnie to wpłynęło na morale wojsk kozackich,które bez entuzjazmu przygotowywały się do nadchodzącej kampanii.Tymczasem na Litwie oblegający Wilno Pac ruszył 31 lipca do szturmu,który został jednak odparty.Wkrótce po tym niepowodzeniu ponaglany przez króla Pac zostawił pod Wilnem piechotę i artylerię z rajtarią,a sam z około 3000 jazdy ruszył by połączyć się z resztą sił polsko-litewskich.W tym czasie podstoli wielki litewski Krzysztof Sapieha od 10 sierpnia oblegał Mohylew,a wkrótce dołączył do niego Czarniecki.W połowie sierpnia armia oblegająca wybudowała most przez rzekę Dniepr,co znacznie przyspieszyło przerzut wojsk na drugi brzeg rzeki.
Narada wojenna we Lwowie i ofensywa rosyjska na zachód
Król Jan Kazimierz przybył 4 sierpnia do Lwowa,a w dniach 8-15 sierpnia odbyła się we Lwowie narada wojenna w której udział wzięli król,hetmani oraz Iwan Wyhowski.Na początek rozwiązano najpoważniejszy problem,czyli brak pieniędzy na żołd dla wojska.Obiecano delegatom,że zaległe stawki żołdu wypłacone zostaną 12 listopada,co na razie uspokoiło wrzenie w armii.Po załatwieniu spraw finansowych zajęto się sprawami operacyjnymi.Ustalono,że Lubomirski i Potocki powinni połączyć swe siły w Konstantynowie i ruszyć natychmiast na Szeremietewa,by pobić go przed nadejściem armii Chmielnickiego.Głównym celem kampanii miało być zniszczenie armii rosyjskiej i przywrócenie Kozaków do uległości.Planowanie kampanii ułatwiał świetnie zorganizowany wywiad Rzeczypospolitej,dzięki któremu znano wszystkie ruchy przeciwnika oraz niesnaski panujące w jego obozie.Wiadomości agenturalne uzupełniane były przez podjazdy.Gdy obrady dobiegły końca hetmani ruszyli do swych wojsk Potocki do Tarnopola,a Lubomirski do Kryłowa.Sam król pozostał we Lwowie by dopilnować na miejscu gromadzenia broni,zaopatrzenia i odwodów.Lubomirski dotarł do swej piechoty 19 sierpnia,po czym dwiema kolumnami dowodzonymi przez Cellarego i Grotthauza ruszył do Łucka,gdzie 25 sierpnia spotkał się z dowodzącym jazdą Sokolnickim.Po przejęciu dowództwa hetman polny przyjął poselstwo od brata chańskiego nuradyn-sołtana Safer Gireja.Sokolnicki natomiast wysłany został na czele 14 chorągwi jazdy i 600 dragonii przeciwko grupie Werteleckiego,którego doszczętnie rozbił uwalniając wojska polskie od wciąż wiszącego zagrożenia.Niedobitki grupy Werteleckiego znalazły schronienie w armii Szeremietewa.Na Ukrainie Szeremietiew ruszył z Kijowa na czele swego korpusu i trzech pułków Kozaków zadnieprzańskich(perejasławskiego,mirhorodzkiego i kijowskiego)17 sierpnia.W związku z trudną sytuacją wojsk rosyjskich na Litwie oddelegowano na pomoc Dołgorukiemu dwa pułki kozackie Niżyński(dowodzony przez Zołotareńkę) i Przyłucki(dowodzony przez Tereszenkę).Po dotarciu do Kotelni ruszono na Chwastów,gdzie dołączyła reszta sił kozackich.Tutaj zaczekano na korpus Kozłowskiego i maruderów.Tatarzy natomiast błyskawicznie skoncentrowali siły i ruszyli na Podole.18 sierpnia Chmielnicki zawiadomił Szeremietiewa,że nie udało mu się zatrzymać Tatarów.W odpowiedzi na to Szeremietiew nakazał Chmielnickiemu by dołączył do jego armii.Po ominięciu nieudolnie usiłującej przeszkodzić im armii Chmielnickiego Tatarzy 20 sierpnia dotarli szlakiem kuczmańskim w okolice Husiatyna i Felsztyna,gdzie stanęli,czekając na decyzje rady lwowskiej.Po otrzymaniu informacji o miejscu koncentracji armii koronnej Tatarzy ruszyli na spotkanie Potockiemu.Na Litwie 19 sierpnia do Lepela przybył Pac.Tam stoczył walkę z podjazdem rosyjskim,po czym 27 sierpnia znalazł się w Orszy.Na Ukrainie 25 sierpnia przybył do Kotelni korpus kniazia Kozłowskiego.Na zwołanej naradzie Cieciura uważał,że Polacy są jeszcze słabi i bez większych problemów tak potężna armia dotrze do Lwowa.Innego zadania był kniaź Kozłowski,który wobec klęski pod Połonką odradzał marsz na zachód,który niebezpiecznie rozciągnąłby linie zaopatrzeniowe.Uważał,że lepiej skoncentrować się na ochranianiu twierdz,których zdobywanie szybko wyhamuje impet wojsk polskich.Obawiał się otwartej bitwy w polu i nie ufał lojalności Kozaków.Szeremietiew poparł jednak zdanie Cieciury i postanowił postępować według wcześniej ustalonego planu.Uznał,że Lubomirski jest nadal w Prusach i,że słaba armia Potockiego nie stanowi poważnej przeszkody w marszu na zachód.Tymczasem wojska polskie działały błyskawicznie.Gdy w sierpniu według rozeznania Chmielnickiego Potocki z 10000 żołnierzy stał pod Międzybożem,koncentracja wojsk koronnych postępowała bardzo szybko.Do tego dzięki świetnie zorganizowanemu wywiadowi Polacy doskonale byli zorientowani zarówno co do sił,jak i zamierzeń przeciwnika.Koncentracja wojsk polskich przebiegała tak szybko,że już 26 sierpnia mogły odbyć się spis i parada wojska.Rosjanie i Kozacy natomiast aż przez 10 dni stali w Kotelni,czekając na maszerującą wolno armię Chmielnickiego.Hetman wielki zaraz po paradzie wyruszył ze swym wojskiem z kwater,zajmowanych jeszcze od zimy,zamierzając połączyć się z Tatarami w Wiśniowcu.Zmienił marszrutę na wieść o rabunkach tatarskich na Wołyniu.Po jego ostrej interwencji u nuradyna-sołtana,ten zebrał swą armię i połączył się z Potockim 1 września pod Czarnym Ostrowem.Lubomirski 3 września połączył się pod Lachowicami z Wyhowskim,mającym ze sobą 14 chorągwi jazdy i kompanię dragonów.Połączone siły 5 września przeprawiły się przez Horyń i 7 września połączyły się ze Stanisławem Potockim i Tatarami pod Konstantynowem,kończąc w ten sposób koncentrację armii polsko-tatarskiej.Lubomirski poddał się pod rozkazy Potockiego,choć później decyzje podejmowali wspólnie,łącząc solidny kunszt niezbyt zdolnego,ale doświadczonego Rewery z pełną inwencji sztuką wojenną hetmana polnego.Wspierający Polaków Tatarzy mieli dwa podstawowe cele polityczne zniszczenie siły militarnej Kozaczyzny i przewlekanie wojny między Polską a Rosją.Dodatkowy motyw był natury materialnej czyli łupy wojenne.Gdy 6 września Wasyl Szeremietiew otrzymał od Chmielnickiego wiadomość,że ten idzie na stojącego w Międzybożu Potockiego,zdecydował się ruszyć z miejsca i skierować się na Lubar.
Zwycięska kampania na Litwie i bitwa nad rzeką Basią
Na froncie litewskim 6 września Pac przybył do Szkłowa,gdzie poddał się pod dowództwo Sapiehy.Połączone siły polsko-litewskie osiągnęły stan 12000 żołnierzy,w tym 2000 piechoty i kilka działek.Z odsieczą dla obleganego Mohylewa i dla odbudowania swych sił na froncie białorusko-litewskim,w większości zniszczonych po bitwie pod Połonką,car posłał armię Jerzego Dołgorukiego,który zaraz ruszył na Smoleńsk,gdzie dotarł w końcu sierpnia.Liczył,że armia Rzeczypospolitej wyjdzie mu naprzeciw.Ponieważ wojska polsko-litewskie wciąż stały pod Mohylewem,sam ruszył w kierunku armii polsko-litewskiej 17 września.W tym czasie szły Rosjanom z Ukrainy posiłki pod wodzą Zołotareńki.W połowie września Sapieha ruszył spod Mohylewa nad rzekę Basię(30 km od Mohylewa),posyłając tam najpierw Paca i samemu dołączając do niego wraz z Połubińskim dopiero 26 września,choć już 22 września dochodziło do starć litewskich podjazdów z przednimi strażami armii rosyjskiej.Czarniecki został pod Mohylewem,by kontynuować oblężenie.W razie pojawienia się armii rosyjskiej dzięki wybudowanemu mostowi mógł szybko przyjść Litwinom z pomocą.Sytuacja była trudna,gdyż w razie przegranej bitwy Rosjanie na drodze do Warszawy nie spotkaliby żadnej armii,która mogłaby ich powstrzymać.Poza tym w Połocku wciąż stał z 10 tys.żołnierzy Iwan Andrzejewicz Chowański.Ze względu na zbliżającą się armię rosyjską Czarniecki zwinął oblężenie Mohylewa i 4 października ruszył Litwinom na pomoc.Tego samego dnia nad rzeką Basią zjawiła się potężna armia rosyjska dowodzona przez Jerzego Dołgorukiego.8 października doszło do nierozstrzygniętej taktycznie bitwy nad rzeką Basią.Jednak strategiczny sukces odniosły wojska polsko-litewskie,gdyż zahamowały rosyjską ofensywę i nie pozwoliły przeciwnikowi odzyskać inicjatywy w tej wojnie.Zaledwie kilka miesięcy wcześniej Iwan Andrzejewicz Chowański mordował mieszkańców Zabłudowa w Boże Narodzenie,a w tym momencie Rosjanie zepchnięci byli aż za Berezynę nad górny Dniepr.Po bitwie armia rosyjska okopała się,zamierzając czekać na przybycie posiłków albo Zołotareńki,albo Chowańskiego.Czarniecki z Sapiehą trzymając Rosjan w zamknięciu rozesłali podjazdy,dzięki którym dowiedzieli się,że Wasyl Zołotarenko został odwołany przez Jerzego Chmielnickiego na Ukrainę ze względu na trudną sytuację armii rosyjsko-kozackiej Szeremietewa oblężonej pod Cudnowem.Doszła do nich także wieść o wymarszu Iwana Andrzejewicza Chowańskiego(12000 żołnierzy)z Połocka.Wobec tego wojska polsko-litewskie 24 października zakończyły blokadę armii Dołgorukiego i ruszyły przeciw Chowańskiemu.Gdy 28 października zakończono przeprawę przez Dniepr,hetman Sapieha wysłał w kierunku Czerei Samuela Kmicica z 3000 jazdy,którego wkrótce pod Druckiem całkowicie zaskoczyły wojska rosyjskie z armii Chowańskiego.Litwinów uratowała jazda koronna Czarnieckiego,która potem ścigała Rosjan przez 10 kilometrów,aż do Tołłoczyna.Z główną armią rosyjską sam Czarniecki nie odważył się zmierzyć,czekając na przybycie Sapiehy.Ten 29 października opuścił Szkłów.Wobec zbliżania się armii litewskiej Chowański w pośpiechu zwinął swój obóz pod Czereją i uszedł z powrotem do Połocka.W tym czasie Dołgoruki opuścił obóz nad Basią i ruszył do Mohylewa.Dowiedziawszy się o porażce Chowańskiego i jego odwrocie do Połocka,zawrócił na wschód.Nadchodząca szybko zima już w listopadzie przerwała działania wojenne.Doszło jedynie do potyczek pomiędzy dywizją Paca a Piotrem Dołgorukim.Kampania 1660 roku dobiegła końca.Wojska Rzeczypospolitej rozłożyły się na leżach zimowych.Udana kampania nie zakończyła się pełnym sukcesem,gdyż nie udało się całkowicie rozbić Rosjan.Jednak była przełomowa,gdyż odtąd inicjatywę w wojnie posiadały już tylko wojska Rzeczypospolitej.Na początku grudnia Sapieha zaproponował Rosjanom zawieszenie broni,na co Dołgoruki zgodził się,licząc,że z wiosną zmieni się sytuacja na jego korzyść.
Katastrofa armii rosyjskiej na Ukrainie
Na Ukrainie 7 września Stanisław Rewera Potocki dowiedział się,że idąca na niego armia rosyjsko-kozacka Szeremietewa nie spodziewa się,że na Ukrainę dotarł już hetman polny koronny Jerzy Lubomirski.Postanowił to wykorzystać i uderzyć na niego zanim przybędzie mu z pomocą hetman kozacki Jerzy Chmielnicki.Pod Lubarem 14 września doszło do boju spotkaniowego straży przednich obu armii.Gdy zaskoczony Szeremietiew zdał sobie wreszcie sprawę,że ma do czynienia nie tylko z Potockim,ale i z Lubomirskim,nie odważył się na otwartą bitwę i postanowił się okopać.Rozpoczął się okres żmudnych walk pozycyjnych i blokada armii rosyjsko-kozackiej.Gdy 23 września przybył z artylerią oblężniczą generał Fromhold Wolf sytuacja osaczonej armii Szeremietewa stała się krytyczna.W trzy dni później armia rosyjsko-kozacka zburzyła wały,sformowała tabor i podjęła próbę wyrwania się z matni.Rosjanie i Kozacy pomimo ciężkich strat zadanych im przez ścigające ich wojska polskie i tatarskie przeprawili się przez rzekę Iber.Ostatecznie,mimo wykazanej determinacji,ucieczka ta nie udała się,a armia rosyjsko-kozacka ponownie została osaczona pod Cudnowem.Na wieść o zbliżającej się armii kozackiej Chmielnickiego dowództwo polskie zdecydowało się 6 października na wysłanie części swych sił naprzeciw nowego nieprzyjaciela.Na czele wydzielonej grupy wojsk polsko-tatarskich stanął Jerzy Lubomirski.Następnego dnia doszło pod Słobodyszczami do nierozstrzygniętej bitwy z zamkniętą w taborze armią kozacką Jerzego Chmielnickiego.Na wieść o próbie wyrwania się armii Szeremietiewa z potrzasku Jerzy Lubomirski zostawił Tatarów,by pilnowali Chmielnickiego,a sam z resztą wrócił pod Cudnów.Nieudana próba wyrwania się z pułapki armii rosyjsko-kozackiej skłoniła Jerzego Chmielnickiego do rozmów pokojowych zakończonych 17 października zawarciem nowej ugody polsko-kozackiej.Sytuacja armii Szeremietewa stała się beznadziejna.Rozmowy zakończyły się ostatecznie 4 listopada,kiedy to doszło do kapitulacji całej osaczonej armii rosyjsko-kozackiej.Cała broń i wszystkie sztandary dostały się zwycięzcom.Ponadto wojska rosyjskie opuścić miały Kijów,Perejasław,Niżyn i Czernihów.Postanowienia te zagwarantować miało zatrzymanie Szeremietiewa wraz z ośmioma bojarami.Pozostałych w obozie 8000 Kozaków dostało się do niewoli tatarskiej.Tatarzy,bojąc się,by świeżo zawarty układ nie doprowadził zbyt szybko do zakończenia całej wojny złamali jego postanowienia i pomimo oporu polskiej piechoty zagarnęli wszystkich jeńców rosyjskich wraz z ich naczelnym wodzem Wasylem Szeremietiewem.
Zakończenie kampanii
Kampania na Ukrainie 1660 roku była wielkim sukcesem militarnym Rzeczypospolitej:zniszczono południową rosyjską armię polową i niemal w całości siły zbrojne Kozaków zadnieprzańskich.Zniweczono przy tym sojusz rosyjsko-kozacki zachowując przy tym alians z Chanatem Krymskim.Zrealizowano wszystkie cele wojny wyznaczone na sierpniowej radzie we Lwowie.Jednak problemy finansowe skarbu państwa doprowadziły do konfederacji wojskowych które niemal całkowicie zahamowały działania wojenne wojsk Rzeczypospolitej w roku 1661.W znacznym stopniu zaprzepaściło to szanse na wygranie wojny.
IV faza końcowe lata wojny
Kampania 1661 i elekcja vivente rege
Wojska polskie opanowały Prawobrzeżną Ukrainę aż po Dniepr.Stefan Czarniecki złożył 8 maja 1661 roku zdobyte sztandary,a na początku czerwca hetmani koronni Stanisław Rewera Potocki i Jerzy Lubomirski odbyli tryumfalny wjazd do Warszawy prezentując niebywałe ilości chorągwi rosyjskich,a do tego łupy i jeńców.Sytuacja jaka zaistniała po sukcesach armii polsko-litewskich w kampanii 1660 roku nie została jednak wykorzystana,gdyż wojsko koronne w 1661,a następnie wojsko litewskie(w tym samym roku),podniosło rokosz domagając się wypłaty zaległego żołdu.Skutki zamieszek domowych w Rzeczypospolitej były takie,że dotychczasowy sojusznik Chanat Krymski zaczął poważnie brać pod uwagę możliwość podporządkowania sobie Ukrainy bez oglądania się na Polskę i Rosję.Chan Mehmed IV namawiany był przez Kaja beja,by wziął pod swoją opiekę hetmana kozackiego Jerzego Chmielnickiego.W 1661 roku 4 listopada pobito Rosjan w bitwie pod Kuszlikami i odzyskano Grodno i Wilno.Gdy 2 grudnia padły zamki wileńskie,ich komendant Daniło Myszacki natychmiast skazany został na karę śmierci za zbrodnie wojenne jakich dopuszczał się na ludności cywilnej.Wyrok wykonał jego własny kucharz.Rosjanie,osłabieni zamieszkami wewnętrznymi i klęskami w 1660 roku nie podejmowali ofensywy.W roku 1662 zamiast wojną i reformami wewnętrznymi za sprawą królowej Ludwiki Marii skoncentrowano się na elekcji vivente rege.W lutym Sejm uznał,że jakakolwiek działalność na rzecz takiej elekcji będzie oznaczać zdradę państwa.Pomimo takiej deklaracji Ludwika Maria i jej stronnictwo nie zrezygnowali starając się przekupstwem zjednać największych magnatów na przykład Jerzemu Lubomirskiemu zaproponowano stanowisko hetmana wielkiego koronnego.Działania te wiosną doprowadziły kraj na skraj wojny domowej.Związek Święcony,którego wojska zajęły Piaseczno,występował przeciwko elekcji księcia d’Enghien.Wspierający dwór Stefan Czarniecki i jego Związek Pobożny obsadzili Pragę.W kwietniu wrócił z niewoli rosyjskiej hetman polny litewski Wincenty Gosiewski,którego wymieniono za pięciu wojewodów rosyjskich.W pół roku później 29 października został zamordowany przez własnych żołnierzy w Ostryni koło Lidy.Śmierć Gosiewskiego spowodowało jego poparcie dla stronnictwa francuskiego,za co od Ludwika XIV otrzymać miał 18 tys.liwrów i milion talarów,a po elekcji księcia d’Enghien starostwo.Wincenty Gosiewski dokonać miał wewnętrznego rozkładu Związku Święconego.Współdziałający z hetmanem Kazimierz Żeromski również został zamordowany.W początkach 1663 roku dwór planował wojnę z konfederatami,a w układaniu planów wojennych uczestniczył szwedzki wiceadmirał Gustaw Wrangel.Zaplanowano zamach na życie Jerzego Lubomirskiego,który został udaremniony przez niespodziewany wyjazd hetmana ze Lwowa.W tym czasie na Ukrainie doszło do zmiany na stanowisku hetmana kozackiego Jerzy Chmielnicki zrzekł się tej godności i został mnichem o imieniu Gedeon.Na jego miejsce hetmanem wybrany został Paweł Tetera.Tatarzy natomiast zaangażowali się w wojnę austriacko-turecką plądrując Węgry,Słowację,Czechy i Śląsk.Ponadto musieli odpierać najazdy Kałmuków i Kozaków dońskich oraz tłumić bunt Nogajów.W czerwcu na Zadnieprzu buławę hetmańską zdobył Iwan Brzuchowiecki,uważany za Polaka lub wychrzczonego Żyda.Dzięki demagogii i hasłom walki z karmazynami zdobył wielką popularność,a swoich współzawodników Wasyla Zołotareńkę i Joachima Somkę stracił 18 czerwca 1663 roku.
Wyprawa zadnieprzańska Jana Kazimierza 1663-1664
W lipcu nastąpiło czasowe pojednanie między zwaśnionymi stronami,co umożliwiło skoncentrowanie się na wojnie z Rosją.W sierpniu 1663 Rzeczpospolita podjęła ostatnią próbę rozstrzygnięcia wojny polsko-rosyjskiej.Dowodzone przez króla wojsko liczyło ok.24 tys.żołnierzy koronnych(10822 jazdy,10174 piechoty i 3650 dragonii)podzielonych na trzy dywizje,do których dołączyli Kozacy Pawła Tetery(14 pułków z Prawobrzeżnej Ukrainy ok.14 tys.)oraz Tatarzy w sile 12-15 tys.którymi dowodzili sułtani Sefer Girej i Melli Girej oraz Dedesz aga.Połączone siły ruszyły na wschód,gdzie dołączyć mieli Litwini dowodzeni przez hetmana polnego litewskiego Michała Paca,dzięki czemu liczebność wojsk miała wzrosnąć do 70 tys.Armia koronna,która ruszyła na wschód była wewnętrznie skonfliktowana po stłumieniu buntów w jednostkach cudzoziemskiego autoramentu i straceniu 80 buntowników,w związku z tym mnożyły się dezercje,co osłabiało jednostki.W dniu 23 października armia dotarła do Białej Cerkwi,gdzie powitał króla archimandryta biało cerkiewski Gedeon(Jerzy Chmielnicki).W trakcie nadal dawały o sobie znać konflikty związane z niedawno stłumionymi buntami w wojsku i konfederacjami żołnierskimi.Armia przeprawiła się na lewy brzeg Dniepru pod Rżyszczowem pozostawiając w pobliżu Kijowa dla ubezpieczenia korpus Machowskiego.Po zdobyciu Boryspola,chorąży koronny Jan Sobieski z wydzieloną dywizją ruszył na Południowe Zadnieprze dochodząc aż po rzekę Worsklę,a następnie skierował się z powrotem na północ w kierunku wojsk króla Jana Kazimierza.W tym czasie armia koronna z Kozakami stanęła na miesiąc w okolicach Ostrza i Kozielca(Rewera)oczekując na przybycie wojsk litewskich hetmana Michała Paca,który w tym czasie oblegał Rosławl.Pomimo tego,że wojska Paca na czas nie przybyły,armia koronna pod wodzą króla i Jana Czarnieckiego ruszyła w dalszą drogę.Będąc niedostatecznie zaopatrzoną w artylerię,zwłaszcza oblężniczą,amunicję i żywność,za radą króla zrezygnowała z oblegania większych fortec,licząc na to,że pobije Rosjan w otwartym polu.Ci jednak zamknęli się wraz z lewobrzeżnymi Kozakami Iwana Brzuchowieckiego w kilku większych twierdzach i nie wykazywali ochoty do otwartej walki.Na początku stycznia 1664 zarówno oddziały hetman Paca i Połubińskiego,jak i Jana Kazimierza ruszyły w stronę Moskwy.Aby zdobyć żywność i ciepłą odzież z inicjatywy Czarnieckiego oblegano po drodze mniejsze twierdze,takie jak Sołtykowa Dziewica w dniu 6 stycznia,co znacznie opóźniało marsz.Do idących przez Łomieny,Sośnicę,Nowe Młyny,Korop i Królewiec wojsk królewskich dołączył 18 stycznia powracający z południa ze swoją dywizją Sobieski.Od 22 stycznia do 9 lutego na wniosek Czarnieckiego i wbrew woli króla oblegano Głuchów.W związku z trudnościami w zdobyciu twierdzy i znacznymi stratami,król uznał,że zdobywanie jej nie ma sensu,w związku z tym ominięto ją i ruszono w kierunku Siewska gdzie już na terenie Rosji w dniu 16 lutego wojska koronne połączyły się z siłami litewskimi dowodzonymi przez hetmana polnego litewskiego Michała Paca(ok.15 tys.żołnierzy).Po przeglądzie wojska 17 lutego,w dniach 18-19 lutego odbyła się narada wojenna.Podjęto decyzję o wysłaniu 4 tys.zagonu pod wodzą Stefana Bidzińskiego i Aleksandra Połubińskiego oraz kilku tysięcy Kozaków i „wolontariuszy”litewskich pod wodzą Buhaja,w głąb państwa moskiewskiego.Zagon ten ruszył w drogę 21 lutego i już po trzech dniach po wyjściu z Siewska natknął się na 14 tys.korpus moskiewski pod dowództwem Iwana Prozorowskiego cofający się w kierunku Karaczewska.W czasie bitwy wojska moskiewskie Prozorowskiego zostały całkowicie rozbite,co spowodowało jeszcze większą panikę wśród ludności rosyjskiej.Zagon dotarł do klasztoru św.Trójcy,rzeki Sebiessum,paląc wg relacji„więcej dziesiątka tysięcy”wsi i docierając na odległość kilkunastu mil od Moskwy.Zagon powrócił do wojsk królewskich po przybyciu posłów moskiewskich do króla w celu podjęcia negocjacji pokojowych.W tym czasie w nocy z 29 lutego na 1 marca armia Jana Kazimierza napotkała między Worońcem a Siewskiem główne siły rosyjskie,którymi dowodził kniaź Grigorij Romodanowski.Rosjanie jednak nie odważyli się na bój w otwartym polu i zamknęli się w obwarowanym taborze.Próbując wywabić armię moskiewską na północny brzeg Desny doprowadzono tylko 4 marca do porażki przedniej straży Rosjan przy moście na rzece Deśnie.Brak silnej twierdzy jako podstawy dalszych działań oraz nagła odwilż spowodowały,że po naradzie w Sośnicy w dniu 13 marca dowództwo podjęło decyzję o powrocie wojsk Jana Kazimierza nad Dniepr w granice Rzeczypospolitej.Nadeszły też wieści,że Romodowski szybko wycofał się w głąb Rosji.W związku z tym poza korpusem Bidzińskiego i Połubińskiego z Kozakami i Tatarami,którzy wdarli się głęboko w głąb Rosji i dokonali znacznych zniszczeń,wojska zaczęły powolny odwrót w kierunku Zadnieprza.W dniu 8 marca armię opuścił w Łoszkowie Stanisław Rewera Potocki oddając dowództwo nad nią Czarnieckiemu.16 marca pozostawiony na zapleczu pułkownik Sebastian Machowski przysłał królowi wieść o wybuchu 26 lutego powstania chłopskiego na południe od rzeki Roś.Tego samego dnia ten sam Machowski z rozkazu króla za spiski z Bohunem i Tatarami rozstrzelał w Kaniowie Iwana Wyhowskiego.Następnego dnia pod Nowogrodem Siewierskim za zdradę rozstrzelano Iwana Bohuna,wówczas już hetmana nakaźnego.Armia Rzeczypospolitej w drugiej połowie marca przeszła na prawy brzeg Dniepru i rozłożyła się na leża w okolicach Korosteszówa i Białej Cerkwi,a Czarniecki rozpoczął przygotowania do pacyfikacji powstania,m.in.wysyłając na wszelki wypadek Jerzego Chmielnickiego do Malborka i w kwietniu zajmując bez walki Korsuń.Idąc ze Staroduba,w dniu 24 marca wojska królewskie stanęły w Krzyczewie,a następnie ruszyły na północ do Mohylewa(5 kwietnia),Mińska(28 kwietnia-9 maja) i Wilna(16 maja).Kampania nie doprowadziła do osiągnięcia zamierzonego celu politycznego jakim było odzyskanie wszystkich utraconych na rzecz Rosji ziem za Dnieprem.Pomimo niepowodzenia kampania ta wykazała,jak wiele osiągnęła Rzeczpospolita,która zaledwie przed ośmiu laty utraciła wszystkie swe stolice i prawie całe terytorium,poniosła ogromne straty materialne i demograficzne,stanęła nawet u progu wojny domowej,by teraz wyznaczyć sobie tak ambitny cel jak marsz na Moskwę.
Walki Czarnieckiego nad Dnieprem w 1664 r.
Wybuch powstania kozackiego na prawobrzeżnej Ukrainie zmusił wojska polskie do rezygnacji z marszu na Moskwę i podjęcia walki z Kozakami.Na Bracławszczyźnie w marcu wybuchło powstanie,które wsparł prorosyjski ataman koszowy Iwan Sirko.W kwietniu Czarniecki obległ Bużyn,jednak przejście części sił rosyjskich na Prawobrzeże zmusiło go do marszu pod Czehryń,ale tam też Rosjanie uchylili się od spotkania z jego wojskiem.Po przybyciu posiłków tatarskich Czarniecki,ruszył na obsadzone przez Iwana Sirko miasto Śmiła.Wykorzystując to Iwan Brzuchowiecki przeszedł na„polskie”Prawobrzeże i zachęcał ludność do powstania.W związku z czym Czarniecki porzucił Śmiłę i niebawem zaatakował Kaniów.W kilku starciach jazda polska odniosła sukcesy,jednak nie była przygotowana do oblegania i Czarniecki musiał się wycofać.Latem 1664 roku Czarniecki ponownie wkroczył na Prawobrzeże i przystąpił do krwawych pacyfikacji,natomiast Rosjanie nadal nie przyjęli wyzwania i uchylili się od bitwy.Po przybyciu do Subotowa kazał wyrzucić z grobu zwłoki Bohdana Chmielnickiego.W lipcu Czarniecki walczył pod Miedwinem i zdobył ufortyfikowane Stawiszcze.Następnie przez cztery tygodnie oblegał Lisiankę.Potem wojska koronne dowodzone przez Czarnieckiego ruszyły przez Bojarkę na Białą Cerkiew.Gdy ponownie zbuntowało się Stawiszcze,oblegał je 4 miesiące i 7 października miasto skapitulowało,gdy w styczniu ponownie się zbuntowało,wszyscy mieszkańcy zostali wymordowani a Stawiszcze zniszczone.Pomimo pomocy tatarskiej i sukcesu w walce pod Stawiszczami działania Czarnieckiego można uznać za sukces połowiczny.Doprowadził do chwilowej pacyfikacji Prawobrzeża,które ostatecznie pozostało przy Rzeczypospolitej,jednak Lewobrzeże(Zadnieprze)utrzymała pod swoją kontrolą Rosja.
Rokosz Lubomirskiego i koniec wojny
W tym czasie wojska litewskie hetmana Michała Paca pobiły Rosjan 16 czerwca 1664 pod Witebskiem,jednak 2 sierpnia 1664 doznały porażki pod Szkłowem.W grudniu 1664 roku sąd sejmowy skazał Jerzego Lubomirskiego na utratę czci,wszystkich dostojeństw i banicję.Przyczyną tak surowego wyroku miały być spiski i knowania Lubomirskiego z zagranicą.Hetmanem polnym po skazanym został Stefan Czarniecki,a marszałkiem wielkim koronnym Jan Sobieski,który jednak godności nie przyjął uznając wyrok za niesprawiedliwy.Lubomirski wyjechał za granicę.Rzeczpospolita stanęła u progu wojny domowej.W styczniu 1665 roku Jan Kazimierz odwołał z Ukrainy Stefana Czarnieckiego.Stronnictwo dworskie zamierzało doprowadzić do elekcji vivente rege Kondeusza Wielkiego,gdyż Ludwik XIV pragnął w ten sposób otoczyć posiadłości Świętego Cesarstwa.Ponieważ po potopie szwedzkim społeczeństwo było nastawione bardzo ksenofobicznie,nienawidząc wszystkiego,co obce,postanowiono przeprowadzić elekcję przemocą.O wybuchu wojny domowej zadecydował więc dwór królewski i była ona już nieunikniona,bez względu na to,czy Lubomirski wróci do kraju i stanie na czele przeciwników elekcji vivente rege,czy też nie.Narzędziem przemocy w ręku króla miał być Czarniecki i jego żołnierze.Sprawa dalszej wojny z Rosją i odzyskania utraconych ziem dla dworu królewskiego przestała być sprawą istotną.Plany królewskie mocno pokrzyżowała śmierć Stefana Czarnieckiego,który zmarł 16 lutego 1665 roku w Sokołówce koło Lwowa.Problemem było teraz znalezienie odpowiedniego następcy.Gdy 30 kwietnia na czele 800 żołnierzy niemieckich wrócił do Polski skazany na banicję Jerzy Lubomirski,poparła go znaczna część wojska.Rozpoczął się słynny rokosz Lubomirskiego.Do walki z rokoszanami zostały ściągnięte z Ukrainy wszystkie wojska koronne,a w roku 1666 także spora część wojsk litewskich.W roku 1665 problemy wewnętrzne mieli również Tatarzy,ale po pobiciu jesienią na stepach akermańskich zbuntowanych Nogajów mieli wolną rękę i do końca rokoszu Lubomirskiego byli na Ukrainie prawobrzeżnej głównym czynnikiem politycznym.Bardzo poważnie wpłynęło to na przyszłe stosunki polsko-tatarskie.Na Krymie zaczęły brać górę poglądy,by zakończyć sojusz z Polską i poddać Ukrainę prawobrzeżną Chanatowi Krymskiemu.Na przeszkodzie tym planom stał chan Mehmed IV,który chciał dochować wierności układom z Janem Kazimierzem.Na początku 1666 roku wybuchł bunt tatarskiej arystokracji.Gdy bunt ten został wsparty przez wielkiego wezyra Ahmeda Köprülü,który wysłał zbuntowanym na pomoc armię turecką,Mehmed IV został obalony już w marcu.Na tronie zasiadł teraz Adil Girej.Zainteresowanie Imperium Osmańskiego sprawami ukraińskimi stanowiło dla Polski poważną groźbę na przyszłość.13 lipca 1666 roku stoczona została bitwa pod Mątwami.Zginęło tysiące wybornych,zaprawionych w licznych kampaniach żołnierzy.Gdy w Polsce trwała wojna domowa,na południowym wschodzie doszło do radykalnych zmian politycznych,gdyż postawa Turcji sprawiła,że sojusz z Tatarami praktycznie dobiegł końca i w nowych warunkach korzystne rozstrzygnięcie wojny z Rosją stało się niemożliwe.Miraże Ludwiki Marii o elekcji vivente rege i wynikła z nich wojna domowa odebrała Rzeczypospolitej wielką szansę na pokonanie słaniającej się już z wyczerpania Rosji.W końcu 1666 roku hetman kozacki,dawny pułkownik czerkaski,Petro Doroszenko uznał protekcję Turcji i Krymu nad Ukrainą i stał się pierwszym w historii hetmanem kozackim z ramienia Turcji.W grudniu sprzymierzeni z Kozakami Doroszenki Tatarzy rozbili pod Ścianą i Braiłowem 6-tysięczną dywizję Sebastiana Machowskiego,a jej wodza wzięli do niewoli.Rozpoczęła się wojna polsko-kozacko-tatarska 1666-1671,która miała być jedynie wstępem do wojny polsko-tureckiej 1672-1676.Fakt ten,wskazujący na coraz większe zainteresowanie sprawami ukraińskimi przez Turcję,przyśpieszył polsko-rosyjskie rozmowy pokojowe.Między Rzecząpospolitą i Rosją już od dłuższego czasu nie doszło do poważniejszych działań wojennych i ostatecznie 30 stycznia 1667 zawarty został traktat rozejmowy w Andruszowie na trzynaście i pół roku.W tym okresie oba państwa miały starać się o zawarcie trwałego pokoju.Na podstawie traktatu wracały do Rzeczypospolitej Inflanty polskie,województwo połockie i witebskie,ale bez Wieliża.Rosja dostała utracone przez nią w pokoju polanowskim Smoleńsk i Siewierszczyznę,a ponadto lewobrzeżną Ukrainę oraz na dwa i pół roku Kijów,który w praktyce pozostał już w rękach Rosji.Zaporoże miało być wspólnym protektoratem Polski i Rosji jako zasłona przed Tatarami.Obie strony dały sobie prawo do protekcji nad religiami Polska otrzymała prawo do protekcji nad religią katolicką na terenie Rosji,a Rosja uzyskała prawo protekcji nad religią prawosławną na terenie Rzeczypospolitej.Jednak katolików w Rosji było bardzo niewielu,za to ludność prawosławna stanowiła znaczący odsetek ludności Polski i Litwy.Zawarty traktat na ponad sto lat podzielił Ukrainę na dwie części rosyjską i polską.Skutki tych decyzji dają o sobie znać aż do dziś,gdy ziemie naddnieprzańskie weszły w skład niepodległego państwa Ukraina.Rozejm andruszowski w swojej idei miał być zalążkiem sojuszu wojskowego obu mocarstw zwróconego przeciw Turcji i Tatarom.
Chronologiczna lista bitew
  • bitwa pod Szkłowem(12 sierpnia 1654)
  • bitwa pod Szepielewiczami(24 sierpnia 1654)
  • bitwa pod Ochmatowem(29 stycznia–1 lutego 1655)
  • bitwa o Wilno(7 sierpnia 1655)
  • bitwa pod Gródkiem Jagiellońskim(29 września 1655)
  • oblężenie Lwowa(25 października–8 listopada 1655)
  • bitwa pod Jezierną(10-12 listopada 1655)
  • bitwa pod Werkami(21 października 1658)
  • bitwa na jeziorze Miadzioł(1659)
  • bitwa pod Konotopem(7–8 lipca 1659)
  • oblężenie Lachowicz(23 marca–28 czerwca 1660)
  • bitwa pod Połonką(28 czerwca 1660)
  • oblężenie Borysowa(połowa lipca–początek sierpnia 1660)
  • oblężenie Mohylewa(10 sierpnia–4 października 1660)
  • bitwa nad Basią(8 października 1660)
  • bitwa pod Lubarem(14–27 września 1660)
  • bitwa pod Cudnowem(14 października–2 listopada 1660)
  • bitwa pod Słobodyszczami(7 października 1660)
  • bitwa pod Kuszlikami(4 listopada 1661)
  • oblężenie Głuchowa(22 stycznia–9 lutego 1664)
  • bitwa pod Briańskiem(luty 1664)
  • bitwa pod Witebskiem(16 czerwca 1664)
  • bitwa pod Szkłowem(2 sierpnia 1664)
  • bitwa pod Stawiszczami(1664)