Ryn

Niem.Rhein,prus.Rins miasto w woj.warmińsko-mazurskim,w powiecie giżyckim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ryn.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.suwalskiego.Według danych z 30 czerwca 2012 roku,miasto liczyło 2974 mieszkańców.Ryn jest miasteczkiem położonym nad dwoma jeziorami:Ryńskim i Ołów.W samym centrum znajduje się pokrzyżacki zamek,który został wzniesiony około 1377 r.Innym zabytkiem Rynu jest wiatrak typu holenderskiego z 2.poł.XIX w.Nad jeziorem Ryńskim znajduje się promenada wraz z przystanią Ekomarina,natomiast nad jeziorem Ołów znajduje się plaża i ścieżka spacerowo-rekreacyjna o długości 4250 m okalająca jezioro.
Historia
Początki miasta
Najstarsze ślady obecności ludzkiej na terenie gminy Ryn sięgają epoki neolitu(4500-1700 lat p.n.e.)Podczas prac wykopaliskowych w miejscowości Jeziorko odkryto wyroby kamienne z tego okresu.Każda następna epoka pozostawiała coraz więcej śladów.Wyroby z epoki brązu(700-600 r. p.n.e.) i charakterystyczne dla tego okresu kurhany odkryto w Sterławkach Wielkich.Z końca ub.ery znane są pojedyncze kurhany i cmentarzyska kurhanów z Orła,Skorupek i Sterławek Wlk.Na ten okres datowane są również osady obronne budowane na wzniesieniach(Jeziorko,Orło) i osady nawodne(Knis).Po raz pierwszy w źródłach pisanych wspomina mieszkańców tych ziem Prusów,ok.I w.n.e.Tacyt.Klaudiusz Ptolemeusz zaś mówi już o plemionach pruskich,wymieniając m.in.Galindów,którzy zamieszkiwali teren dzisiejszej gminy Ryn.To mające swoje oryginalne obrzędy,tradycje i wierzenia pogańskie plemię zostało przetrzebione i unicestwione przez przybyłych tu na początku XIII w.Krzyżaków.W efekcie tych działań cała porośnięta gęstą puszczą okolica została wyludniona.Akcję kolonizacyjną przeprowadzono dopiero w XV i XVI w.sprowadzając na te tereny głównie chłopów polskich z Mazowsza.W tym czasie powstały prawie wszystkie istniejące do dziś na terenie gminy wsie.Najstarsze informacje o Rynie pochodzą z Kroniki Wiganda z Marburga z 1377 r.który to rok przyjmuje się za początek budowy ryńskiego zamku(niektóre źródła podają 1376 r.a prace archeologiczne sugerują,że nastąpiło to o całe 100 lat wcześniej).
Rozwój miasta
Wraz z zamkiem rozwijała się osada(podzamcze),która dała początek przyszłemu miastu.W końcu XV w.podzamcze otrzymało prawo osiedla targowego,co w znacznym stopniu przyczyniło się do jego rozwoju.W XVI w.Ryn stał się centrum administracyjno-osiedleńczym.Po likwidacji zakonu i utworzeniu na tych ziemiach świeckiej państwowości Prus Książęcych(do 1657 r.lenna Królestwa Polskiego),ustanowiono tu siedzibę starostwa.Najazd Tatarów w poł.XVII w.zahamował dalszy rozwój.Najeźdźcy część mieszkańców wzięli w jasyr,resztę wycięli w pień,pustosząc i paląc osadę.Ocalał jedynie zamek.Pół wieku później epidemia dżumy dokonała tak wielkich spustoszeń,że niektóre wsie wyludniły się niemal całkowicie.Pozostali przy życiu mieszkańcy opuszczali swoje domostwa chroniąc się w pobliskich lasach.Bodźcem do dalszego rozwoju Rynu stała się zmiana jego statusu.Król Prus Fryderyk Wilhelm I nadał 21 lipca 1723 roku prawa miejskie dla Rynu.Od tego roku Ryn posiadał Radę Miejską z burmistrzem na czele oraz ławę,czyli sąd miejski.Wybrukowano ulice,ustawiono urządzenia przeciwpożarowe i wagę publiczną.Przybywającym tu osadnikom oferowano wiele przywilejów.Przyznawano bezpłatnie plac pod budowę domu,pokrywając jedną trzecią kosztów.Zezwalano na bezpłatny wyrąb drzew itd.
Okres germanizacji
Do końca XVIII w.w Rynie i okolicach tradycyjnie dominował element polski,choć ewangelicki.W XIX w.w samym mieście proporcje etniczne zaczęły ulegać istotnej zmianie ze względu na rozwój państwowej administracji i szkolnictwa,a także procesy gospodarcze.Państwo pruskie,a potem niemieckie zaczęło rozwijać także świadomą politykę germanizacyjną,spychając gwarę mazurską do zamkniętych środowisk wiejskich.W połowie XIX w.stosunek ludności polskiej do niemieckiej wynosił już tylko 2:1.Mimo polskich korzeni kulturowych Mazurowie prezentowali lojalny stosunek wobec państwa pruskiego podczas ogłoszonego w 1920 r.plebiscytu narodowościowego za Polską nie padł ani jeden głos.
W roku 1923 przewodnik po Mazurach notuje:

Ryn,miasteczko zniemczone o 2200 mieszkańcach zwane też po polsku Ryno(...)Prócz połączenia kolejowego do Rastemborka(obecnie Kętrzyn)ma Ryn jeszcze połączenie omnibusem pocztowym do Sterławek,a w lecie parowcami do Lecu(obecnie Giżycko),Mikołajek i Rucian(...)Prócz zamku zabytków nie ma odznacza się natomiast malowniczym położeniem na wzgórzu między dwoma jeziorami...

Z czasem socjaldemokraci zdobyli parę mandatów w Radzie Miejskiej Rynu,a w wyborach do Reichstagu 1924 i 1928 roku zyskali ponad trzecią część ogółu głosów.W 1930 roku także komuniści odnotowali pierwszy sukces.W wyborach z 5 marca 1933 roku,już po dojściu Hitlera do władzy,na 1.111 ważnych głosów oddanych w Rynie,socjaldemokraci zyskali 140,a komuniści 118.Początek XX wieku nie zmienił zbytnio wyglądu miasta.Nowych budynków wznoszono bardzo mało.Miasto nie miało sali kinowej ani stałego kina.Z zakładów użyteczności publicznej zbudowano gazownię,podstację elektrowni i wodociągi.II wojna światowa przerwała rozwój miasta.
Okres powojenny
W 1945 roku z 21 na 22 stycznia zarządzono ewakuację ludności.Wojska radzieckie wkroczyły do Rynu 27 stycznia 1945 roku.W domach z miejscowych zostali tylko starcy.Niektóre budynki spłonęły.Wyglądem swym straszyły mury kościoła.Do miasta powróciła część zasiedziałych tu Mazurów.Przybyli też ze swoimi rodzinami robotnicy przymusowi i byli więźniowie zamkowych cel,których hitlerowcy nie zdążyli wymordować.Powstała radziecka komendantura miasta Ryn.22 lipca 1945 roku ustanowiono stałą władzę polską.Jesienią 1946 roku,gdy życie się unormowało,komendantura radziecka opuściła miasto.Wznowiona została nauka w szkole(istniejącej od 1529 roku) i organizowane były kursy repolonizacyjne dla Mazurów.Istniała też poczta i nadleśnictwo.Powstały liczne placówki handlowe i usługowe.Zamek pokrzyżacki co jakiś czas zmieniał właścicieli i ciągle był tylko częściowo wykorzystany.Uruchomiona została kolejka wąskotorowa i komunikacja PKS.Od 16 stycznia 1949 roku działać zaczęła biblioteka miejska.Powstała też Spółdzielnia Pracy Inwalidów"Zorza".Utworzone zostały także:ośrodek zdrowia z izbą porodową,apteka,ośrodek weterynaryjny.Wyremontowano przystań dla statków i utworzono kąpieliska.Społeczeństwo miasta systematycznie co roku pracowało nad jego upiększaniem.Rozrosła się szkoła.Uruchomiono Dom Kultury,ułożono asfalt na trasie Ryn Olsztyn i Ryn Sterławki.Autobusy rozpoczęły regularne kursy.
Zabytki

Zabytki w Rynie:

• Pokrzyżacki zamek wzniesiony na wzgórzu w centrum miasta około 1337 r.
• Wiatrak typu holenderskiego z II poł.XIX w.
• Cmentarz poniemiecki z XVIII/XIX w.
• Wieża ciśnień z XIX w.
• Kaplica ewangelicka z XIX wieku
• Stary młyn( obecnie jest częścią Zamku ),
• Podziemny,średniowieczny kanał łączący jeziora Ołów i Ryńskie(woda spływająca z jeziora Ołów napędzała krzyżacki młyn różnica poziomów pomiędzy tymi jeziorami to prawie 8 metrów na odcinku ok.200 metrów)

Zamek

Zamek zaczęto budować około 1377 r.w miejscu istniejącego w tym miejscu wcześniej grodu plemienia Galindów.Warownia powstała na wzgórzu,na planie prostokąta o wymiarach 44×52,pomiędzy dwoma jeziorami,z których jezioro Ołów stanowiło naturalną fosę.Legenda głosiła,że jezioro i zamek przypominały Krzyżakom rzekę Ren(Rhein) i zamki nad nią stojące stąd być może wzięła się nazwa Ryn.Oprócz funkcji militarnych zamek pełnił rolę administracyjno-gospodarczą,zaopatrując Zakon Krzyżacki m.in.w ryby,miód i mięso dzikiej zwierzyny.Zamek budowano na siedzibę prokuratora podległego komturstwu brandenburskiemu.Jednakże w roku 1393 Ryn został nagle stolicą okręgu zwanego komturstwem(zamiast planowanych Barcian),pomimo,że zamek nie miał jeszcze wtedy piętra.Zrezygnowano wówczas z budowy jednego z zamkowych skrzydeł,aby szybciej wykończyć powstałe już budynki.Pierwszym ryńskim Komturem był od 1394 r.Fryderyk von Wallenrode brat Konrada von Wallenrode,wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego,którego postać skłoniła Adama Mickiewicza do napisania poematu Konrad Wallenrod.Ryn był siedzibą komturstwa do 1422 r.gdy na 46 lat ponownie stał się siedzibą prokuratorii.Po II pokoju toruńskim od 1468 r.Ryn został ponownie siedzibą komturstwa.W poł.XV w.zamek nie oparł się oblężeniu przez powstańców Związku Pruskiego,którzy opowiadali się po stronie Polski.Ocalałych,zbiegłych Krzyżaków topiono w okolicznych jeziorach i bagnach.W krzyżackie władanie zamek powrócił po niespełna roku,odbity przez zaciężne wojska krzyżackie.Po sekularyzacji Zakonu Krzyżackiego tereny,na których znajduje się zamek,stały się lennem Królestwa Polskiego.W związku z tym,w 1525 r.zlokalizowano na zamku starostwo.Po tym wydarzeniu znacznie rozbudowano zamek.Powstała okrągła wieżyczka wewnętrzna i skrzydło południowe z przejazdem bramnym.W 1657 r.na Ryn najechali Tatarzy hetmana Gosiewskiego,którzy spalili zamek.W 1752 r.budowla przestała być rezydencją wójtów łowczych i stała się własnością prywatną.W 1794 r.została wystawiona na licytację.W 1853 r.zamek kupiła rejencja w Gąbinie i przebudowała go na więzienie.W 1881 r.miał miejsce pożar,po którym rozpoczęto kolejną przebudowę.Prace budowlane ciągnęły się aż do 1911 r.W latach 1939-1945 Niemcy urządzili w zamku więzienie karne dla polskich robotników przymusowych.W 1942 r.stworzono w nim obóz dla Belgów,Czechów,Francuzów i Norwegów.Po 1945 roku zamek był siedzibą urzędu miejsko-gminnego,domu kultury,biblioteki i muzeum,które mieściły się w nim do roku 2000.Obecnym właścicielem zamku jest Andrzej Dowgiałło.W dniu 6 sierpnia 2006 roku otwarto na zamku hotel.
Edukacja i nauka

Ryn jest stosunkowo niewielkim ośrodkiem edukacyjnym,lecz jednym z tylko dwóch na terenie gminy Ryn i jednym z pięciu na terenie powiatu giżyckiego.
W obszarze miasta obecnie funkcjonuje Zespół Szkolno-Przedszkolny obejmujący:

• Przedszkole Samorządowe w Rynie
• Publiczną Szkołę Podstawową w Rynie im.Bojowników o polskość Warmii i Mazur
• Publiczne Gimnazjum im.Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego

Kultura
Na terenie miasta funkcjonują placówki kulturalne:

• Ryńskie Centrum Kultury:
• Ryńskie Zbiory Muzealne(w"Galerii pod Imbrykiem")utworzone ze spuścizny Muzeum Regionalnego w Rynie,prezentują eksponaty o charakterze etnograficznym,m.in.jedyną zachowaną na Warmii i Mazurach łódź dłubankę,krzesło gdańskie,kolekcję kafli(najstarsze z XVIII w.)półkosek z pocz.XIX w.czy też zdobione koronką,arcypraktyczne reformy z klapą.Od niedawna w niszy piwnicznej muzeum zobaczyć można również szczątki zamurowanej żywcem ostatniej czarownicy na Mazurach,
• "Galeria z Latarnią"galeria sztuki,
• Punkt Informacji Turystycznej
• koła zainteresowań dla dzieci i młodzieży kółko teatralne,dziennikarskie,tańca współczesnego,b-boyingu(break dance),tańca ludowego,plastyczne.
• Biblioteka Publiczna w Rynie

Wydarzenia i imprezy cykliczne

• Bal Charytatywny organizowany przez Radę Rodziców Szkoły Podstawowej w Rynie w okresie karnawału
• Festyn Rodzinny maj/czerwiec
• Turniej Miast Historycznych
• Palotti Day festyn organizowany przez księży Pallotynów w czerwcu
• Turniej Młodych Kabaretów"O złote jajo łabędzia"czerwiec
• Bezpiecznie na Wodzie ogólnopolska akcja promująca bezpieczeństwo na akwenach wodnych lipiec
• Rosetex Cup Mazury turniej siatkówki plażowej lipiec
• Dni Rynu koncerty,wesołe miasteczko,jarmark różności,pokazy kulinarne 17-19 lipca
• Festiwal Kultury Średniowiecza"Masuria"sierpień
• Dzień Otwarty w Muzeum 8 sierpnia
• Ryńskie Smalcowanie z Ogórczeniem sierpień
• Regaty 7 Cudów Mazur sierpień
• Gminne Dożynki wrzesień
• Wojewódzki Dzień Pszczelarza wrzesień
• Międzynarodowa Niedziela Cittaslow ostatnia niedziela września
• Breakcja III Ogólnopolski turniej b-boyingu(break-dance)28-29 listopada
• Międzynarodowy Festiwal Filmów Medycznych listopad
• Festiwal Wina Bachanalia listopad

Transport

• Droga wojewódzka nr 642 Sterławki Wielkie Ryn Woźnice
• Droga krajowa nr 59 Giżycko Ryn Mrągowo Spychowo Rozogi

Wspólnoty religijne
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzą następujące kościoły:

• Kościół Rzymskokatolicki
• Kościół Ewangelicko-Augsburski

W Rynie działa również związek wyznaniowy Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy.W mieście cyklicznie organizowany jest przez księży pallotynów,prowadzących działalność duszpasterską w Rynie,Festyn"Pallotti Day",który odbywa się zazwyczaj na początku czerwca. Współpraca międzynarodowa

Miasta partnerskie:

• Jurbork,Litwa
  
• Amt Neuhaus,Niemcy