piątek, 30 stycznia 2015

Franciszek Smuglewicz

(ur.6 października 1745 w Warszawie,zm.18 września 1807 w Wilnie)polski malarz i rysownik;syn Łukasza,brat Antoniego.
Życiorys
Jego pierwszym nauczycielem malarstwa był ojciec,Łukasz Smuglewicz,później kształcił się pod kierunkiem Szymona Czechowicza.W 1763 r.wyjechał do Rzymu,gdzie pobierał nauki u Antonio Maroniego.W 1765 r.uzyskał stypendium króla Stanisława Augusta Poniatowskiego i wstąpił do rzymskiej Akademii Świętego Łukasza,gdzie kontynuował edukację artystyczną.W Rzymie wykonał dekorację wnętrz kościoła św.Stanisława,współpracował także z Vincenzo Brenną przy inwentaryzacji pałacu Nerona(Domus Aurea).W celach edukacyjnych kopiował również dzieła mistrzów.W 1784 r.powrócił do Polski,początkowo do Warszawy,a od 1795 r.zamieszkał na stałe w Wilnie.Na Uniwersytecie Wileńskim objął kierownictwo nowo powstałej Katedry Rysunku i Malarstwa(1797 r.)Był to początek tzw.wileńskiej szkoły malarskiej.W latach 1800–1801 na zaproszenie cara Pawła I przebywał w Petersburgu,gdzie wykonał dekorację malarską zamku Michajłowskiego.Oprócz dzieł o tematyce historycznej(Sesja Sejmu Czteroletniego 3 maja 1791 1793 r.Przysięga Tadeusza Kościuszki na Rynku w Krakowie,1797 r.Posłowie scytyjscy przed Dariuszem,po 1785 r.)jak i alegorycznej(Kościuszko ratujący Polskę przed grobem)malował obrazy religijne,a także portrety(Portret rodziny Prozorów,1789 r.)Nie gardził również zleceniami na dzieła okolicznościowe(Zatwierdzenie ustawy nadanej włościanom w Pawłowie w 1769 r.przez Pawła Ksawerego Brzostowskiego,1795 r.)Jest autorem cyklu akwarel przedstawiających zabytki architektury Wilna(1785–1786),w tym rozebrane w XIX wieku mury obronne z bramami miejskimi.W 1790 r.rozpoczął(nigdy nie dokończony)cykl rysunków i litografii Obrazy historii polskiej w stu rycinach będący ilustracją do Historii narodu polskiego pióra Adama Naruszewicza.Wspólnie z bratem Antonim namalował freski w pałacach w Dobrzycy,Śmiełowie i Lubostroniu,a także,w 1803 r.fresk w sali biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego przedstawiający dwanaście postaci antycznych(Sokrates,Plutarch,Pindar,Anakreon,Hezjod,Heraklit,Arystoteles,Eurypides,Diogenes,Homer,Archimedes i Platon).Sześć jego dzieł zdobi wnętrze kościoła Trójcy Świętej w najstarszym sanktuarium w Polsce na Świętym Krzyżu:"Trójca Przenajświętsza"[360x250 cm];"Śmierć św.Józefa";"Święty Emeryk";"Święta Scholastyka na rozmowie z rodzonym bratem Benedyktem";"Najświętsza Maryja Panna Niepokalanie Poczęta"oraz"Śmierć Świętego Benedykta".Jego uczniami byli,między innymi:Józef Oleszkiewicz,Józef Peszka,Maciej Topolski i Mateusz Tokarski.Franciszek Smuglewicz został pochowany w Wilnie na cmentarzu Na Rossie.

Henryków Lubański

Niem.Katholisch Hennersdorf,1937-39 Hennersdorf,1939-45 Ziethen-Hennersdorf wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim,w powiecie lubańskim,w gminie Lubań.
Położenie
Henryków Lubański położony jest na Wysoczyźnie Siekierczyńskiej.Miejscowość leży ok.4 km na północ od Lubania.Wieś znajduje się ok.20 km na wschód od granicy polsko-niemieckiej.
Charakter osady
Henryków Lubański to duża wieś,ciągnąca się na długości ok.11 km,licząca kilkaset domów,zamieszkana przez ok.850 mieszkańców.W osadzie znajdują się m.in.sklepy,siedziba Ochotniczej Straży Pożarnej,kościół pw.św.Mikołaja oraz cmentarz.Oś osady stanowi ulica,krzyżująca się z drogą wojewódzką nr 296.Przez wieś płynie niewielka rzeka.
Historia
Wieś powstała prawdopodobnie na przełomie XII i XIII wieku i stanowiła własność klasztoru magdalenek z pobliskiego Lubania.Zależność ta spowodowała,iż mieszkańcy wsi w większości pozostali wierni katolicyzmowi także wtedy,gdy mieszkańcy innych okolicznych miejscowości przyjęli luteranizm(stąd aż do 1937 r.osada nosiła nazwę Katholisch Hennersdorf niem."Henryków Katolicki" )W 1432 r.wieś została zniszczona przez pożar.W XVI i XVII wieku osada słynęła z produkcji wysokiej jakości przędzy,z której wyrabiano adamaszek.10 stycznia 1649 r.w pobliżu Henrykowa została rozegrana bitwa między wojskami cesarza Ferdynanda III Habsburga a oddziałami szwedzkimi.Inna,znacznie większa i ważniejsza bitwa miała miejsce w trakcie II wojny śląskiej 23 listopada 1745 r.w trakcie której oddziały pruskie,dowodzone przez generała Hansa Joachima von Ziethena zaskoczyły i rozbiły stacjonujących w osadzie żołnierzy saskich.Po bitwie zwycięskie wojska pruskie splądrowały opanowaną wieś.Także w czasie II wojny światowej doszło do walk w pobliżu wsi,między Wehrmachtem a Armią Czerwoną.Miały one miejsce w dniach od 20 lutego do 4 marca 1945 r.Po II wojnie wieś została włączona do Polski.W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa jeleniogórskiego.
Zabytki
Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są obiekty:
  • kościół par.pw.św.Mikołaja,zabytkowy,zbudowany został prawdopodobnie w XVII lub na początku XVIII w.Zastąpił on świątynię z 1220 r.Obecny wygląd kościoła dość znacznie odbiega od wyglądu pierwotnego,co związane jest z wielokrotnymi przebudowami(największe w latach 1754 r. i 1904 r.) i naprawami(ostatnie po zniszczeniach wojennych w latach 1947-1950.Przy kościele znajdują się zabytkowe krużganki i kilka kapliczek
  • plebania,zabytkowa z k.XVII,1776 r.
  • dom mieszkalny nr 213,z pocz.XIX-XX w.
inne zabytki:
  • mur cmentarza z podcieniami i bramą,pochodzące z drugiej połowy XVIII w.
Droga świętego Jakuba
Przez wieś przebiega Dolnośląska Droga św.Jakuba,odcinek szlaku pielgrzymkowego do grobu św.Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii.
Henrykowski cis
Na terenie Henrykowa Lubańskiego rośnie najstarsze drzewo w Polsce cis,który liczy sobie blisko 1277 lat.Drzewo to jest starsze od Państwa Polskiego i zostało objęte ochroną w postaci pomnika przyrody.

Dobromierz

Niem.Hohenfriedeberg wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim,w powiecie świdnickim,w gminie Dobromierz przy drodze krajowej nr 5 i drodze krajowej nr 34.Miejscowość w latach 1409-1945 posiadała prawa miejskie.Obecnie jest siedzibą gminy Dobromierz.Do Dobromierza należą też administracyjnie przysiółki Bronówek i Serwinów.
Położenie
Atrakcyjność turystyczną miejscowość zawdzięcza swemu położeniu na Przedgórzu Sudeckim,w prowincji Masywu Czeskiego pomiędzy Pogórzem Kaczawskim,Górami Wałbrzyskimi a Równiną Wrocławską.W sąsiedztwie wsi znajduje się zbiornik retencyjny na Strzegomce.
Zabytki
Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:
  • obręb staromiejski,z 1409 r.
  • kościół par.pw.św.Michała Archanioła,późnogotycki z początku XV wiek-XVIII w.
  • cmentarz
  • kościół ewangelicki,obecnie rzym.-kat.pom.pw.św.Piotra i Pawła,klasycystyczny,wybudowany w latach 1828-1832 w pierwszej połowie XIX w.
  • plebania,ul.Cmentarna 7,z XVIII w.XIX w.
  • zespół pałacowy i folwarczny:
    • pałac barokowy,z około 1727 r.pierwszej połowy XVIII wieku,przebudowany w stylu klasycystycznym w XIX w.
    • park,z pierwszej połowy XVIII w.XIX w.
    • folwark
      • dwa oficyny mieszkalne,z około 1727 r.z pierwszej połowy XVIII w.XIX w.
      • wozownia,z pierwszej połowy XVIII w.
      • stajnia,z ok.1727 r.z pierwszej połowy XVIII w.
      • pięć bram,z pierwszej połowy XVIII w.
      • ogrody gospodarcze(teren dawnych ogrodów i dziedzińca)
  • dom,ul.Cmentarna 2,z XVIII w.
  • domy,ul.Kościelna 1,5,6,7,8,z XIX w.
  • domy,ul.Wolności 2,5,7,18,z XIX w.
Historia
Gmina Dobromierz znajduje się w całości na ziemiach dawnej tzw.Trzebowii ziemi plemiennej Trzebowian.Pierwsza wzmianka o Dobromierzu pochodzi z 1277 r.W 1409 r.król Czech Wacław IV Luksemburski nadał ówczesnemu Friedebergowi prawa miejskie oraz herb,który przedstawiał dwie złote litery"W"przedzielone złotą strzałą ze załamanym grotem na niebieskim tle.4 czerwca 1745 r.pod Dobromierzem została stoczona jedna z największych bitew w wojnie o sukcesję austriacką,w której wojska pruskie dowodzone przez króla Prus Fryderyka II Wielkiego odniosły zwycięstwo nad wojskami koalicji austriacko-saskiej pod dowództwem Karola Lotaryńskiego.W 1909 r.został oddany do użytku nowy ratusz.W 1946 r.wieś została włączona administracyjnie do nowo powstałego województwa wrocławskiego tracąc status miasta,a niemieckojęzyczna ludność została wysiedlona.W latach 1945-1947 miejscowość była nazywana Górą Pokoju oraz Wysoką Górą Pokoju.W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa wałbrzyskiego.
Religia
Na terenie miejscowości działalność religijną prowadzi:
  • Kościół rzymskokatolicki
  • Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy

Franciszek Dąbrowski

Ps.Kuba ur.17 kwietnia 1904 w Budapeszcie,zm.24 kwietnia 1962 w Krakowie)komandor porucznik Marynarki Wojennej,w czasie wojny obronnej Polski w 1939 zastępca komendanta,a według niektórych źródeł przez większość czasu także faktyczny dowódca obrony Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte.
Biografia
Początek kariery wojskowej
Franciszek Dąbrowski,syn szlachcica(herbu Jelita)generała Romualda Dąbrowskiego i Elżbiety(Elizabeth)z Broulików,służbę wojskową rozpoczął w listopadzie 1918 roku w szkole podchorążych w Krakowie.W następnym roku szkołę przemianowano w Korpus Kadetów Nr 1 we Lwowie.W latach 1921-1923 był słuchaczem Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie.Po ukończeniu szkoły i awansie na podporucznika przydzielony został do 3 Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku.Następnie pełnił służbę w Batalionie Szkolnym Podchorążych Piechoty w Biedrusku i od 1932 roku 29 Pułku Strzelców Kaniowskich w Kaliszu.
Westerplatte
Z początkiem grudnia 1937 r.został przeniesiony z Kalisza do Gdańska,formalnie do Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku,w rzeczywistości na stanowisko zastępcy komendanta dowódcy Oddziału Wartowniczego Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte.Do najważniejszych obowiązków kpt.Dąbrowskiego,specjalisty od broni maszynowej,należało szkolenie żołnierzy składnicy z zakresu ochrony obiektów na zamkniętym terenie placówki.Poza tym przeprowadzał odprawy z dowódcami wart,zaznajamiał patrole i roty oficerskie z obiektami oraz rejonami obserwacji i podsłuchu.Dowódcą oddziału wartowniczego i zastępcą komendanta Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte był od grudnia 1937 r.do 7 września 1939.WST broniła się do 7 września 1939,kiedy to mjr Sucharski ostatecznie zdecydował poddać placówkę.
Niewola i pierwsze lata po wojnie
Okres niewoli spędził w obozach jenieckich w Klein Dexen(Stablack,dziś Dołgorukowo)na terenie Prus Wschodnich,w murowanych koszarach w Prabutach,w oflagu XVIII A w Lienzu w Tyrolu na terenie Austrii oraz w wielkim obozie jeńców polskich Oflagu II C Woldenberg(Dobiegniew).Pobyt w niewoli Dąbrowskiego przyczynił się jednak do szybko postępującej gruźlicy,pomimo,że z uwagi na karierę ojca w cesarskim wojsku był lepiej traktowany przez lekarzy obozowych.Po wyzwoleniu zgłosił chęć dalszej służby wojskowej.Z dniem 10 sierpnia 1945 roku został awansowany na stopień majora(kmdr ppor.) i jeszcze w tym samym miesiącu otrzymał przydział na szefa sztabu Samodzielnego Batalionu Morskiego.Batalion ten w 1946 r.został przeformowany na Kadrę Marynarki Wojennej,a jego dowódcą został Dąbrowski,awansowany jednocześnie do stopnia komandora porucznika.Awansowano go,pomimo,że znany był z braku aktywnego zaangażowania politycznego i jednocześnie negatywnego stosunku do władz.Dobrze oceniano jednak jego walory dowódcze i organizacyjne.Dla zabezpieczenia przebiegu wyborów na Pomorzu Gdańskim sformowano grupy ochronno-propagandowe.Komendantem ośrodka wyszkolenia tych grup mianowano 1 stycznia 1947 Dąbrowskiego.Funkcję tę pełnił do 1949 roku,kiedy to został szefem Biura Dowódcy Marynarki Wojennej w Gdyni.Członek PPR,później PZPR po połączeniu z PPS,wyrzucony z partii po kilku latach jako„sanacyjny oficer”.
Lata stalinizmu
W 1950 r.Dąbrowski został uznany za inwalidę wojennego i zwolniony z powszechnego obowiązku służby wojskowej;nie miał jednak wypracowanej emerytury wojskowej.Od tego momentu rozpoczął się najtrudniejszy okres w życiu Dąbrowskiego.Z Ustki musiał przenieść się wraz z rodziną do Krakowa.Nie miał pracy i żadnej możliwości kontynuowania niezbędnego leczenia sanatoryjnego.Po wielu staraniach o mieszkanie,otrzymał pojedynczy pokój bez sanitariatu.Aby utrzymać rodzinę podjął pracę jako kasjer w KMPiK,szył chałupniczo pantofle.Na początku lat 50.na fali stalinowskich czystek został usunięty z partii i pozbawiony pracy.
Zebranie tej redakcji,poświęcone zdrowym odruchom czujności rewolucyjnej,zgromadziło kilkaset osób.Prowadziła je,pełniąca funkcję sekretarza,towarzyszka Wiśniewska.Towarzyszka Wiśniewska była za swego poprzedniego życia sprzątaczką w jakiejś chrzanowskiej fabryce(…).Miała polecenie oczyścić organizację partyjną i zabrała się do tego z pełną gorliwością(…).W pewnej chwili zza stołu prezydialnego padło nazwisko„Dąbrowski”(…).Aby sprawę uściślić,towarzyszka Wiśniewska,wstrzymując oddech,dodała,akcentując każdą literę:„Przedwojenny oficer”.Wstał z miejsca szczupły,wymizerowany mężczyzna i zaczął mówić,a raczej opowiadać swój życiorys(…).Kiedy kapitan Dąbrowski wydukał już swój życiorys,królująca za stołem prezydialnym towarzyszka Wiśniewska ze zgrozą spojrzała na salę i tak,mniej więcej,podsumowała to,co usłyszała:„A więc mamy w naszych szeregach przedwojennego oficera Polski sanacyjnej,czyli wroga.Udział w wojnie nie tłumaczy kapitana Dąbrowskiego.Sprawa jest jasna.Kto z obecnych jest za usunięciem kapitana Dąbrowskiego z partii?”Odwołanie Dąbrowskiego zostało oczywiście odrzucone.Zrozumiałem więc wyrok na Dąbrowskim został wykonany.Okazało się,że się myliłem.Była to bowiem połowa wyroku(…).Zjechała do Krakowa komisja,by do końca oczyścić wydawnictwo z wrogich elementów.Komisja kierowała nią niejaka Nowicka uznała,że Dąbrowskigo należy natychmiast usunąć także i z pracy.
Usuniętemu z partii i pracy oficerowi nikt nie chciał pomóc.
Dopiero powiadomiony przez Arnolda Mostowicza generał Bolesław Kieniewicz,dowódca Krakowskiego Okręgu Wojskowego,spowodował,że Dąbrowskiemu umożliwiono pracę sprzedawcy gazet w kiosku,w atrakcyjnym punkcie na Plantach:
Może kiedyś znajdzie się dokumentalista,który film[o Westerplatte]uzupełni historią o tym,jak„czujność”partii zdemaskowała w jej szeregach wroga w postaci bohaterskiego oficera i jak to ruski generał odnalazł w swoich żyłach tę jedną kroplę polskiej krwi,której zabrakło krakowskim działaczom. Rehabilitacja
Po październikowej odwilży 1956 r.Dąbrowskiemu wypłacono odszkodowanie i otrzymał większe mieszkanie.Aktywnie podjął działalność na rzecz utworzenia Związku Obrońców Westerplatte.Kmdr por.rez.Franciszek Dąbrowski zmarł 24 kwietnia 1962 w krakowskim Szpitalu Przeciwgruźliczym,w wieku 58 lat.Został pochowany w Krakowie na cmentarzu Rakowickim.Był odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy,Złotym Krzyżem Zasługi,Medalem za Odrę,Nysę i Bałtyk i Odznaką Grunwaldzką.Jego imię noszą w Polsce dwie szkoły:Gimnazjum nr 34 w Gdańsku-Nowym Porcie i Szkoła Podstawowa nr 62 w Krakowie.Jego imię nosiła także Morska Brygada Okrętów Pogranicza w Gdańsku(15 kwietnia 1967–1 sierpnia 1991).Jest autorem książek:„Dziennik bojowy załogi Westerplatte”(1945 r.)oraz„Wspomnienia z obrony Westerplatte”(1957 r.)Dopiero w latach 90.XX wieku została szerzej ujawniona w nowym piśmiennictwie historycznym faktyczna rola Dąbrowskiego i postawa majora Sucharskiego podczas obrony Westerplatte,wcześniej uważano w oficjalnej historiografii majora Sucharskiego za dowodzącego cały czas obroną Westerplatte,do czego przyczyniła się m.in.książka Melchiora Wańkowicza(czemu oficjalnie nie zaprzeczali uczestnicy obrony).
Awanse
  • Podporucznik ze starszeństwem z 1 lipca 1923
  • Porucznik ze starszeństwem z 1 lipca 1925
  • Kapitan 27 czerwca 1935 ze starszeństwem z 1 stycznia 1935 i 111 lokatą w korpusie oficerów piechoty
  • Major zweryfikowany z dniem 10 sierpnia 1945
  • Komandor porucznik 1946 r.

Tadeusz Reytan

Rejtan,Reyten herbu Rejtan(ur.20 sierpnia 1742 w Hruszówce,zm.8 sierpnia 1780 tamże)polski szlachcic,w 1773 r.poseł województwa nowogródzkiego na Sejm Rozbiorowy w Warszawie.Jego bohaterski opór przeciw skonfederowaniu Sejmu Rozbiorowego uznawany jest za jedną z ostatnich pozytywnych prób zastosowania liberum veto.
Życiorys
Syn zamożnego ziemianina Dominika Reytana,podkomorzego nowogródzkiego i Teresy z Wołodkowiczów stolnikówny mińskiej.Brat Michała,pisarza nowogródzkiego.Wnuk Michała(zm.1706 r.)skarbnika mozyrskiego.Wraz z ojcem był klientem Radziwiłłów.Na pierwszej sesji sejmowej 19 kwietnia 1773 wraz z Samuelem Korsakiem i Stanisławem Bohuszewiczem sprzeciwiał się zawiązaniu na sejmie konfederacji pod przewodnictwem Adama Ponińskiego,umożliwiającej zatwierdzenie traktatu I rozbioru Polski.Po jego dokonaniu,miał uniemożliwić wyjście sygnatariuszom rozbioru,wołając do nich:"Chyba po moim trupie!".Stanowisko jego zgodne było z instrukcją,jaką otrzymał przy wyborze na posła na swoim sejmiku w Nowogródku:bronić całości Polski z narażeniem życia i mienia.Oparł się na tym,że uniwersały królewskie zwołały sejm wolny,a alternata laski przypadała wówczas na prowincję litewską.Przestrzegał zasad ścisłego legalizmu,nie dążąc do zerwania obrad,wysuwał jako jedyne żądanie wybór marszałka.Opór Reytana poparł Korsak,inni posłowie litewscy oraz niektórzy koronni(głównie łęczyccy).Wziął w ręce drugą laskę,przygotowaną dla marszałka konfederacji litewskiej i usiadł na taborecie marszałka oświadczając,że może być takim samym samozwańczym marszałkiem jak Poniński,doprowadzając do ustąpienia tego ostatniego z miejsca prezydialnego.20 kwietnia wniesiono do grodu akt konfederacji i ustanowiono jej sądy,przed które pozwano Reytana.W obliczu nieprzyjęcia przez Reytana pozwu sąd konfederacji skazał go wyrokiem zaocznym(kondemnatą)jako wzburzyciela pokoju powszechnego i buntownika przeciw ojczyźnie na kary kryminalne i konfiskatę dóbr.21 kwietnia gród warszawski z rozkazu Ponińskiego nie przyjął manifestu Reytana i Korsaka przeciw bezprawnemu pozwaniu Reytana.Mocarstwa rozbiorcze wydały notę,żądającą opróżnienia sali poselskiej,jednak Reytan,Korsak i Bohuszewicz cały czas jej nie opuszczali.Usiłując zatrzymać na sali posłów,którzy po ogłoszeniu solwowania sesji udawali się do wyjścia Reytan stanął w drzwiach rozkrzyżowawszy ręce,zaklinając na miłość Boga i ojczyzny,padł na ziemię wołając,żeby deptali jego ciało.Posłowie przechodzili przez leżącego.22 kwietnia Reytan wyczerpany fizycznie i nerwowo po 36 godzinach przebywania bez jedzenia opuścił salę sejmową.Uzyskał na piśmie gwarancję od posłów mocarstw rozbiorczych,że nie podlegać będzie represjom i,że kondemnata na nim zostanie skasowana.Reytan udał się po protekcję do pruskiego generała Ruperta Scipio von Lentulusa,który przydzielił mu ochronę huzarów pruskich,w których asyście chodził później po stolicy.Po sejmie rozbiorowym,Reytan wyjechał na Litwę i według tradycji rodzinnej popadł w obłęd,w wyniku czego 8 sierpnia 1780 roku popełnił samobójstwo.Nie założył rodziny.Prawdopodobnie odebrał sobie życie w swojej rodzinnej Hruszówce kalecząc się szkłem.Szczątki Tadeusza Reytana odkryto w okresie II Rzeczypospolitej w 1930 r.w obmurowanym cegłą grobie w miejscu zwanym„Pod Grabem”,zlokalizowanym w pobliżu dworu,na które wskazywali okoliczni mieszkańcy.Polscy naukowcy wśród których byli m.in.antropolog Kazimierz Stołyhwo i historyk Stanisław Lorentz potwierdzili wówczas fakt autentyczności miejsca pochówku i szczątków Tadeusza Reytana.Zdaniem historyka Jerzego Michalskiego badania szczątków z Hruszówki w 1930 roku nie doprowadziły do jednoznacznej konkluzji,czy są one Tadeusza Rejtana.
Kult postaci
Wkrótce po śmierci rozpowszechnił się w Polsce kult jego postaci.Portrety Reytana pojawiały się na licznych rycinach jako symbol prawdziwego patrioty.Sejm Czteroletni uczcił pamięć Tadeusza Reytana,zawierając to w następujących słowach:„Mój król,za zgodą skonfederowanych Rzeczypospolitej stanów,w tej porze,gdzie przywróceniem sił Rządu Rzeczypospolitej(...)mamy wdzięczną czułość długiem pamięci tego szanownego Polaka”.Tadeusz Reytan jest bohaterem opowiadania zawartego w zbiorze:„Pamiątki JPana Seweryna Soplicy,cześnika parnawskiego”Henryka Rzewuskiego z 1839 r.Imię Reytana nosi znane z patriotycznych tradycji,założone w 1905 r.VI Liceum Ogólnokształcące im.Tadeusza Reytana w Warszawie oraz Zespół Szkół nr 2 im.Tadeusza Reytana w Rzeszowie.

Daniel Gralath

Ur.30 maja 1708 w Gdańsku,zm.23 lipca 1767 w Gdańsku gdańszczanin,burmistrz,burgrabia,uczony.
Biografia
Urodził się w bogatej rodzinie kupieckiej Karla Ludwiga Gralatha(1673–1713).Już w trakcie nauki w Gdańskim Gimnazjum Akademickim,wykazywał zainteresowanie naukami ścisłymi,co zaowocowało dysertacjami wydanymi po łacinie w 1729 r.Od 1728 r.studiował w Halle,Lejdzie i Marburgu.Po powrocie do Gdańska,ożenił się z córką wybitnego przyrodnika,Jacoba Theodora Kleina.Był współzałożycielem powstałego w 1742 r.Towarzystwa Przyrodniczego w Gdańsku.Interesował się szczególnie elektrycznością.Od 1746 r.prowadził badania nad wynalezioną rok wcześniej,przez Ewalda Kleista w Kamieniu Pomorskim,butelką lejdejską.Zbudował pierwszą na świecie baterię takich butelek i wyjaśnił jej działanie.Zmierzył siłę działającą między naładowanymi okładkami butelki.Napisał pierwsze na świecie dzieło poświęcone elektrostatyce(3-tomowa Historia Elektryczności opublikowana w latach 1747 r.1754 r. i 1756 r.)oraz bibliografię wszystkich dzieł poświęconych elektrostatyce(Biblioteka elektryczna).W uznaniu jego osiągnięć naukowych Towarzystwo Naukowe w Getyndze powołało go na członka.Pracował od 1754 r.w administracji Gdańska,był od 1754 r.ławnikiem,od 1758 r.rajcą,w 1762 r.burgrabią królewskim a od 1763 r.do śmierci jednym z burmistrzów Gdańska.Został pochowany w Bazylice Mariackiej w Gdańsku,w niewiadomym miejscu.W podgdańskim Sulminie znajduje się grobowiec rodzinny potomków Daniela Gralatha,wybudowany w 1818 r.Zainicjował i swoim testamentem współfinansował założenie Wielkiej Alei lipowej,pomiędzy Gdańskiem i Wrzeszczem.W 1901 r.przy alei w okolicy skrzyżowania z ul.Smoluchowskiego umieszczono pomnik Daniela Gralatha w postaci głazu narzutowego z pamiątkową tablicą.Po wojnie na głazie umieszczono tablicę ku czci harcerzy pomordowanych przez nazistów.W 2004 r.pomnik harcerzy umieszczono w niedalekim parku(Małym Błędniku),a na głazie wmurowano nową tablicę upamiętniającą Daniela Gralatha.Kontynuatorami działalności Gralatha byli jego dwaj synowie:Karol Fryderyk(1741-1818)był rajcą miejskim,a w czasach napoleońskiego Wolnego Miasta prezydentem senatu Gdańska,zaś Daniel Gralath młodszy(1739-1809)był profesorem,doszedł do godności rektora Gimnazjum Akademickiego,był autorem cennej"Historii Gdańska" i rozprawy o przedawnieniu(1773 r.)podważającej rzekome prawa króla pruskiego do ziem zajętych w wyniku I rozbioru Polski.

Franciszek Karpiński

Herbu Korab,pseud. i krypt.Autor"Zabawek wierszem i prozą";F.K.(ur.4 października 1741 w Hołoskowie koło Otyni,zm.16 września 1825 w Chorowszczyźnie koło Wołkowyska)polski poeta epoki oświecenia,pamiętnikarz,dramatopisarz,tłumacz,publicysta,moralista,twórca i główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce.
Życiorys
Był synem Andrzeja,zarządcy w Hołoskowie(należącego do Potockich) i Rozalii Karpińskich.Matka pochodziła z rodziny Spendowskich(według relacji poety z roku 1798).Po ukończeniu podstawowych nauk wstąpił do gimnazjum(kolegium jezuickie)w Stanisławowie.Była to szkoła z wielkimi tradycjami.Powstała ona w 1669 r.z fundacji założyciela miasta Jędrzeja Potockiego.W 1718 r.przeszła w ręce jezuitów,którzy podnieśli ją do bardzo wysokiego poziomu.Tu odbył dwuletni kurs retoryki i filozofii.Po ukończeniu gimnazjum studiował na uniwersytecie we Lwowie do uzyskania tytułu doktora filozofii i nauk wyzwolonych oraz bakałarza teologii.Obecny na egzaminie arcybiskup lwowski Sierakowski namawiał go bezskutecznie do stanu duchownego.Karpiński półtora roku kształcił się w Wiedniu,gdzie doskonalił znajomość języków obcych i słuchał wykładów znakomitych przyrodników.Po otrzymaniu starannego wykształcenia rozpoczął pracę nauczycielską na dworach magnackich.W wieku 40 lat wydał pierwszy tomik wierszy(Zabawki wierszem).Przez Ignacego Witosławskiego,oboźnego polnego koronnego,przesłał swoje utwory księciu Czartoryskiemu i biskupowi Naruszewiczowi.Niedługo potem Czartoryski wezwał go listownie do Warszawy i zaproponował stanowisko sekretarza interesów politycznych.Karpiński wyjechał do stolicy w 1783 r.Wkrótce został przez Naruszewicza przedstawiony królowi.Została mu zlecona opieka nad biblioteką Czartoryskich.Doprowadził do uporządkowania i oznakowania zbiorów.Wydał trzy kolejne tomy wierszy.Zyskał dużą popularność,ale rozczarowany życiem w stolicy,a zwłaszcza zniechęcony konfliktami i obłudą panującymi w tamtejszych sferach towarzyskich,pomimo przywiązania do swojego protektora powrócił po półtora roku na Ruś Czerwoną,która w tym czasie znajdowała się już pod zaborem austriackim.Utrzymywał się znowu z dzierżawy różnych majątków i z pracy guwernera na dworach magnackich,między innymi był wychowawcą syna księcia Józefa Sanguszki,Romana.Wielokrotnie na dłuższe pobyty przyjeżdżał do Warszawy.Był uczestnikiem obiadów czwartkowych u króla.Od poznanego szambelana królewskiego,Marcina Badeniego,dostał w dzierżawę na sześć lat wieś królewską Suchodolinę.Za jego też wstawiennictwem w 1791 r.otrzymał od króla pięćdziesięcioletnią dzierżawę wsi Kraśnik w powiecie prużańskim,którą nazwał Karpinem i tam osiadł na parę lat.W latach 1785-1818 przebywał na dworze Branickich w Białymstoku,gdzie napisał Pieśni nabożne(Kiedy ranne wstają zorze,Wszystkie nasze dzienne sprawy,Bóg się rodzi i inne).Zabrzmiały one po raz pierwszy w starym kościele farnym,a wydane zostały w klasztorze oo.Bazylianów w Supraślu w 1792 r.W 1818 r.kupił od Wincentego Orzechowskiego,sędziego granicznego wołkowyskiego,wieś Chorowszczyznę koło Wołkowyska,gdzie spisał swój pamiętnik i spędził resztę życia.W 1800 r.został członkiem Towarzystwa Przyjaciół Nauk.Miał kolejno trzy wybranki serca,zwane przez siebie Justynami,nigdy się jednak nie ożenił.Grób poety znajduje się na cmentarzu przykościelnym byłego kościoła i klasztoru misjonarzy w Łyskowie(w owym czasie miasteczku dziedzicznym Adama Bychowca)w obwodzie prużańskim na Białorusi i ma kształt wielokrotnie zmniejszonej wiejskiej chaty.W szczycie tablica z płaskorzeźbą półpostaci,pod nią napis Oto mój dom ubogi,pod nim Franciszek Karpiński*1741-1825*Poeta.Pierwotnie był to głaz marmurowy tylko z napisem Oto mój dom ubogi.
Twórczość
Karpiński był zafascynowany kulturą ludu.Tłumacząc psalmy,przywiązywał dużą wagę do jasnego i czytelnego języka.Krytykował przekłady Kochanowskiego za rozwlekłość,niezgodność z oryginałem i zbyt częste nawiązywanie do mitologii.Był twórcą nurtu sentymentalnego w liryce polskiej.
Tworzył:
  • sielanki(Laura i Filon),
  • wiersze miłosne(Do Justyny.Tęskność na wiosnę),
  • dumy,
  • elegie,
  • wiersze patriotyczne:
    • Żale Sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta
    • Pieśń dziada sokalskiego
  • pieśni religijne,które stały się bardzo popularne:
    • Kiedy ranne wstają zorze(oryg.,,Pieśń poranna")
    • Wszystkie nasze dzienne sprawy
    • Zróbcie mu miejsce,Pan idzie z nieba
    • Bóg się rodzi moc truchleje(oryg.,,Pieśń o Narodzeniu Pańskim"polonez)
    • Nie zna śmierci Pan żywota
Inne utwory:
  • tłumaczenie Psałterza Dawida,Ogrodów Delille'a
  • autobiografia Historia mego wieku i ludzi,z którymi żyłem,(1792 r.)
  • komedia łzawa Czynsz
  • tragedia Bolesław III
  • rozprawa O wymowie w prozie albo wierszu(1782 r.)
Ważniejsze dzieła(chronologicznie)
  1. Do Justyny.Tęskność na wiosnę,powst.około 1762-1765(według R.Sobola;według R.Pilata 1756 r.lub 1757 r.według K.M.Górskiego 1755-1760),wyd.(ten najpopularniejszy wiersz liryczny Karpińskiego zamieszczano ponadto w licznych antologiach poetyckich i wypisach literackich);przekłady:czeski(1797 r.)francuski(1792 r.) i serbski(1929 r.)
  2. Laura i Filon,wyd.Estreicher notuje ponadto 3 osobne wydania bez roku i miejsca wydania jedno z XVIII w.dwa z wieku XIX(jedno z nich miało się ukazać w Krakowie,pomiędzy latami 1820 r.a 1825 r.)autograf dedykowany I.Stryjeńskiej w Bibliotece Jagiellońskiej,sygn.4998,(utwór przedrukowywany równie często jak poz.1);przekł.serbski(1939 r.)
  3. Sumienie,wyd.oddając mu wiersze na Sumienie;wyd.następne:
  4. Zabawki wierszem i przykłady obyczajne,Lwów 1780 r.wyd.następne:wyd.2 Lwów 1782 r.od wyd.3:Zabawki wierszem i prozą,t.1,Warszawa 1782 r.wyd.4 rozszerzone Warszawa 1785 r.wyd.5 Warszawa 1790 r.Warszawa 1796 r.(wyd.obecnie nieznane,choć wymienia je Estreicher);Warszawa 1803 r.(teksty tu zawarte weszły w całości lub w wyborze i zmienionym układzie do poz. 30 i Wydań zbiorowych;dedykowane A.K.Czartoryskiemu);zawartość m.in.poz.1-3,pozostałe Sielanki,Tęskność do kraju,Do przyjaciela,Matka syna wyprawia do obozu;przekł.niemiecki(1800 r.)
  5. Krótko zebrane życie Stefana Czarneckiego(oraz wiersz:)Z okoliczności czasów Czarneckiego,wyd.następne życiorysu i wiersza wyd.następne wiersza:
  6. O wielkości Boga.Wiersz...brak miejsca i roku wydania(najprawdopodobniej Grodno 1781 r.)wyd.następne:
  7. O powinnościach obywatela...Na rocznicę urodzin...J.O.Książęcia(A.K.Czartoryskiego),powst.1781 r.wyd.osobne:Wiersz...o powinnościach obywatela,przedrukowany kosztem E.S. i ofiarowany młodzieży polskiej 1830 roku,Kraków 1830 r.(wydawca zastąpił 10 ostatnich strof oryginału 3 nowymi,dodanymi"z powodu obecnych wypadków");
  8. O wymowie w prozie albo wierszu,powst.najprawdopodobniej w latach 1781-1782,
  9. Zabawki wierszem i prozą t.2,Warszawa 1782 r.wyd.następne:Warszawa 1785 r.Warszawa 1790 r.Warszawa 1803 r.(teksty tu zawarte weszły w całości lub w wyborze i zmienionym układzie do poz.30 i Wydań zbiorowych);zawartość m.in.poz.5-8 oraz Do Wolności;Duma Luidgardy,czyli Lukierdy;Sen;Przekłady poz.1;przekł.niemiecki(1800 r.)Zabawki...t.3
  10. Mowa na pochwałę Jana Sobieskiego...do młodzieży szkolnej,powst.1783,wyd.następne w zbiorze:Mowy wyborne t.2,Wilno 1784 r.autograf:Biblioteka Akademii Nauk Lwów(Archiwum Chreptowiczów,sygn.I 6061)
  11. Zabawki wierszem i prozą t.4,Warszawa 1783 r.wyd.następne:Warszawa 1792 r.Warszawa 1803 r.(teksty tu zawarte weszły w całości lub w wyborze i zmienionym układzie do poz.30 i Wydań zbiorowych);zawartość m.in.wiersze:Mazurek,Już ja nie ten,Przeciwko pojedynkom,Głos zabitego do sądu;Bajki;proza:poz.10;Przywary;O szczęściu człowieka;przekł.niemiecki(1799 r.)Zabawki...t.5-6
  12. Powrót z Warszawy na wieś Autora"Zabawek wierszem i prozą",Grodno 1784 r.(tekst w jęz.polskim i niemieckim),wyd.następne:Magazyn Warszawski 1784 r.t.2,s.319-322;wyd.osobne:Powrót na wieś p.Karpińskiego brak miejsca i roku wydania;ponadto w licznych antologiach i wypisach literackich;przekł.czeski(1853 r.)niemiecki(1784 r.)
  13. Przeciwko fanatyzmowi,(K.Estreicher zamieścił ten tekst wśród wierszy Węgierskiego,choć we wstępie sam podał w wątpliwość słuszność swej decyzji wspominając,iż współcześni przypisywali autorstwo Karpińskiemu.Autorstwo Karpińskiego jest bezsporne:wiersz znajduje się bowiem w edycji zbiorowej jego pism,która powstała przy współudziale poety)
  14. List do...Szczęsnego Potockiego,wojewodzica ruskiego.O szczęściu człowieka w towarzystwie,czyli o Rzeczypospolitej,powst.w latach 1784-1787,(pt.O Rzeczypospolitej);wyd.zbiorowe poz.2-5;Estreicher(XIX)wymienia wyd.osobne(odbitkę):Rzeczpospolita czym jest,czym być powinna,uważając ją względnie za szczęście człowieka w towarzystwie;list z tej okazji do Szczęsnego przez Karpińskiego(W 12-ce)
  15. Zabawki wierszem i prozą t.7,Warszawa 1787 r.(teksty tu zawarte weszły w całości lub w wyborze i zmienionym układzie do poz.30 i Wydań zbiorowych);zawartość m.in.poz.12-14 oraz wiersze:Podróż z Dobiecka na Skałę,Żebrak przy drodze,Do mądrości,Przypomnienie dawnej miłości;przekł.rosyjski(1963 r.)
  16. Podróż do Krakowa i jego okolic,Warszawa 1788 r.(2 wydania),
  17. Czynsz.Komedia w 3 aktach,wyst.Warszawa i Kraków 1789 r.wyd.(Warszawa przed 28 stycznia 1789);rękopis znajdował się w Bibliotece Teatralnej Warszawskiej,sygn.314
  18. Bolesław III.Tragedia,Warszawa 1790 r.wyd.następne:(ze zmienionym tytułem i zakończeniem)Judyta,królowa polska.Tragedia,Warszawa 1792 r.Poznań 1806 r.
  19. Projekt,czyli uwagi,co jest lepsze dla Polski:sukcesja tronu,czyli elekcja królów...(druk ulotny,nieznany,prawdopodobnie z roku 1790);tekst,znany dotąd z lakonicznej charakterystyki Karpińskiego w"Pamiętnikach",z kopii autografu Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie,sygn.B4 49,wyd.J.Platt:Karpinsciana wileńskie,w zbiorze:Miscellanea z doby Oświecenia,nr 2,Wrocław 1965 r.Archiwum Literatury nr 9,(Estreicher wymienia pod hasłem Karpiński druk O następstwie i wyborze królów,wydaje się jednak,iż mamy tu do czynienia z rekonstrukcją bibliograficzną opartą na autobiografii pisarza)
  20. Do Stanisława Małachowskiego...z okoliczności danej przez niego wolności poddanym swoim(Warszawa 1790 r.)(niektórzy badacze przypisywali ten utwór J.Wybickiemu;autorstwo Karpińskiego jest bezdyskusyjne:poeta włączył ten wiersz do edycji zbiorowej swoich pism)
  21. Pieśń na dzień Trzeci Maja,szczęśliwie doszłej konstytucji kraju(Warszawa 1791 r.)
  22. Wiersz do...księdza Poczobuta,rektora Akademii Wileńskiej i...księdza Kundzicza,kanonika inflanckiego,z przypadku mostu spalonego w Wilnie brak roku i miejsca wydania(powst.po 25 kwietnia 1791,druk.prawdopodobnie w roku 1791),M.Baliński:Dawna Akademia Wileńska,Petersburg 1862 r.s.335-342(tekst według pierwodruku,bogatszy o strofę wstępną,której nie ma w Wydaniu zbiorowym);
  23. Pieśni nabożne,Supraśl 1792 r.2 wydania(tu również 20 psalmów);wyd.następne:Wilno 1793 r.Wilno 1795 r.Kraków 1798 r.Wilno 1819 r.Warszawa 1829 r.(w:Psałterz t. 2);Pieśni poranne,Bochnia 1829 r.(wybór);F.Karpiński i jego pieśni,Warszawa 1862 r.(wybór);Lwów(1882 r.)Biblioteka Mrówki nr 11;Dziesięć pieśni nabożnych z nutami,Lwów 1894 r.(wybór).Pieśni nabożne Karpińskiego pojawiają się ponadto w licznych antologiach,śpiewnikach i modlitewnikach religijnych,np.K.Ekarthausen Samuel,czyli Bóg jest najczystszą miłością,Warszawa 1802 r.Warszawa 1808 r.Nabożeństwo codzienne dla młodzieży chrześcijańskiej...Wilno 1828 r.M.M.Mioduszewski Śpiewnik kościelny,czyli pieśni nabożne...w kościele katolickim używane...t.1-2,Kraków 1838 r. i Dodatki;(wyd.bibliofilskie:Pieśń o Narodzeniu Pańskim,oprac.R.Sobol,Wrocław 1957 r.)
  24. Przeciw samobójstwu brak miejsca wydania(9 stycznia 1793);Estreicher na podstawie katalogu Grölla wiąże ten anonimowy i niedostępny obecnie druczek ulotny z Karpińskim;wiarygodność informacji drukarza i zapisu bibliografa potwierdza anons Gazety Warszawskiej 1793 r.nr 3
  25. Pieśń chudopacholska brak miejsca i roku wydania(XVIII wiek),wyd.następne:Dziennik Wileński 1827 r.Literatura Nadobna t.2,nr 8(pt.Pieśń na drożyznę);R.Kaleta Przegląd Humanistyczny 1960 r.nr 5(z pierwodruku);autograf w Bibliotece Czartoryskich,sygn.3955
  26. Żale sarmaty nad grobem Zygmunta Augusta,ostatniego polskiego króla z domu Jagiełłów,powst.1801 lub 1797-1801,wyd.następne poz.2-5,9-14(Ponadto wielokrotne były przedruki w antologiach,wypisach literackich);przekł.francuski(1859 r.)rosyjski
  27. Rozmowy Platona z uczniami swoimi cz.1,Grodno 1802 r.(traktat moralno-filozoficzny składający się z 5"Rozmów",wzorowanych na dialogach Platona),wyd.następne.Karpiński przygotował również cz.2 Rozmów...lecz pracy nie doprowadził do końca.W jego papierach zachowały się jednak materiały(bruliony,pierwsze szkice)związane z tym dziełem i to zarówno z ogłoszonej cz.1,jak też niedokończoną cz.2(materiały te wydano w 2 zespołach pism);przekł.francuski(tekst nieznany)
  28. Podróż w kraju zaczarowanym,powst.przed 16 grudnia 1802,Wanda 1820 r.s.169-175;wyd.następne:R.Sobol Pamiętnik Literacki,rocznik 50(1959 r.)zeszyt 3-4(z autografu Muzeum Narodowego Kraków,sygn.VIII.10.049)
  29. Alcesta,królowa Tesalii.Opera w 1 akcie,wyd.następne
  30. Dzieła...wierszem i prozą.Edycja nowa i zupełna,wieloma pismami od autora nadesłanymi pomnożona t.1-4,wyd.F.K.Dmochowski,Warszawa 1806 r.zawartość t.1:Sielanki,Pieśni,Wiersze różne;t.2:Przekłady poz.5;t.3:Przekłady poz.1-4,Ważniejsze dzieła poz.10,16-18,29;t.4:Ważniejsze dzieła poz.8,14,27,Przykład uczynności dla bliźniego,Przykład religii,Przywary,Przekłady poz.6
  31. Dzieciom dla ich rozrywki i nauki,niektóre zabawniejsze historie z różnych dziejów świata dawniejszego zebrane,Wilno 1820 r.(tu również poz.28)
  32. Historia mego wieku i ludzi,z którymi żyłem(tzw.Pamiętniki),pisana przez kilkanaście lat,zamknięta ostatecznie w roku 1822,fragm.wydane m.in.A.Korniłowicz O życiu F.Karpińskiego,Wilno 1827 r.J.Krzeczkowski Znicz 1834 r.całość wyd.I.Moraczewski,Poznań 1844 r.Lwów 1849 r.Poznań 1884 r.K.J.Turowski,Kraków 1862 r.P.Chmielowski,Warszawa 1896 r.Warszawa 1898 r.R.Sobol,Warszawa,Biblioteka Pamiętników Polskich i Obcych;autograf znajdował się w Bibliotece Krasińskich,zniszczony w roku 1944;kopie m.in.w:Biblioteka Jagiellońska,sygn.6838/II;Biblioteka Narodowa(BOZ),sygn.887;Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk Wilno,sygn.B4 49;Ossolineum,sygn.5200/I(pt.Życie F.Karpińskiego przez niego samego napisane)
Wiersz Karpińskiego ogłosiła ponadto Gazeta Warszawska 1802 r.nr 52 dodatek;przedr.Gazeta Krakowska 1802 r.nr 55.Drobne utwory wierszem i prozą nie ogłoszone przez autora wydał m.in.K.Prozor Dziennik Wileński 1827 r.Literatura Nadobna t.2,nr 3,5-6,8(15 wierszy oryginalnych i 1 przekład;proza:Przestrogi pod błogosławieństwem dane wnuczce mojej,Katarzynie Kozierowskiej,po ślubie jej z Walentym Polanowskim,starościcem ostrskim;)A.Korniłowicz O życiu F.Karpińskiego,Wilno 1827 r.(proza:Projekt podany Dymitrowi Koszelowowi,gubernatorowi grodzieńsko-litewskiemu;Projekt o Żydach w czasie Sejmu 3 maja 1792 roku;Przestrogi pod błogosławieństwem dane...);Znicz 1834 r.(wiersz);Dwutygodnik Literacki 1844 r.nr 5(wiersz);L.Zienkowicz Wieczory Lacha z Lachów,czyli opowiadania starego literata polskiego,Lipsk 1864 r.(wiersze);L.Siemieński Przegląd Lwowski 1877 r.t.14(wiersze);F.Morawski Pisma zbiorowe wierszem i prozą t.4,Poznań 1882 r.(wiersz);K.M.Górski Pamiętnik Literacki,rocznik 3(1904 r.)przedr.w:Pisma literackie.Z badań nad literaturą polską XVII i XVIII w.Warszawa 1913 r.I.Chrzanowski Sprawozdanie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego 1908 r.zeszyt 4-5(wiersz);T.Mikulski Pamiętnik Literacki,rocznik 41(1950 r.)zeszyt 2,przedr.w:Ze studiów nad Oświeceniem,Warszawa 1956 r.(wiersze);R.Sobol:(komentarz do)Korespondencja F.Karpińskiego z l.1763-1825.Zebrał i do druku przygot.T.Mikulski.Komentarz oprac....Wrocław 1958 r.Archiwum Literatury nr 4(wiersz);J.W.Gomulicki Nowe Książki 1959 r.nr 14(wiersz);R.Kaleta Przegląd Humanistyczny 1960 r.nr 5(wiersze);J.Platt w zbiorze:Miscellanea z doby Oświecenia nr 2,Wrocław 1965 r.Archiwum Literatury nr 9(wiersze oraz proza;m.in.Myśli na hymn do ognia;);R.Sobol Tamże(wiersze).
Przekłady
  1. Przywilej Jana Kazimierza, króla polskiego,Szczepanowi Czarneckiemu na starostwo tykocińskie dany.Wyd.pt.Kopia przywileju...Z oryginału w Archiwum Białostockim będącego wypisana,na polski język przetłumaczona...Grodno brak roku wydania(najprawdopodobniej były to lata 1781-1782;Estreicher XVIII,425,wymienia tę pozycję jako anonimową z błędną datą:1793 r.)zawiera także Ważniejsze dzieła poz.5;wyd.następne Przywileju...
  2. J.Delille:Ogrody,wyd.w:Zabawki wierszem i prozą t.3,Warszawa 1783 r.(i nadb.)wyd.następne:Warszawa 1790 r.(Warszawa)1803 r.(zawiera również Ważniejsze dzieła poz.3-4)
  3. Caius Plinius Caecilius Secundus:List o ogrodach dawnych Rzymian,wyd.w:Zabawki wierszem i prozą t.3,Warszawa 1783 r.(i nadb.)wyd.następne:Warszawa 1790 r.(Warszawa)1803 r.(przekład ten razem z poz.4 stanowił"Przydatek"do poz.2)
  4. W.Chambers:List o ogrodach Chińczyków,wyd.w:Zabawki wierszem i prozą t.3,Warszawa 1783 r.(i nadb.)wyd.następne:Warszawa 1790 r.(Warszawa)1803 r.(przekład ten razem z poz.3 stanowił"Przydatek"do poz.2)
  5. Psałterz Dawida nowo przetłumaczony cz.1-2,wyd.w:Zabawki wierszem i prozą t.5-6,Warszawa 1786 r. i nadb.wyd.następne:pt.Psałterz,Połock 1807 r.Psalmy Dawida,Wrocław 1826 r.pt.Psałterz t.1-2,Warszawa 1829 r.(na końcu t.2 również Pieśni nabożne);pt.Siedem psalmów pokutnych,Poznań 1848 r.(fragm.)Lwów 1872 r.
  6. J.F.Michaud:Wiara,prawa i obyczaje Indianów,Lipsk(w rzeczywistości Wilno)1803 r.wyd.następne:(jest to skrócony przekład dzieła J.F.Michaud:Histoire du progrès et de la chûte de l'empire de Mysore sous les règnes d'Hyder-Aly et de Tippoo-Saib t.1-2,Paryż 1801 r.
Drobne przekłady z literatury:francuskiej(m.in.J.Delille'a),angielskiej(fragm.Pieśni Osjana),łacińskiej(Horacy),greckiej(Antologia), zobacz Ważniejsze dzieła poz. 4, 9, 11, 30. Wydania zbiorowe
  1. Dzieła...wierszem i prozą.Edycja nowa i zupełna,wieloma pismami od autora nadesłanymi pomnożona t.1-4,Warszawa 1806 r.
  2. Dzieła...wierszem i prozą.Nowe i zupełne wydanie t.1-4,Wrocław 1826 r.(zawartość:Ważniejsze dzieła poz.30)
  3. Dzieła,wyd.W.Krasiński,Warszawa 1830 r.(zawartość:Ważniejsze dzieła poz.30.Jako wstęp dodatkowo rozprawa K.Brodzińskiego O życiu i pismach F.Karpińskiego.W skład tego wydania weszły także po raz pierwszy jako Pisma pozostałe F.Karpińskiego,które nie były umieszczone w żadnej edycji pism jego teksty ogłoszono pośmiertnie w Dzienniku Wileńskim 1827 r.16 wierszy oraz Myśli pozostałe od 1 cz.Rozmów Platona z uczniami swymi.Od rozmowy o cnocie i występkach oraz Rozmowa 8:O małżeństwach i ćwiczeniu młodzieży.Ponadto:Przestrogi pod błogosławieństwem dane...List do ks.Dominika Radziwiłła).
  4. Dzieła,wyd.J.N.Bobrowicz,t.1-5,Lipsk 1835-1836,(zawartość:jak wyżej poz.3)
  5. Dzieła,wyd.K.J.Turowski,Kraków 1862 r.(zawartość:jak wyżej poz.3;tu ponadto po raz pierwszy weszły w skład wydania zbiorowego Pamiętniki)
  6. Sielanki,Lwów(1882 r.)Biblioteka Mrówki nr 7
  7. Sielanki,Warszawa 1892 r.wyd.2 Warszawa 1894 r.(zawiera także bajki)
  8. Pisma wierszem i prozą,wyd.P.Chmielowski,Warszawa 1896 r.zawartość:w zasadzie zgodna z poz.5(bez rozprawy Brodzińskiego);w wydaniu tym pominięto jednak:O Rzeczypospolitej;Psałterz Dawida;Przywilej Jana Kazimierza...Mowa na pochwałę Jana Sobieskiego;Wiara,prawa i obyczaje Indianów oraz szereg drobnych wierszy.Wydanie skażone przez carską cenzurę
  9. Pisma,wyd.W.Bruchnalski,Lwów 1896 r.Wydawnictwo Macierzy Polskiej nr 67;zawartość:Pieśni nabożne i psalmy(wybór);Pieśni i wiersze świeckie(wybór)
  10. Wybór poezji w:F.Karpiński,F.D.Kniaźnin:Wybór poezji,Warszawa 1910 r.Biblioteka Uniwersytetu Ludowego i Młodzieży Szkolnej nr 152;także wyd.następne Warszawa 1925 r.(zawartość:Pieśni nabożne,Sielanki,Pieśni,Wiersze różne)
  11. Wybór poezji,oprac.W.Jankowski,Kraków(1926 r.)Biblioteka Narodowa,seria I,nr 89;zawartość:Pieśni nabożne,Sielanki i wiersze miłosne,Wiersze treści politycznej i patriotycznej,Wiersze różne
  12. Wybór poezji i prozy,oprac.J.Kijas,Kraków 1949 r.Biblioteka Arcydzieł Poezji i Prozy nr 62;zawartość:Poezje wybrane,Z pism prozą
  13. (Wybór poezji),Warszawa 1964 r.Poeci Polscy
  14. Wiersze wybrane.Wybrał i wstępem opatrzył J.Kott(Warszawa 1966 r.)Biblioteka poetów.
Listy
  1. Do W.Cieńskiego,dat.Lwów 4 października 1763 r.wyd.K.M.Górski:Pierwsza młodość Karpińskiego Biblioteka Warszawska 1891 r.t.4;przedr.
  2. Do F.Cieńskiej,dat.Lwów 22 października 1765,fragmenty wyd.A.Wybranowski:Jeszcze o starych aktach Przewodnik Naukowy i Literacki 1892 r.s.427
  3. Do Bachmińskich 5 listów z lat 1775-1776,1778 r.1780 r.wyd.K.M.Górski:Karpiński w l.1770-1780 Pamiętnik Literacki,rocznik 3(1904 r.)przedr.
  4. Do H.Dzieduszyckiej z 2 marca 1777,fragmenty wyd.K.Kantecki:Z autografów Biblioteki Poturzyckiej Przewodnik Naukowy i Literacki 1878 r.s.121;całość T.Mikulski:List imieninowy F.Karpińskiego do Heleny Dzieduszyckiej Ze skarbca kultury 1951 r.zeszyt 1;podobizna autografu
  5. Do K.Radziwiłła z roku 1782;do F.Bachmińskiej z 1784 r.do M.Radziwiłła 6 listów z lat 1791-1792;do Stanisława Augusta 2 listy z 1785 r. i 1792 r.do F.Puzyniny 6 listów z lat 1792-1804;do Z.Radziwiłłowej z 1792 r.(w jęz.francuskim);do J.Potockiego 5 listów z 1793 r.(w jęz.łacińskim);do D.Radziwiłła 5 listów z lat 1801-1805;do H.Stroynowskiego z 1801 r.(w jęz.łacińskim);do K.Prozora z 1802 r.do F.K.Dmochowskiego 3 listy z lat 1803-1805;do A.Kułakowskiej z 1812 r.do A.K.Czartoryskiego z 1813 r.do I.Kułakowskiego z 1818 r.wyd.S.Pigoń w:K.M.Górski:Pisma literackie,Warszawa 1913 r.(tu także przedrukowano poz.1,3,10,19,21)
  6. Do M.Poczobuta,dat.Białystok 6 sierpnia 1787,wyd.J.Kliński:Nieznany list F.Karpińskiego,Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Wilnie t.3(1909 r.)wyd.1910 r.(tu ponadto 3 nabożne"pieśni dla pospólstwa")
  7. Do M.Stadnickiego z 22 marca 1788,wyd.H.Łopaciński:List i wiersz nieznany F.Karpińskiego,Tygodnik Polski 1899 r.nr 16
  8. Do M.Radziwiłła 5 listów z lat 1791-1792;do D.Radziwiłła 4 listy z roku 1801;fragm. i streszczenia podał W.Korotyński:Karpiński nauczyciel,Tygodnik Ilustrowany 1891 r.t.4;pełne teksty
  9. Do M.Poczobuta z 20 maja 1792,z rękopisu Biblioteki Litewskiej Akademii Nauk Wilno(Zbiory Wróblewskich,sygn.A.F.1835 r.)wyd.J.Platt:Karpinsciana wileńskie,w zbiorze:Miscellanea z doby Oświecenia nr 2,Wrocław 1965 r.Archiwum Literatury nr 9
  10. Do F.Puzyniny 3 listy z lat 1792-1795,wyd.F.Jaworski:Trzy listy F.Karpińskiego,Pamiętnik Literacki,rocznik 9(1910 r.)s.106-109;przedr.B.Merwin:Polskie listy miłosne od XV-XIX w.Lwów 1922 r.s.88-92
  11. Do Z.Radziwiłłowej z roku 1798;do M.Szwykowskiego z 1810 r.wyd.A.Czartkowski:Dwa listy F.Karpińskiego,Ruch Literacki 1930 r.nr 6
  12. Do J.Albertradniego z roku 1801,wyd.S.Pigoń:Małoduszność"śpiewaka Justyny",Myśl Narodowa 1937 r.nr 35
  13. Do K.Dembowskiego z roku 1801;do L.Dembowskiego z 1801 r.(wierszem);do J.M.Fredry z 1801 r.do E.Jawornickiego z lat 1801-1802;do I.Kułakowskiego z 1819 r.do A.Łopota z 1801 r.do R.Puzyny z 1801 r.wyd.S.Pigoń:Kilka listów F.Karpińskiego,Ruch Literacki 1937 r.nr 7/8
  14. Do nieznanego adresata(A.Łopata)z roku 1801,wyd.S.Pigoń:Z pedagogicznej działalności F.Karpińskiego,Ruch Literacki 1928 r.nr 6
  15. Do Rektora(H.Stroynowskiego) i Senatu Uniwersytetu Wileńskiego z roku 1801(w jęz.łacińskim);do F.K.Dmochowskiego z 1805 r.(fragm.)do D.Radziwiłła z 1805 r.wyd.A.Korniłowicz:O życiu F.Karpińskiego,Wilno 1827 r.s.44-45,50-51,75.
  16. Do L.Chodkiewiczowej z 16 grudnia 1802,z rękopisu Wojewódzkiego Archiwum Państwowego Kraków(Archiwum Chodkiewiczów z Młynowa),wyd.S.Pełeszowa:Nieznany list F.Karpińskiego do L.Chodkiewiczowej,Ruch Literacki 1964 r.zeszyt 5-6
  17. Do Aleksandra I z roku 1802;do A.J.Czartoryskiego z lat 1802-1803,wyd.S.Pigoń:Wysoko wymierzona dedykacja F.Karpińskiego.Trzy nieznane listy poety,Ruch Literacki 1931 r.nr 7
  18. Do nieznanego adresata z roku 1802,wyd.S.Pigoń:Ostatnia miłość F.Karpińskiego.Przyczynek do biografii poety.w:Z epoki Mickiewicza.Studia i szkice,Lwów 1922 r.
  19. Do K.Prozora z roku 1802,wyd.M.Dubiecki:Karol Prozor,Kraków 1897 r.s.292-294;wyd.T.Mikulski,
  20. Do J.Prozorówny z około 1802 r.do M.Prozorówny z około 1802 r.do K.Prozora z 1802 r.do W.Prozora z 1825 r.wyd.T.Mikulski:Karpinsciana w archiwum Prozorów,Pamiętnik Literacki,rocznik 41(1950 r.)zeszyt 2;przedr.w:Ze studiów nad Oświeceniem,Warszawa 1956 r.
  21. Do F.K.Dmochowskiego 3 listy z lat 1803-1805,wyd.K.Tańska(Hoffmanowa):O F.Karpińskim,Rozrywki dla Dzieci t.6(1826 r.)nr 36,s.302-307;2 listy przedr.J.Popliński:Nowe wypisy polskie,Leszno-Głogów 1834 r.s.194-195 i wyd.następne;przedr.
  22. Do F.Puzyniny z roku 1804(fragm.)wyd.T.Słoniewski:Pamięci F.Karpińskiego,Kołomyja 1880 r.s.36
  23. Do M.Zaleskiego z roku 1804,streścił M.Zaleski:Pamiętniki,Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu.Rok 1873-1878,Poznań 1879 r.s.159
  24. Do A.J.Czartoryskiego z roku 1817,wyd.J.Tretiak:Przyczynek do biografii F.Karpińskiego,Tygodnik Powszechny 1885 r.s.279
  25. Do A.F.Żołkowskiego z zimy 1819/1820,wyd.A.F.Żołkowski Tygodnik Wileński 1820 r.nr 156;Wanda 1820 r.t.1,s.224-225
  26. Do S.Zamoyskiego z roku 1821,fragmenty wyd.J.K.O Karpińskim Wanda 1821 r.s.345
  27. Do L.Byszewskiej,powst.w latach 1794-1825,wyd.L.Siemieński Przegląd Lwowski t.14(1877 r.)s.87;wyd.następne:A.Borkowska:Dziennik podróży z Wilna odbytej w 1786 r.przez szambelanową Byszewską,Kronika Rodzinna 1878 r.nr 24,s.749-750
  28. Od M.Poczobuta z roku 1799;od E.Sapieżyny z 1799 r.wyd.K.W.Wójcicki:F.Karpiński,Kłosy 1869 r.nr 218
  29. Korespondencja F.Karpińskiego z lat 1763-1825,zebrał i do druku przygot.T.Mikulski,komentarz oprac.R.Sobol,Wrocław 1958 r.Archiwum Literackie nr 4,(w skład edycji weszły wszystkie publikowane wcześniej listy Karpińskiego i listy pisane do niego;korespondencja zgromadzona przez różnych badaczy,lecz przez nieogłoszona;znalazły się tu także dotąd nieznane,stanowiące rezultat własnych poszukiwań wydawców,23 listy Karpińskiego i jego korespondentów.Łączne wydanie to obejmuje 146 pozycji,w tym 33 listy do poety.Do zbioru weszły ponadto,na prawach aneksów przyporządkowanych tekstom głównym,bruliony listów Karpińskiego i listy osób trzecich jego dotyczące.Edycja ta nie objęła poz.9 i 16,odnalezionych i ogłoszonych już po roku 1958).
Rękopisy(autografy):Archiwum Główne Akt Dawnych,Biblioteka Jagiellońska,Biblioteka Czartoryskich,Ossolineum,Biblioteka PAN Kraków,Biblioteka Narodowa,Muzeum Narodowe Kraków,Wojewódzkie Archiwum Państwowe Kraków,Biblioteka Akademii Nauk USRR Lwów,Biblioteka Akademii Nauk LSRR Wilno. Opracowania monograficzne
  • K.M.Górski:F.Karpiński w:Pisma literackie,wyd.S.Pigoń,Warszawa 1913 r.(praca nieukończona;w zakresie biografii doprowadzona do roku 1795,w zakresie twórczości do 1787 r.lub 1790 r.)
  • R.Sobol:Ze studiów nad Karpińskim I.Wrocław 1967 r.Instytut Badań Literackich.Studia z Okresu Oświecenia nr 7.

Andrzej Badurski

(ur.w 1740 r.zm.17 marca 1789 r.)polski lekarz,profesor medycyny,naukowiec i praktyk,patolog,magister Szkoły Królewskiej.Pochodził z Krakowa,dokąd wrócił w 1770 r.po ukończeniu studiów medycznych na Akademii w Bolonii(otrzymał tam stopień doktora).Na krakowskim Uniwersytecie Jagiellońskim prowadził intensywną działalność naukową.Zreformował tamtejszy wydział lekarski.Był pierwszym profesorem Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego,a zarazem pierwszym profesorem chorób wewnętrznych.W działalności organizatorskiej na tej uczelni opierał się na założeniach młodszej szkoły wiedeńskiej,ale zdawał sobie sprawę z jej ograniczeń,w związku z tym zgłaszał też własne postulaty.M.in.opracował projekt urządzenia Katedry Anatomii na tejże uczelni(został kierownikiem katedry),a także zwrócił uwagę na konieczność powstania prosektorium oraz muzeum anatomicznego.W r.1776 zwrócił się do Komisji Edukacji Narodowej o założenie szpitala.Dokonał tego w 1780 r.Był to pierwszy szpital kliniczny w Krakowie.Instytucja ta otrzymała nazwę Szpitala Akademickiego Św.Barbary(pierwotnie znajdował się on w pojezuickim Kolegium św.Barbary),a Badurski został jego dyrektorem.Było to największe przedsięwzięcie w życiu lekarza.Ośrodek taki dawał studentom medycyny możliwość zapoznawania się z poszczególnymi przypadkami chorobowymi.

Andrzej Gawroński

Herbu Rawicz(ur.28 listopada 1740 w Lubaszu koło Szczucina,zm.7 kwietnia 1813 w Krakowie)biskup krakowski.W 1756 roku wstąpił do zakonu jezuitów w Krakowie.W latach 1759-1762 studiował filozofię w Kaliszu,następnie w latach 1762-1765 matematykę i astronomię w Poznaniu.Wiedzę uzupełniał studiując kolejno w Wiedniu matematykę i teologię w Rzymie.W latach 1771-1773 był profesorem matematyki i kierownikiem obserwatorium astronomicznego w Poznaniu.Po kasacie w 1773 roku zakonu jezuitów w Akademii Krakowskiej uzyskał doktorat z filozofii,a od 1777 r.zatrudnienie znajdował na dworze króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako astronom,lektor i bibliotekarz królewski.W tym samym czasie był członkiem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych działającego w ramach Komisji Edukacji Narodowej.Andrzej Gawroński został współautorem podręczników i programów szkolnych.Jest również współtwórcą polskiej terminologii matematycznej.W 1779 roku został mianowany kanonikiem kapituły krakowskiej.W 1781 roku został proboszczem sochaczewskim,a w 1784 roku koadiutorem jędrzejowskim.Był zwolennikiem Konstytucji 3 maja.Jako członek konfederacji targowickiej,został w 1792 roku delegowany do zasiadania w Towarzystwie do Ksiąg Elementarnych.Z ramienia konfederacji targowickiej mianowany został w 1793 roku członkiem Komisji Edukacyjnej Koronnej.Okres insurekcji kościuszkowskiej spędził w Krakowie.Po śmierci biskupa krakowskiego Feliksa Turskiego od kwietnia 1800 roku administratorem diecezji krakowskiej został wybrany ks.Józef Olechowski,a cesarz austriacki Franciszek I 30 sierpnia 1803 roku mianował Andrzeja Gawrońskiego nowym biskupem krakowski,nominację tę zatwierdził papież Pius VII 24 września 1804 roku.Nowy biskup oficjalnie objął rządy w Krakowie 18 grudnia 1804 roku,ale ingres do katedry odbył dopiero 27 kwietnia 1805 roku.Cesarz Austrii Franciszek I w zamian za utracony tytuł księcia siewierskiego zniesiony decyzją cesarską 5 września 1803 roku mianował biskupa Gawrońskiego tajnym radcą dworu z tytułem ekscelencji.Biskup Gawroński musiał pogodzić się ze stratą części diecezji,gdyż papież Pius VII 13 czerwca 1805 roku erygował nową diecezję kielecką,wydzielając jej terytorium z diecezji krakowskiej.Biskup krakowski konsekrował w katedrze wawelskiej pierwszego biskupa kieleckiego,którym został ks.Wojciech de Boża Wola Górski.Biskup Andrzej Gawroński nie był w stanie zapobiec burzeniu krakowskich kościołów przez władze austriackie,musiał pogodzić się ze stratą m.in.kościoła św.Marii Magdaleny,św.Sebastiana,św.Gertrudy.W 1808 r.oddał oo.Bazylianom kościół św.Norberta będący własnością ss.Norbertanek ze Zwierzyńca,a po trynitarski kościół św.Trójcy na Kazimierzu oo.Bonifratrom.Z majątku biskupów krakowskich władze austriackie dodatkowo zabrały Lipowiec.Biskup krakowski popierał Hugona Kołłątaja w walce o autonomię Szkoły Głównej Koronnej(Akademii Krakowskiej),na której władze zaborcze wprowadziły jako język wykładowy niemiecki w 1805 roku,repolonizacja nastąpiła po czterech latach w 1809 roku po wkroczeniu do Krakowa wojsk księcia Józefa Poniatowskiego i przyłączenia Krakowa do Księstwa Warszawskiego.Biskup Gawroński został mianowany senatorem Księstwa Warszawskiego.Wierzył i ufał Napoleonowi,klęska cesarza w wyprawie moskiewskiej w 1812 roku i jego odwrót spowodowały u biskupa depresję i załamanie zdrowotne.Na pogrzebie biskupa obecne były władze Akademii Krakowskiej i wojska księcia Poniatowskiego.Biskup został pochowany w katedrze wawelskiej.

Haym Solomon

Właśc.Chaim Solomon(ur.7 kwietnia 1740 w Lesznie,zm.6 stycznia 1785 w Filadelfii)Żyd z Polski,bankier,kupiec,makler,główny finansista rewolucji amerykańskiej i jej aktywny uczestnik,ojciec założyciel USA,wolnomularz,szpieg i dyplomata amerykański,filantrop,poliglota(znał 10 języków),sędzia w sądzie rabinackim,oraz działacz żydowskiej społeczności.
Biografia
Chaim Solomon urodził się w 1740 roku w polskim Lesznie,w rodzinie sefardyjskich Żydów jako syn rabina.W 1760 roku zdecydował się na emigrację,gdy jego dom został podpalony.Wyemigrował do zachodniej Europy,uczył się w tym czasie zawodu finansisty i bankiera oraz języków obcych.W 1770 roku zdecydował się powrócić do rodzinnego miasta,jednak dwa lata później Solomon wyemigrował do Wielkiej Brytanii.Wkrótce potem przeniósł się do Ameryki Północnej,do Nowego Jorku dotarł zimą 1772 roku.Solomon przybył do Ameryki bez pieniędzy,jedak szybko rozpoznał rynek usług finansowych i zdecydował się rozpocząć działalność.Z nabytą w zachodniej Europie fachową wiedzą i doświadczeniem oraz znajomością kilku języków założył biuro i stał się głównym maklerem handlowej elity Nowego Jorku.O jego wyborach politycznych zdecydowała przyjaźń z Alexandrem McDougallem,znanym ze swojej nienawiści do brytyjskiej dominacji.Związał się z wigami.Gdy do Nowego Jorku dotarła rewolucja,Solomon opowiedział się przeciwko Brytyjczykom i wstąpił do„Synów Wolności”.Za przynależność do organizacji,w tym spalenie 25% zabudowań Nowego Jorku,Solomon został we wrześniu 1776 roku aresztowany wraz z resztą członków organizacji.W więzieniu przebywał 18 miesięcy,jednak przekonał Brytyjczyków,by zatrudnili go jako tłumacza,pomagającego brytyjskim oficerom w komunikacji z niemieckimi najemnikami.Po zwolnieniu ożenił się z Rachelą Franks(z sefardyjskiej prominentnej rodziny)z którą miał czworo dzieci.Brytyjczycy ofertę przyjęli,ale Solomon wykorzystał swoją nową funkcję głównie do szpiegostwa i sabotażu.11 sierpnia 1778 roku został jednak aresztowany za szpiegostwo i skazany na śmierć przez powieszenie,ale zbiegł przekupiwszy strażnika.Po ucieczce osiadł w Filadelfii,gdzie ponownie podjął pracę finansisty oraz został nadzorcą poczty kongresowej.Wkrótce potem został współpracownikiem Roberta Morrisa,głównego bankiera amerykańskich rewolucjonistów.Solomon zaczął obsługiwać transakcje finansowe Kongresu,zabiegał o kredyty,pośredniczył w udzielaniu pożyczek amerykańskim władzom przez kraje europejskie,z osobistych zarobków finansował wojsko i rząd oraz pożyczał pieniądze jego członkom.Za wszystko pobierał minimalne lub żadne wynagrodzenie.Solomon sfinansował także oblężenie Yorktown.Według anegdoty George Washington zapytał Solomona o sposób,w jaki USA mają mu wynagrodzić zasługi dla niepodległości.Solomon zażyczył sobie jedynie,by docenieni zostali Żydzi jako naród.Washington podjął wówczas decyzję,by trzynaście gwiazdek na Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych ułożyć w gwiazdę Dawida.Solomon nie otrzymał żadnego wynagrodzenia pieniężnego i w 1785 roku zmarł jako bankrut,a zobowiązania rządu wobec niego wyniosły w chwili śmierci bankiera 2000000 ówczesnych dolarów.

Collegium Nobilium

Szkoła wyższa,założona w Warszawie przez pijara Stanisława Konarskiego w 1740 roku,początkowo jako Collegium Novum(nazwę zmieniono jesienią 1741 r.)na ulicy Długiej,następnie rozbudowana do ulicy Miodowej(mieści się tam obecnie Akademia Teatralna im.Aleksandra Zelwerowicza),a po latach przeniesiona na Żoliborz do jurydyki Szymanowska,gdzie działała do roku 1832.Zadaniem tej instytucji było kształcenie nowego pokolenia Polaków,by przygotować je do przeprowadzenia przebudowy państwa polskiego.Efektami późniejszych reform i zmian były m.in.Sejm Czteroletni i jego największy sukces Konstytucja 3 maja.Kolegium dzieliło się na 5 klas,nauka trwała 8 lat(klasy II,IV oraz V były dwuletnie).
Program nauczania
Była to placówka z nowoczesnym,jak na ówczesne czasy,szerszym programem nauczania w porównaniu np.do ówczesnego kształcenia w szkołach jezuickich.Kładziono w niej mniejszy nacisk na naukę łaciny i greki,a większy na nauki przyrodnicze,matematykę i języki nowożytne oraz filozofię.Zapoczątkowała ona reformę szkół pijarskich.Konarski dobrał wykształconą kadrę nauczycielską,wprowadził nowoczesne metody nauczania,rozszerzył program o dodatkowe przedmioty(np.historię,prawo,ekonomię,nauki ścisłe)oraz ograniczył łacinę na rzecz języka polskiego.Dbano o wykształcenie jasnego, precyzyjnego sposobu wysławiania się i argumentowania wzorowanego na zasadach starożytnej„cycerońskiej”retoryki.
Znani nauczyciele
  • Onufry Kopczyński
  • Michał Dymitr Krajewski
  • Adam Stanisław Naruszewicz
  • Antoni Wiśniewski
  • Teodor Ostrowski
  • Ignacy Zaborowski
  • Edmund Andraszek
  • Stefan Łuskina
  • Franciszek Siarczyński
Znani studenci
  • Ludwik Szymon Gutakowski
  • Tadeusz Mostowski
  • Stanisław Mycielski
  • Ignacy Potocki
  • Stanisław Kostka Potocki
  • Tomasz Kajetan Węgierski
Ciekawostki
  • Budynek Collegium Nobilium został niemal doszczętnie zniszczony w podczas powstania warszawskiego oraz bezpośrednio po nim w wyniku zaplanowanego niszczenia zabudowy miasta.Po zakończeniu II wojny światowej budynek został odbudowany wg projektu Wojciecha Onitzcha,Mariana Sulikowskiego i Andrzeja Uniejewskiego w nowoczesnym kształcie,odtworzono wyłącznie klasycystyczną fasadę.Mimo gruntownej modernizacji,w kilku pomieszczeniach na parterze budynku zachowały się oryginalne XVIII i XIX-wieczne sztukaterie i supraporty.W czasie II wojny światowej budynek Collegium Nobilium był miejscem narodzin niezwykłej miłości.Historia młodej,mieszkającej w budynku Collegium łączniczki ukrywającej w swoim pokoju starego Żyda została opisana w książce Marka Edelmana pt.I była miłość w getcie.

czwartek, 29 stycznia 2015

Jan Krzysztof Kluk

Ur.13 września 1739 w Ciechanowcu,zm.2 lipca 1796 tamże polski przyrodnik i ksiądz katolicki.
Życiorys
Był synem zubożałego szlachcica warmińskiego Jana Krzysztofa Adriana i Marianny Elżbiety.Ojciec był budowniczym,architektem,głównie kościołów.Kształcił się początkowo w Warszawie,następnie w Drohiczynie,a w końcu w szkole pijarskiej w Łukowie.W roku 1761 wstąpił do seminarium duchownego Ks.Ks.Misjonarzy u św.Krzyża w Warszawie,które ukończył w 1763 r.W tym samym roku otrzymał święcenia kapłańskie.W latach 1763-1767 był kapelanem domowym w Nurze u Tomasza Ossolińskiego,starosty nurskiego.Dzięki jego wsparciu,w roku 1767 otrzymał stanowisko administratora i proboszcza bogatej parafii w Winnej(oraz przywilej altarzysty w parafii ciechanowieckiej),a 3 lata później(1770 r.)objął probostwo w Ciechanowcu i na tym stanowisku pozostał do śmierci.Brał udział w pracach Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.Około roku 1780 otrzymał tytuł doktora nauk wyzwolonych i filozofii Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego w Wilnie oraz"Akademii Wileńskiej Kolegium Fizycznego Towarzysza",za zasługi na polu szerzenia kultury rolnej oraz wiedzy przyrodniczej.W roku 1781 otrzymał również od króla Stanisława Augusta złoty Medal Merentibus.Uzyskał także kilka godności duchownych,był kolejno,m.in.kanonikiem kruszwickim,brzeskim,inflanckim,a następnie dziekanem drohickim.Zmarł 2 lipca 1796 roku w Ciechanowcu i tam został pochowany.
Twórczość
Jako człowiek o wszechstronnych zainteresowaniach zasłynął przede wszystkim jako przyrodnik badając głównie rejon Podlasia i Mazowsza.Posiadał umiejętność rysowania i rytowania,które umożliwiły mu ilustrowanie swych późniejszych dzieł.Dzięki pomocy księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej miał możliwość korzystać z bogatej biblioteki i zbiorów muzealnych gabinetu przyrodniczego w Siemiatyczach.Opublikował wiele prac,które stanowiły przełom w ówczesnych polskich naukach przyrodniczych i rolniczych.Opisał także kilka taksonów motyli,m.in.południowoamerykański rodzaj Heliconius,rodzaj Danaus z rodziny rusałkowatych i rodzaj Plebejus z rodziny modraszkowatych.Nadzorował też urządzanie ogrodu i parku przy rezydencji biskupów kujawskich w Wolborzu.Zespół parkowy jest obecnie w stanie dzikim.W latach 1777-1779 napisał i opublikował dzieło pt.Roślin potrzebnych,pożytecznych,wygodnych,osobliwie krajowych albo....W latach 1781-1782 został wydany 2-tomowy podręcznik geologii i mineralogii pt.Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie,poznanie i zażycie,a w roku 1789 Zoologia czyli zwierzętopismo...dla Komisji Edukacji Narodowej.W latach 1786-1788 został wydany w Warszawie 3-tomowy Dykcyonarz roślinny...w którym opisał 1536 gatunków roślin krajowych i zagranicznych,ułożonych w alfabetycznym porządku nazw łacińskich z przyporządkowanymi im nazwami polskimi.Odpowiednikiem Roślin potrzebnych...w dziedzinie zoologii było 4-tomowe dzieło pt.Zwierząt domowych i dzikich,osobliwie krajowych,potrzebnych i pożytecznych,domowych,chowanie,rozmnożenie,chorób leczenie,dzikich łowienie,oswojenie,zażycie,szkodliwych zaś wygubienie,które ukazało się w latach 1779-1780.Stanowiło ono pierwszą syntezę fauny krajowej i pełniło przez długi czas funkcję podręcznika w tym zakresie.
Ważniejsze dzieła
  • Kazanie o szacunku i miłości kapłanów podczas kongregacji dekanatu drohickiego w diecezji łucko-brzeskiej a oraz podczas pięćdziesięcioletniej rocznicy kapłaństwa...Macieja Święckiego,kanonika łuckiego...miane d.11 listop.1777 r.w parafialnym kościele w Pierlejewie,Warszawa brak roku wydania
  • Roślin potrzebnych,pożytecznych,wygodnych,osobliwie krajowych albo które w kraju użyteczne być mogą,utrzymanie,rozmnożenie i zażycie:
    • t.1:O drzewach,ziołach ogrodowych i ogrodach,Warszawa 1777 r.(2 wydania);wyd.następne:Warszawa 1797 r.Warszawa 1808 r.
    • t.2:O drzewach i ziołach dzikich,lasach etc.Warszawa 1778 r.wyd.następne:Warszawa 1781 r.Warszawa 1788 r.(2 wydania);Warszawa 1802 r.Warszawa 1808 r.
    • t.3:O rolnictwie,zbożach,łąkach,chmielnikach,winnicach i roślinach gospodarskich,powst.1778 r.wyd.Warszawa 1779 r.wyd.następne:Warszawa 1781 r.(2 wydania);Warszawa 1802 r.Warszawa 1808 r.Warszawa 1823 r.oprac.S.Inglot,Wrocław 1954 r.
  • Zwierząt domowych i dzikich,osobliwie krajowych,historii naturalnej początki i gospodarstwo.Potrzebnych i pożytecznych domowych chowanie,rozmnożenie,chorób leczenie,dzikich łowienie,oswojenie,zażycie,szkodliwych zaś wygubienie:
    • t.1:O zwierzętach ssących,Warszawa 1779 r.wyd.następne:Warszawa 1795 r.Warszawa 1809 r.
    • t.2:O ptastwie,Warszawa 1779 r.wyd.następne:Warszawa 1797 r.Warszawa 1813 r.
    • t.3:O gadzie i rybach,Warszawa 1780 r.wyd.następne:Warszawa 1798 r.Warszawa 1816 r.
    • t.4:O owadzie i robakach,Warszawa 1780 r.wyd.następne:Warszawa 1802 r.Warszawa 1823 r.
      • przekł.litewski:fragmenty t.4 rozdz.o pszczołach:K.Niezabitowski:Surinkimas dasekimu par Mokintus żmonias senowias amziose tikray daritu apey bytes...Wilno 1823 r.wydane pod nazwiskiem brata:C.J.Niezabitowskiego
  • Rzeczy kopalnych osobliwie zdatniejszych szukanie,poznanie i zażycie
    • t.1:O rzeczach kopalnych w powszechności,o wodach,solach,tłustościach ziemnych i ziemiach,Warszawa 1781 r.(2 wydania);wyd.następne Warszawa 1797 r.
    • t.2:O kamieniach w powszechności,o klejnotach,kruszcach,ich kopaniu i o górnictwie,Warszawa 1782 r.wyd.następne:Warszawa 1791 r.Warszawa 1802 r.
  • Botanika dla szkół narodowych,Warszawa 1785 r.wyd.następne:Wilno 1787 r.pt.Botanika dla szkół publicznych;uzupełn.B.Wierzbicki,Warszawa 1833 r.(podręcznik napisany na zamówienie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych według prospektu P.Czenpińskiego)
  • Dykcjonarz roślinny,w którym podług układu Linneusza są opisane rośliny nie tylko krajowe,dzikie,pożyteczne albo szkodliwe:na roli,w ogrodach,oranżeriach utrzymywane:ale oraz i cudzoziemskie,które by w kraju pożyteczne być mogły albo z których mamy lekarstwa, korzenie,farby etc.albo które jakową nadzwyczajność w sobie mają:ich zdatności lekarskie,ekonomiczne,dla ludzi,koni,bydła,owiec,pszczół etc.utrzymywanie,z poprzedzającym wykładem słów botanicznych i kilkorakim na końcu regestrem:
    • t.1,Warszawa 1786 r.wyd. następne:Warszawa 1803 r.Warszawa 1805 r.
    • t.2,Warszawa 1787 r.wyd.następne:Warszawa 1803 r.Warszawa 1808 r.Warszawa 1845 r.
    • t.3,Warszawa 1788 r.wyd.następne:Warszawa 1804 r.Warszawa 1811 r.Warszawa 1875 r.
  • Zoologia,powst.w latach 1785-1789;po przeróbce P.Czenpińskiego wydane pt.Zoologia,czyli zwierzętopismo,dla szkół narodowych,Warszawa 1789 r.wyd.następne Warszawa 1800 r.(podręcznik napisany na zamówienie Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych,a po przeróbce wydany bez nazwiska autora)
  • Myśli nawracającego się grzesznika,Warszawa brak roku wydania
  • Kazania z lat 1782-1794,rękopis:Ossolineum,sygn.3285/I.
Przekłady
Tłumaczył z języka niemieckiego podręcznik rolnictwa J.M.Hubego.Przekład powstawał w latach 1778-1779,nie został jednak nigdy wydany.
Materiały
  • Testament,rękopis:Ossolineum,sygn.5422/II.
Pełniejszą bibliografię twórczości podaje J.Kołodziejczyk:Ks.K.Kluk.Dzieła i twórczość,Kraków 1932 r."Rozprawy Akademii Umiejętności,Wydział Matematyczno-Przyrodniczy"t.69,oddz. B,nr 10.
Monografie
  • J.Kołodziejczyk:Ks.K.Kluk.Dzieła i twórczość,Kraków 1932 r."Rozprawy Akademii Umiejętności,Wydział Matematyczno-Przyrodniczy"t.69,oddz.B,nr 10
  • G.Brzęk:K.Kluk,Warszawa 1957 r.
Literatura uzupełniająca(wybrana XVIII-XIX w.)
  • "Gazeta Warszawska":1781 r.nr 15
  • S.B.Jundziłł:Opisanie roślin w prowincji W.Księstwa Litewskiego,Wilno 1791 r.
  • S.Bielski:Wiadomość o życiu i pismach ks.K.Kluka,proboszcza ciechanowieckiego w:Zoologia,czyli zwierzętopismo,dla szkół narodowych,Warszawa 1800 r. i odb.przedr.w:Roślin potrzebnych...utrzymanie,rozmnożenie i zażycie t.1,Warszawa 1808 r.Zwierząt domowych i dzikich,osobliwie krajowych,historii naturalnej początki i gospodarstwo...t.1,Warszawa 1809 r.
  • J.Arnold:Rozprawa piąta o hojności królów i panów polskich na lekarzy i rzecz lekarską,"Rocznik Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk"t.15(1822 r.)
  • I.Chodynicki:Dykcjonarz uczonych Polaków t.1,Lwów 1833 r.
  • A.Waga:Wzmianka o życiu i dziełach naturalisty naszego,księdza K.Kluka,"Biblioteka Warszawska"1843 r.t.3;"Przyjaciel Ludu"1843 r.t.2
  • J.Moszyński:Podróż do Prus,Saksonii i Czech,odbyta w r.1838-1839,Wilno 1844 r.
  • A.Waga:Pomnik Klukowi w Ciechanowcu,"Biblioteka Warszawska"1847 r.t.4
  • 1.Materiały do biografii ks.K.Kluka,naturalisty;2.Przypis i list dra Jana Wolfganga,b.profesora farmacji w Uniwersytecie Wileńskim,"Pamiętnik Naukowo-Literacki"1850 r.oddział 1,t.2,zeszyt 4
  • K.W.Wójcicki:"Encyklopedia powszechna"Orgelbranda,t.14(1863 r.)
Upamiętnienie
Społeczeństwo uczciło jego pamięć fundując(1850 r.)pomnik w Ciechanowcu dłuta Jakuba Tatarkiewicza.Jego imieniem nazwano(1965 r.)szkołę podstawową,plac oraz Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu.

Benedykt Cichoszewski

(ur.data nieznana,zm.7 lipca 1738 w Paradyżu,w Wielkopolsce)kopista utworów muzycznych,być może także kompozytor.Urodził się w Grodzisku Wielkopolskim w latach 80.XVII wieku,działał jako zakonnik,śpiewak i kompozytor w klasztorach cysterskich w Przemęcie i Paradyżu.Kilkanaście jego kompozycji zachowało się w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu.Zapisał utwory religijne,wokalno-instrumentalnych utworów w stylu koncertującym,nawiązujących do muzyki włoskiej końca XVII i początku XVIII wieku.Wśród jego kompozycji naczelne miejsce zajmują:Vesperae de Beata Maria Virgine,kantaty:Ecce iste est,Factum est silentium,O stellae lucentes oraz wieloczęściowe motety:Benedicta et venerabilis i Exultate fidelium turbae.

Józef Herman Osiński

(ur.4 marca 1738 w Dobrzykowie,zm.13 marca 1802 w Warszawie)polski duchowny katolicki,pijar,pedagog,autor i tłumacz wielu prac z fizyki,chemii oraz metalurgii,nazywany pierwszym polskim elektrykiem.Zajmował się również botaniką,był pionierem fizjologii roślin w Polsce.W zakonie zakonu pijarów przybrał imię Kazimierz.Jako absolwent szkoły pijarów wstąpił 20 sierpnia 1755 do zakonu,nowicjat odbył w Podolińcu.W latach 1757–60 studiował w Rzeszowie nauki humanistyczne(humaniora)oraz w Międzyrzeczu Koreckim logikę i filozofię,uważany był przez wykładowców za studenta wybitnego.Po ukończeniu studiów został nauczycielem poetyki w Międzyrzeczu oraz w Warszawie.W latach 1764-65 ksiądz Osiński ukończył studia teologiczne w Warszawie i został skierowany do Wielunia jako profesor filozofii.Był również rektorem Łomżyńskiej Szkoły Pijarskiej.W 1768 r.wyjechał za granicę jako opiekun i nauczyciel młodego Stanisława Sołtyka,dzięki rekomendacji byłego prowincjała i wykładowcy fizyki w Collegium Nobilium,Antoniego Wiśniewskiego.Pobyt w Wiedniu zaowocował znajomością ze znanym chemikiem i przyrodnikiem Nikolausem Jacquinem,którego prace wywarły olbrzymi wpływ na Osińskiego.I w Wiedniu i w 1772 r.w Paryżu Józef Herman Osiński zgłębiał najnowszą wiedzę z dziedziny fizyki,chemii i botaniki.Jego ówczesny podopieczny S.Sołtyk wspominał po śmierci ks.Osińskiego,że jego opiekun podczas tych studiów"Po kilka dni z pokoju nie wychodził,odzieży nie odmieniał,prawie bez pokarmu dni i noce na nauce trawił..."
Publikacje
  • Fizyka doświadczeniami stwierdzona,Warszawa 1777 r.
  • Nauka o gatunkach i szukaniu rudy żelaznej,Warszawa 1782 r.
  • Opisanie polskich żelaza fabryk,Warszawa 1782 r.
  • Gatunki powietrza odmienne od tego,w którym żyjemy,Warszawa 1783 r.
  • Robota machiny powietrznej pana Montgolfier,Warszawa 1784 r.
  • Sposób ubezpieczający życie i majątek od piorunów,Warszawa 1784 r.
  • Fizyka najnowszymi odkryciami pomnożona,Warszawa 1801–03

Jan Dekert

(ur.13 stycznia 1738 w Bledzewie,zm.4 października 1790 w Warszawie)prezydent miasta Warszawy,działacz mieszczański,kupiec.Był majętnym kupcem.Początkowo prowadził sklep sukienniczy.W kwietniu 1766 r.zawiązał z magnatami kompanię manufaktur wełnianych.Od 1769 r.był ławnikiem warszawskim.W 1776 r.wraz z Piotrem Blankiem i Jędrzejem Rafałowiczem wziął w dzierżawę od Komisji Skarbu Koronnego monopol tabaczny.W 1786 r.za 80000 zł.pl.wydzierżawił na 6 lat teatr warszawski.Zbił fortunę na spekulacjach na dostawach dla wojska rosyjskiego.Konstytucja sejmowa 1775 r.przyznała mu prawo do zakupu dóbr ziemskich,z czego chętnie skorzystał,lokując część majątku w nieruchomościach.Był rzecznikiem interesów miast polskich walczył o rozszerzenie praw publicznych dla mieszczan,stał się obrońcą spraw miejskich.Szczególnie ostro wystąpił przeciwko Żydom,w grudniu 1788 r.zredagował memoriał do Sejmu Czteroletniego,w którym domagał się niedopuszczania starozakonnych do handlu.Od 23 lutego 1789 sprawował urząd prezydenta Warszawy.27 listopada 1789 w Warszawie zorganizował spotkanie przedstawicieli 141 miast królewskich Rzeczypospolitej,którzy podpisali memoriał do króla,domagający się przyznania praw publicznych mieszczaństwu.2 grudnia 1789 na czele czarnej procesji delegatów miejskich wręczył to pismo monarsze.Sejm wyznaczył 18 grudnia specjalną deputację do miast królewskich,do której wszedł Dekert jako przedstawiciel miejski.20 lutego 1790 zrzekł się urzędu,jednak już 22 lutego wybrano go jednomyślnie na prezydenta stolicy.Uzyskał wówczas"obwołanie"marszałkowskie,nakazujące rugi Żydów z Warszawy.Ci jednak wypędzeni,po miesiącu wrócili do miasta.16 maja 1790 mieszczaństwo urządziło im pogrom.Na skutek długoletniej działalności politycznej,jego osobisty majątek w wyniku licznych zaniedbań popadł w ruinę.Dekert nie doczekał się przyznania rozszerzonych praw miejskich,co nastąpiło 18 kwietnia 1791.Jego synem był biskup warszawski Jan Dekert.

Czyżew

Do 2010 r.Czyżew-Osada miasto w Polsce położone w województwie podlaskim,w powiecie wysokomazowieckim,w gminie Czyżew nad rzeką Brok,oddalone o 2,5 km od granicy z województwem mazowieckim.W latach 1738-1870 miejscowość posiadała prawa miejskie(potwierdzone w 1775 roku),które odzyskała 1 stycznia 2011.Równocześnie do Czyżewa przyłączono wsie Czyżew-Stacja i Czyżew-Złote Jabłko.Do końca 2010 roku obowiązywała nazwa Czyżew-Osada.Miejscowość jest siedzibą gminy Czyżew(do 2010 r.jako gmina Czyżew-Osada).
Historia
Nazwa Cisow występuje w dokumencie z 1187 roku Cisow..cum ecclesia wspomniane jako własność kanoników płockich(Kod.dypl.pol.I,14).Wymieniona wśród wsi kasztelanii święckiej w inwentarzu wsi biskupstwa płockiego.W dokumencie z 1239 roku znajdującym się w archiwum diecezjalnym w Płocku,który tyczy się kasztelanii święckiej jest wymieniona osada Cysevo.Prawdopodobnie zniszczona w XIII w.Ponownie zasiedlona pod koniec XIV w.Od XV w.w posiadaniu Czyżewskich herbu Pobóg.W tym czasie uzyskała prawa niemieckie potwierdzone w 1476 r.W drugiej połowie XVI w.rozpadła się na kilka wsi drobnoszlacheckich o wspólnej nazwie Czyżewo.W większości nazwy wiosek i osad wywodziły się od nazwisk ich założycieli.I tak na przykład Czyżewo zostało założone przez Czyża.W późniejszym okresie funkcjonowania wspomnianych wsi i osad,od ich nazw wywodziły się nazwiska najbardziej znanych i wpływowych rodzin zamieszkujących określony teren.Zatem w Czyżewie mieszkali między innymi Czyżewscy.Właścicielami Czyżewa była Anna Czyżewska,a od 1596 r.w posiadaniu Godlewskich herbu Gozdawa.W 1738 r.staraniem Marka i Karola Godlewskich,starościców nurskich miejscowość uzyskała przywilej na prawa miejskie,od króla Augusta III.Na prośbę kolejnej właścicielki części Czyżewa Eleonory z Godlewskich Wodzińskiej potwierdzony został przez sejm w roku 1775.Kolejnym właścicielem miejscowości została w 1779 r.Anna z Wodzińskich Brzostowska.Od końca XVIII wieku w posiadaniu Tadeusza Skarżyńskiego herbu Bończa,sędziego Królestwa Polskiego i posła ziemi łomżyńskiej.W 1838 r.w miejscowość przeszła na własność Doroty z Ośmiałowskich,która z mężem Leopoldem Sokołowskim wykupiła kolejne działy oraz folwark Czyżewo Kościelne.W końcu XIX wieku wieś znajdowała się w powiecie ostrowskim,gmina Dmochy-Glinki,parafia Czyżewo.Osada Czyżewo posiadała w tym czasie kościół parafialny murowany,sąd gminny III okręgu,urząd gminny,szkołę początkową,synagogę i stację pocztową.W 1827 r.w osadzie znajdowały się 74 domy i 811 mieszkańców.Przeprowadzenie w 1854 roku linii kolejowej Warszawa Petersburg przyczyniło się do wzrostu liczby osób.W 1860 r.było 1508 mieszkańców,w tym 1462 żydów,a w 1890 r.1984 mieszkańców i 121 domów.W 1899 roku Czyżew liczył 2300 mieszkańców w tym 94% narodowości żydowskiej.Uwłaszczenie miejscowości nastąpiło w roku 1864,a w roku 1870 utrata praw miejskich.W tym czasie istniały dwie synagogi.Na prostokątnym rynku,obecnie przeciętym drogą krajową 63,do około roku 1900 znajdowały się drewniane kramnice.
W 1921 r.wyszczególniono:
  • osadę miejską Czyżewo.Naliczono tu 199 budynków z przeznaczeniem mieszkalnym i 3 inne zamieszkałe oraz 1835 mieszkańców(847 mężczyzn i 988 kobiet).Narodowość polską zgłosiło 240 osób,a 1595 żydowską
  • stację kolejową Czyżewo,gdzie znajdowało się 37 budynków mieszkalnych z 311 mieszkańcami(132 mężczyzn i 179 kobiet).Narodowość polską podało 211 osób,a 100 żydowską
  • Czyżewo Kościelne:osadę młynarską i wieś.Łącznie było tu 21 budynków mieszkalnych i 200 mieszkańców(100 mężczyzn i 100 kobiet).Narodowość polską podało 141 osób,a 59 żydowską
Do 1948 roku miejscowość była siedzibą gminy Dmochy-Glinki.W latach 1954-1972 miejscowość znajdowała się w Gromadzie Czyżew-Osada.31 grudnia 1959 r.do gromady tej przyłączono wsie z Gromady Czyżew-Stacja.W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa łomżyńskiego.13 października 2007 honorowe obywatelstwo gminy odebrał podczas specjalnej uroczystości Prezydent RP Lech Kaczyński.W 2008 r.w miejscowości mieszkało 2670 osób,po chwilowym spadku liczby ludności,liczba mieszkańców zaczęła ponownie rosnąć i wynosi aktualnie 2643 osoby.1 stycznia 2011 po ponad 140 latach Czyżew odzyskał prawa miejskie.Do 3 maja 2012 był jedynym miastem w Polsce bez herbu.Szczegółowa historia dotycząca miejscowości znajduje się na stronie Urzędu Miasta.
Historia kościoła
Pierwotna parafia pod wezwaniem św.Jakuba Apostoła i Anny erygowana w 1.połowie XV w.W 1487 r.w związku z remontem wzmiankowany cieśla Grzegorz z Ciechanowca.Kolejny kościół drewniany około 1590 r.Następny wzniesiony w 1697 r.przez proboszcza Aleksandra Godlewskiego,konsekrowany w 1710 r.dotrwał do roku 1800.W jego miejsce powstała drewniana kaplica zrujnowana i zapieczętowana w roku 1855,zawalona przez wichurę w roku 1858.W tym samym roku poświęcenie kamienia węgielnego pod murowany neorenesansowy kościół parafialny(1869-1874),według projektu Leonarda Markoniego.Kościół zbudowany staraniem proboszcza Tomasza Godlewskiego,dzięki pomocy materialnej kolejnych dziedziców Gostkowa Stanisława Budziszewskiego i Józefa Małowieskiego.Konsekrowany w 1883 r.W tym czasie zmieniono patronów parafii na św.św.Piotra i Pawła.
Obiekty zabytkowe
  • kościół par.pw.św.św.Piotra i Pawła,Rynek,1874 r.
  • synagoga,ul.Piwna/Polna,4.ćw.XIX w.
  • park dworski,2.poł.XIX w.
  • drewniana willa,ul.Mazowiecka 12,pocz.XX w.
  • cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej
  • cmentarz grzebalny założony w roku 1860
  • kaplica cmentarna z roku 1868 jako grobowa Józefa Małowieskiego
  • grobowiec Stolzmanów z trzeciej ćwierci XIX w.
  • grobowiec Godlewskich z 1863 r.
  • krypta Sutkowskich z końca XIX w.z herbem Pobóg
  • inne nagrobki z końca XIX w.
  • krzyż przydrożny 1895 r.fundacji Jana Brulewskigo
Tranzyt
Czyżew leży na trasie drogi krajowej 63 oraz drogi wojewódzkiej 690.
Z Czyżewa można dojechać do miejscowości:
  • Zaręby Kościelne
  • Andrzejewo
  • Wysokie Mazowieckie(przez Rosochate Kościelne)
  • Kołaki Kościelne(przez Rosochate Kościelne i Jabłonkę Kościelną)
  • Klukowo
  • Brulino-Lipskie
W dzielnicy Czyżew-Stacja znajduje się dworzec PKP,skąd można dojechać do Warszawy,Białegostoku,Katowic czy innych miast linia kolejowa nr 6.Połączenie drogowe zapewnia komunikacja autobusowa PKS.

Truskolasy

Wieś w Polsce położona w województwie śląskim,w powiecie kłobuckim,w gminie Wręczyca Wielka.Leży nad Pankówką,na Wyżynie Woźnicko-Wieluńskiej.W latach 1952–1954 i 1973–1976 miejscowość była siedzibą gminy Truskolasy.W latach 1975–1998 znajdowała się w województwie częstochowskim.31 grudnia 2002 wieś liczyła 1949 mieszkańców.Administracyjnie w jej obrębie zlokalizowane są dwa sołectwa.
Historia
Pierwsza wzmianka o tutejszej parafii pochodzi z Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis Jana Długosza,a kolejna z dokumentu lustracyjnego województwa krakowskiego z 1564 r.Wieś leży w Częstochowskim Obszarze Rudonośnym.W Dębiecznej(obecnie nazwa jednej z ulic wsi)znajdowała się kopalnia rud żelaza"Czesław".W oparciu o pobliskie złoża rud żelaza silnie rozwinęło się górnictwo i hutnictwo.Zachowane na cmentarzu żelazne krzyże z XIX wieku świadczą o wysokiej sztuce odlewniczej.W XIX stuleciu istniała w Truskolasach fabryka łyżek żelaznych.Niegdyś mieściła się tu także fabryka koronek i haftów.Znaczny odsetek ludności stanowili Żydzi(w 1921 r.266 osób).We wrześniu 1939 r.Niemcy spalili połowę wsi i wymordowali 75 mieszkańców.
Zabytki
  • Najważniejszym zabytkiem miejscowości jest drewniany kościół pw.świętego Mikołaja z I połowy XVIII wieku,a w nim słynący niegdyś z cudów obraz Matki Boskiej Truskolaskiej oraz polichromia wykonana przez Stanisława Ligonia,który przebywał tu w czasie I wojny światowej.Przeprowadzony remont kościoła,którego celem było zabezpieczenie niszczejącej świątyni,a także przywrócenie jej pierwotnego stanu(m.in.pokryto ściany i dach gontami).
  • Zespół cmentarza w Truskolasach w skład którego wchodzą: cmentarz,kaplica cmentarna oraz ogrodzenie.
Ludzie związani z miejscowością
Z Truskolas pochodzą dwaj reprezentanci kraju w piłce nożnej:
  • Jerzy Brzęczek
  • Jakub Błaszczykowski
W Truskolasach urodził się Jerzy Marchwiński,pianista,kameralista i pedagog.Przez 50 lat sołtysem wsi był Ignacy Garus,najstarszy sołtys w kraju,zmarł 3 września 2007 w wieku 100 lat. Transport
Tranzyt
Przez Truskolasy przebiega droga wojewódzka nr 494.
Komunikacja publiczna
Z Truskolas można się dostać autobusami PKS m.in.do Częstochowy,Kłobucka,Olesna i Wrocławia.
Sport
W Truskolasach działa klub piłkarski Olimpia Truskolasy.Bierze on udział w rozgrywkach IV ligi piłki nożnej,w grupie śląskiej I.Swoje spotkania drużyna Olimpii rozgrywa na stadionie przy ulicy Sportowej 2.

Michał Jerzy Poniatowski

Herbu Ciołek(ur.12 października 1736 w Gdańsku,zm.12 sierpnia 1794 w Warszawie)sekretarz wielki koronny od 1768 r.biskup płocki od 1773 r.ostatni prymas I Rzeczypospolitej od 1784 r.członek konfederacji targowickiej,prezes Komisji Edukacji Narodowej,członek Royal Society,wolnomularz.Syn Stanisława Poniatowskiego,kasztelana krakowskiego i Konstancji Czartoryskiej,najmłodszy brat Stanisława Augusta Poniatowskiego.Jego synem naturalnym był ekonomista Piotr Maleszewski.
Młodość i kariera duchowna
Od wczesnej młodości zaprawiał się do służby publicznej.Po ukończeniu szóstego roku życia kształcił się w warszawskim kolegium księży teatynów.Przeznaczony przez rodziców do stanu duchownego,wyjechał w 1754 r.do Rzymu pod opieką księdza Antonia Marii Portalupiego.Celem pobytu w stolicy Państwa Kościelnego nie były studia teologiczne(Poniatowski odbył zaledwie krótki,prywatny kurs prawa kanonicznego),lecz nawiązanie stosunków z wysokimi przedstawicielami dworu papieskiego:m.in.Giovannim Franceskiem Albanim,kardynałem-protektorem Rzeczypospolitej i Camillem Paoluccim,byłym nuncjuszem w Warszawie i Wiedniu.W sierpniu 1754 r.przyjęty został do rzymskiej akademii literackiej"Arkadia".Powrócił do kraju jesienią 1755 r.W następnym roku wstąpił do świętokrzyskiego seminarium duchownego księży misjonarzy w Warszawie,gdzie jego edukacją kierował ksiądz Piotr Hiacynt Śliwicki,wizytator polskiej prowincji.Po przyjęciu niższych święceń,12 grudnia 1756 instalowany na kanonię staniątecką w kapitule krakowskiej.Święcenia kapłańskie otrzymał 31 maja 1760 z rąk biskupa płockiego Hieronima Antoniego Szeptyckiego w warszawskim kościele Św.Krzyża.W 1762 r.został koadiutorem kustodii gnieźnieńskiej,równocześnie,w latach 1760-1764,pełnił obowiązki sekretarza przy swoim wuju,a zarazem ojcu chrzestnym Michale Fryderyku Czartoryskim,kanclerzu wielkim litewskim.Po elekcji Stanisława Augusta wszedł w skład królewskiej rady gabinetowej,której obrady protokołował.W dniu koronacji Stanisława Augusta,25 listopada 1764,udekorowany został orderem Orła Białego.Jeden z pierwszych kawalerów Orderu Św.Stanisława 1765 r.był jednocześnie sekretarzem i jałmużnikiem tego odznaczenia.Nominowany 1764 r.opatem komendatoryjnym czerwińskim(godność tę piastował do śmierci),w 1768 r.otrzymał urząd sekretarza wielkiego koronnego.Mianowany 1773 r.przez papieża Klemensa XIV biskupem płockim,sakrę biskupią przyjął 3 października tego roku z rąk nuncjusza papieskiego w Polsce Giuseppe Garampiego w warszawskiej kolegiacie Św.Jana.W 1775 r.powołany przez biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka na jego koadiutora,został faktycznym administratorem diecezji w 1782 r.której zarząd zachował także po 1784 r.(mimo złożonej rezygnacji),kiedy wyniesiony został do godności arcybiskupa gnieźnieńskiego i prymasa.
Działalność edukacyjna i kościelna w latach 1773-1784
Głównym nurtem działalności Poniatowskiego w tym okresie były reformy oświatowe i kościelne.Po utworzeniu 14 października 1773 Komisji Edukacji Narodowej,wszedł do jej grona jako wiceprezes,a od 1775 r.jako pełniący obowiązki prezesa,zastępując biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego,podejrzanego o nadużycia finansowe na Litwie.Był członkiem konfederacji Andrzeja Mokronowskiego w 1776 roku.Jego zasługą było uregulowanie sytuacji materialnej polskiej oświaty,czego podstawą stał się projekt ustawy o przekazaniu Komisji majątku pojezuickiego,przeforsowany przez Poniatowskiego na sejmie 1776 r.Świadom,że poziom całego szkolnictwa zależny jest od nowoczesnych,sprawnie zarządzanych uczelni,podjął rewizję dotychczasowego systemu nauczania i stanu majątkowego Akademii Krakowskiej,wyznaczając do tego zadania księdza Hugona Kołłątaja.Pod kierunkiem Kołłątaja akademia przekształcona została w Szkołę Główną Koronną i podzielona na dwa Kolegia:Fizyczne i Moralne.Na pierwszy plan wysunięto nauki matematyczno-przyrodnicze i lekarskie oraz ich zastosowanie,zgodnie z oświeceniowym utylitaryzmem.Dyscypliny humanistyczne przesunięto do Kolegium Moralnego.W 1783 r.powstała w nim,obok Szkół Teologii i Prawa,Szkoła Literatury z katedrami literatury,greki oraz tzw.starożytności.Kwestię szczupłych dochodów Akademii,niechętny zakonom Poniatowski rozwiązywał m.in.w drodze sekularyzacji dóbr klasztornych.Budziło to jednak sprzeciw wielu gorliwych obrońców katolicyzmu i przyczyniało się do znacznego obniżenia jego popularności jako polityka.Objąwszy zarząd diecezji płockiej,Poniatowski przeprowadził szereg reform dotyczących kształcenia duchownych(reforma studiów seminaryjnych,obowiązek odbywania rekolekcji i kongregacji dekanalnych)oraz regulacji prawnych w zakresie administracji parafialnej,opieki duszpasterskiej i życia religijnego.Występował za ograniczeniem czysto zewnętrznych form kultu religijnego na rzecz rozwijania wrażliwości moralnej wiernych i przywrócenia właściwego znaczenia Ewangelii,traktowanej jako główne źródło doktryny chrześcijańskiej.Nawoływał księży do troski tak o dobro duchowe,jak i doczesne wiernych,jednocześnie sam angażował się czynnie w działalność charytatywną i rozwój szkolnictwa parafialnego.
Działalność polityczna
Najbliższy współpracownik Stanisława Augusta,od 1774 r.brał udział w dyskusjach nad kształtem przyszłej Rady Nieustającej,stając się wkrótce jednym z głównych filarów orientacji rosyjskiej.Czterokrotnie wybierany przez sejm do grona jej członków,zasiadał w Radzie aż do jej rozwiązania w 1788 r.Pomimo,że należał do polityków,na których Moskwa opierała swoje rachuby,zachowywał nieufność wobec Rosji,unikając kroków,które wciągałyby go w"ślepą dependencyją".Podobną ostrożność zalecał królowi i swoim współpracownikom.Jako kierownik stronnictwa królewskiego,którego początki sięgają 1775 roku,dążył do tego,by stało się ono zapleczem politycznym monarchy,stanowiącym przeciwwagę wobec wpływów wszechwładnego ambasadora rosyjskiego Ottona Magnusa von Stackelberga.Uznając jednak,że jedyną alternatywą dla Rzeczypospolitej jest"trzymanie"z Rosją przeciwko aneksjonistycznej polityce Prus,stawał się częstym obiektem ataków opozycji.W 1787 r.wobec spodziewanej wojny turecko-rosyjskiej,uczestniczył w opracowaniu tzw."projektu kaniowskiego",czyli memoriału Stanisława Augusta zawierającego propozycję traktatu sojuszniczego z Rosją.Projekt,obok gwarancji integralności terytorialnej Rzeczypospolitej,przewidywał dostarczenie 20 tysięcznego korpusu posiłkowego subwencjonowanego przez Rosję.Pomysł ten ułatwić miał aukcję wojska polskiego,której uchwalenie przewidywano na najbliższym skonfederowanym sejmie.Zawierał też postulaty wzmocnienia pozycji króla oraz reform zmierzających do usprawnienia administracji,wymiaru sprawiedliwości i finansów.Artykuł dodatkowy domagał się,na wypadek zwycięstwa,przekazania Polsce ziem między Seretem a Dniestrem z portem w Akermanie nad Morzem Czarnym.O szansach realizacji tego programu na forum Sejmu Czteroletniego przesądził niechętny stosunek Rosji,niezainteresowanej jakimikolwiek poprawkami ustroju objętego petersburską gwarancją.Stanowisko to przyczyniło się do wzrostu antyrosyjskich nastrojów społeczeństwa,dla którego jedyną alternatywą stawał się sojusz z Prusami.Powstanie silnej i mającej duże poparcie społeczne partii pruskiej doprowadziło do definitywnej dyskredytacji programu stronnictwa królewsko-prymasowskiego.W pierwszym okresie obrad sejmu poniosło ono całkowitą klęskę,przypieczętowaną obaleniem Rady Nieustającej 19 stycznia 1789."Partia prymasowska",nie mając wówczas szans na jej obronę,ostentacyjnie wstrzymała się od wotum.Dzień ten przyjmowany jest jako umowna data upadku stronnictwa.Pół roku później,17 lipca 1789,sejm uchwalił w tajnym głosowaniu sekularyzację majątku wakującego biskupstwa krakowskiego.Uzupełniła ją uchwalona 24 lipca bezprecedensowa ustawa"Fundusz dla wojska",która przeznaczała majątki wszystkich biskupów obrządku rzymskiego i greckokatolickiego na skarb państwa.Decyzja sejmu,grożąca poważnym rozłamem między państwem a Kościołem,była dotkliwą porażką Poniatowskiego,który"z osobistości najwięcej w kraju znaczącej w ciągu pół roku stał się człowiekiem bez żadnego wpływu".Jednocześnie, narastająca konieczność zbliżenia Stanisława Augusta do zorientowanych na Prusy przywódców sejmowych:Stanisława Małachowskiego i Ignacego Potockiego i rozluźnienia jego związków z Rosją sprawiła,że Poniatowski stał się kimś w rodzaju"persona non grata".Całe życie nieufnie nastawiony do Prus,nie mógł dostosować się do polityki zagranicznej sejmu zmierzającego do zawarcia formalnego sojuszu z Berlinem.Podjął wówczas decyzję usunięcia się na pewien czas od polityki i we wrześniu 1789 r.wyjechał za granicę.
Podróż po Europie 1789-1791
Podróż miała charakter nieoficjalny.Prymas podróżował incognito,posługując się przydomkiem„Opat z San Michele”.Towarzyszyli mu ksiądz Andrzej Wołłowicz oraz gdańszczanin,baron Johann Peter Ernst von Scheffler.Na przełomie 1789-1790 przebywał w Neapolu.W lutym przybył do Rzymu,gdzie spędził cztery miesiące nawiązując kontakty z dyplomatami akredytowanymi przy Stolicy Apostolskiej oraz przedstawicielami międzynarodowej społeczności antykwariuszy,artystów i kolekcjonerów osiadłych w Wiecznym Mieście.Przyjęty przez papieża Piusa VI na audiencji 23 lutego 1790,wręczył mu relację o stanie archidiecezji gnieźnieńskiej.7 marca mianowany został honorowym członkiem rzymskiej Akademii Św.Łukasza.Okres letni spędził w Toskanii,przebywając na przemian w uzdrowisku Bagni di Pisa,Lukce,Livorno i Florencji.Przez Genuę i Turyn udał się do Szwajcarii,gdzie spotkał się z dawnym zaufanym sekretarzem Stanisława Augusta Maurice'em Glayre'em,z którym omawiał projekt reformy rządowej.Po krótkiej wizycie w Paryżu,w listopadzie 1790 r.rozpoczął ponad półroczny pobyt w Anglii,przyjmowany na audiencjach przez króla Jerzego III,królową Charlottę i księcia Walii.W Londynie zwiedzał i poznawał instytucje polityczne,naukowe i kulturalne,m.in.British Museum,Royal Academy of Arts,Bank of England.7 kwietnia 1791,po podpisaniu statutów,został przyjęty w poczet członków honorowych brytyjskiego towarzystwa naukowego Royal Society.W tym samym dniu,po dopełnieniu podobnej procedury,przyjęty został do Society of Antiquaries,jako pierwszy polski członek tego stowarzyszenia.Pobyt za granicą wykorzystał do utworzenia własnej kolekcji obrazów,rzeźb,mebli i rzemiosła artystycznego.Wiele z zakupionych dzieł sztuki,które uważał za najcenniejsze,podarował królowi.Podjął też zabiegi o pozyskanie dla Stanisława Augusta dużej kolekcji obrazów za pośrednictwem londyńskiego marszanda Noela Desenfansa.Wskutek wypadków dziejowych zbiór ten nigdy nie trafił do Polski i znajduje się obecnie w Dulwich Picture Gallery pod Londynem.Zakończeniem pobytu prymasa w Anglii był trwający trzy tygodnie objazd ważnych ośrodków przemysłu i handlu(Manchester,Derby,Liverpool,Birmingham).Po uchwaleniu Konstytucji 3 maja,wezwany przez Stanisława Augusta do kraju,odbył audiencję pożegnalną u Jerzego III,której celem było wybadanie stosunku króla brytyjskiego do ustawy rządowej.Podobnie było w Hadze,gdzie 28 czerwca prowadził ze stadhouderem Wilhelmem V Orańskim rozmowy na temat stosunku Niderlandów do polskiej konstytucji.
Okres 1792-1793
Na mocy Konstytucji wszedł w skład Straży Praw jako"głowa duchowieństwa polskiego i jako prezes Komisji Edukacyjnej",nie odegrał w niej jednak większej roli,skupiając uwagę niemal wyłącznie na sprawach związanych z oświatą i wolnością słowa.Ostrzegał jednak przywódców stronnictwa patriotycznego przed skutkami ich polityki zagranicznej,prowadzącej do pogłębiania niebezpiecznego dla Polski kryzysu w stosunkach z Rosją.Wobec Targowicy nie żywił żadnych złudzeń,oceniając ją krytycznie jako związek wymierzony w suwerenne państwo,ale w okolicznościach,jakie zaistniały po odrzuceniu przez Katarzynę propozycji rokowań w wojnie 1792 r.akces Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej uważał za konieczny w celu ocalenia kraju przed kolejnym rozbiorem.Decyzja o przystąpieniu króla do Targowicy,podjęta w Warszawie 23 lipca 1792 i uzgodniona ostatecznie z Ignacym Potockim,Stanisławem Małachowskim i Hugonem Kołłątajem,miała przywrócić zaufanie do Stanisława Augusta w Rosji i dać szansę porozumienia z nią bez udziału przywódców targowickich.Latem 1792 r.zarówno regaliści,jak i politycy stronnictwa konstytucyjnego uważali,że podział kraju nie jest jeszcze przesądzony.Za cenę integralności ziem Rzeczypospolitej decydowano się na przywrócenie rosyjskiego protektoratu.Z ramienia konfederacji targowickiej mianowany został w 1793 roku prezesem Komisji Edukacyjnej Koronnej.W sejmie grodzieńskim 1793 r.odmówił udziału,skutecznie opierając się naciskom posła rosyjskiego Jakoba Sieversa,który liczył,że za jego pośrednictwem będzie oddziaływać na Stanisława Augusta.Powiodły się natomiast zabiegi prymasa podejmowane na rzecz Komisji Edukacji Narodowej.Za pośrednictwem wysłannika,Jana Śniadeckiego,udało mu się zlikwidować nadużycia w zakresie funduszy edukacyjnych,powstałe w okresie władzy Targowicy i przywrócić do życia Komisję Edukacyjną pod swoim przewodnictwem.Jako zdeklarowany regalista wszedł ponownie do reaktywowanej Rady Nieustającej.W okresie posejmowym podejmował prace związane z nowym podziałem administracyjnym Kościoła,wymuszonym przez traktaty rozbiorowe.Jednocześnie starał się blokować w wyścigu do władzy biskupa inflanckiego Józefa Kazimierza Kossakowskiego,który liczył na jego dymisję i zagwarantował sobie w Petersburgu objęcie prymasostwa.Nominacja ta byłaby tym groźniejsza,że Kossakowski,znany ze swojej uległości wobec Rosji,był w Grodnie rzecznikiem separatyzmu prowincji litewskiej.Zabiegi te,godzące w jedność Kościoła na obszarze Rzeczypospolitej,budziły niepokój prymasa,który oprócz matactw politycznych zarzucał Kossakowskiemu chciwość i sprzeniewierzanie funduszy publicznych.U schyłku października 1793 r.spotkał się w Skierniewicach z królem pruskim Fryderykiem Wilhelmem II.Rozmowy dotyczyły zachowania przez Poniatowskiego jurysdykcji duchownej na wcielonych do Prus ziemiach arcybiskupstwa gnieźnieńskiego,sytuacji mieszkających tam katolików oraz korzystania z przysługujących prymasowi dochodów Księstwa Łowickiego.W tym samym czasie,świadom zagrożeń wynikających z przyjętego przez sejm pruskiego traktatu rozbiorowego,Poniatowski podjął przygotowania do utworzenia diecezji warszawskiej,z którą zamierzał złączyć instytucję prymasa.Chodziło zarówno o to,by nie stwarzać Fryderykowi Wilhelmowi i jego następcom pretekstu do ingerencji w sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej za pośrednictwem prymasa zasiadającego na stolicy arcybiskupiej w Gnieźnie(które po II rozbiorze znalazło się w zaborze pruskim),jak i zapobiec ewentualnej likwidacji tego urzędu.Tak powstał archidiakonat warszawski,którego administrację objął 12 lutego 1794.
W czasie powstania kościuszkowskiego
Po wybuchu powstania kościuszkowskiego w kwietniu 1794 r.jako polityk dochowujący wierności królowi i lojalny wobec obowiązującego systemu,nie mógł liczyć na zrozumienie ze strony powstańców.Gwałtowny wzrost nastrojów radykalnych w stolicy sprawił,że Poniatowski znalazł się w stanie stałego zagrożenia.Za przyczyną inspirowanej przez Hugona Kołłątaja propagandy powstańczej,która podsycała nastroje niezadowolenia,doprowadzono do słynnych"wieszań"w dniach 9 maja i 28 czerwca.W napiętej atmosferze pomówień i pogłosek,nocą z 27 na 28 czerwca,z inicjatywy jednego z jakobinów warszawskich,Jana Dembowskiego,przed Pałacem Prymasowskim została wzniesiona szubienica,a następnego dnia powieszono bez sądu więźniów podejrzewanych o zdradę.Do tumultu przyczyniły się niepowodzenia militarne insurekcji i dopiero interwencja Kościuszki wpłynęła na pacyfikację ludności.
Okoliczności śmierci
W miesiąc po tych wydarzeniach Michał Poniatowski był już poważnie chory.Opublikowane fragmenty pamiętnika Hipolita Kownackiego,dworzanina prymasa,który dokładnie zrelacjonował przebieg jego choroby i okoliczności śmierci,przekonują,że miała ona szybki przebieg,ale zgon z pewnością nie był gwałtowny.W pierwszych dniach choroby prymas odbywał,jak podano,co dzień krótkie przejażdżki powozem,a rano w swej prywatnej kaplicy słuchał mszy świętej.Popadał jednak w coraz bardziej natarczywą śpiączkę.9 sierpnia,w sobotę,jego stan zdrowia był na tyle niepokojący,że zaalarmowano lekarzy Jana Boecklera i Ernesta Dunquerque'a.Kownacki zanotował:"książę nie jadł,ale tylko patrzał i trzymał,co mu dano i tylko tyle odpowiadał i mówił,ile go zapytano i z oczami w słup stojącymi niby spał a patrzał".Wezwani lekarze usiłowali zaaplikować lekarstwa,przed których przyjęciem chory się wzbraniał.10 sierpnia zdawali już sobie sprawę z postępu choroby na tyle,by uznać,że śmierć jest praktycznie nieunikniona.Kryzys nastąpił w nocy z 11 na 12 sierpnia.Zaopatrzony sakramentami,prymas zmarł 30 minut po północy.Po opieczętowaniu pokojów zmarłego w jego szkatule znaleziono dwa pisma,z których pierwsze,obszerniejsze,jest listem testamentarnym.Drugie było prawdopodobnie pomyślane jako tekst przeznaczony na tablicę nagrobną.Obydwa pisma sporządził Poniatowski na krótko przed śmiercią,zapewne w lipcu.Żadne nie jest testamentem,gdyż jak pisał"fortunę nieruchomą i ruchomą dysponować nie umiem,w tym czasie,w którym nikt zgadnąć nie potrafi losów Ojczyzny i własnych".Pierwszy tekst,obok odniesień religijnych,zawiera zwroty świadczące o definitywnej utracie wiary we własną przyszłość:"Ledwie w całej Europie żadnej o niczym pewności zakładać nie można ani kąta ziemi upatrzeć,w którym by spokojnie resztę dni zakończyć można".Śmierć,która w ciągu kilku dni zabrała mężczyznę w sile wieku,stała się łatwym powodem do domysłów i plotek.W rzeczywistości pogłoski o rzekomej zdradzie prymasa na rzecz Fryderyka Wilhelma,rozsiewane po jego śmierci,były prowokacją jakobinów,mającą na celu skompromitowanie człowieka uznawanego przez nich za politycznego wroga.Jakobińska propaganda odniosła na tyle pożądany skutek,że plotka o zdradzie i w jej następstwie,otruciu się prymasa do dziś znajduje chętnych słuchaczy.Trzydniowe uroczystości żałobne rozpoczęły się w warszawskiej kolegiacie Św.Jana 18 sierpnia.Autorem pogrzebowego wystroju kościoła był królewski architekt Jakub Kubicki.Egzekwie uświetniło requiem Karola Markiewicza w wykonaniu 28-osobowej orkiestry i ośmiu solistów,na której czele wystąpił kompozytor.Poniatowski pochowany został w katakumbach na Powązkach,którego był jednym z fundatorów i założycieli.Wzniósł letnią rezydencję w Jabłonnie pod Warszawą,której budowę rozpoczął w 1774 r.nadając jej klasycystyczną formę o silnie zindywidualizowanym wyrazie,z pewnymi zmianami zachowaną do dnia dzisiejszego.Był również ostatnim prymasem rezydującym w Pałacu Prymasowskim przy ulicy Senatorskiej,który bogato wyposażył.Pozostawił po sobie wiele mów sejmowych,rozporządzeń i listów pasterskich.Te ostatnie zostały umieszczone w zbiorze Rozrządzenia i pisma pasterskie za rządów J.O.Xięcia Jmci Michała Jerzego Poniatowskiego...do diecezji płockiej wydane w czterech tomach(Warszawa 1785 r.)