Charakterystyka sieci
Całość sieci znajduje się w granicach administracyjnych miasta Gdańska.Torowiska są w 85% długości wydzielone z ruchu ulicznego.Zdecydowana większość tras jest dwutorowa,wyjątkiem są odcinki jednotorowe w dzielnicach Brzeźno i Nowy Port,jednakże nie odbywa się na nich ruch kolizyjny pełnią one funkcje pętli ulicznych.Sieć tramwajowa pokrywa przede wszystkim Dolny Taras i Śródmieście,łącząc również Wyspę Portową czy Siedlce.W 2007 roku linia tramwajowa dotarła na Chełm,w 2012 r.ukończono trasę na Łostowice i Orunię Górną przez Ujeścisko,a w 2015 r.na Piecki(Gdańsk),Migowo i do Brętowa.Zachodnie dzielnice miasta obecnie pozbawione są komunikacji tramwajowej.Linia tramwajowa na Chełm będąca najbardziej stromą linią tramwajową w Polsce.Trzy pętle tramwajowe(Jelitkowo,Brzeźno Plaża,Stogi Plaża)oraz przystanek końcowy Brzeźno położone są w odległości kilkuset metrów od brzegu Zatoki Gdańskiej,w związku z czym mają duże znaczenie dla obsługi ruchu turystycznego.Torowiska biegną głównie przez tereny zurbanizowane,wyjątkiem jest linia do kąpieliska morskiego na Stogach biegnąca przez Las Miejski.Linia tramwajowa na Chełm posiada cechy szybkiego tramwaju.Tramwaje stacjonują w dwóch zajezdniach,przy ulicy Wita Stwosza w Strzyży oraz przy ulicy Władysława IV w Nowym Porcie.W halach mieści się około 40% wszystkich tramwajów.
Historia komunikacji tramwajowej w Gdańsku
Tramwaj konny
Pierwsza linia tramwaju konnego uruchomiona została przez berlińską firmę Deutsche Pferdeeisenbahn 23 czerwca 1873,na trasie z Heumarkt(Targ Sienny)przez Wrzeszcz do Oliwy,gdzie zlokalizowana została pierwsza zajezdnia tramwajowa.Po roku została zawieszona trasa między Wrzeszczem a Oliwą z powodu silnej konkurencji kolei.W 1877 r.majątek berlińskiej firmy kupiła gdańska firma Otto Braunschweig und Oskar Kupferschmidt.
Uruchomiła ona następujące linie:
- z Centrum na Orunię(1878 r.)
- z Kohlenmarkt(Targ Węglowy)przez Langgasse(ulicę Długą),Langer Markt(Długi Targ) i Langgarten(Długie Ogrody)do Bramy Żuławskiej oraz Dolnego Miasta(1883 r.)
- z dworca kolejowego Danzig Petershagen przy dzisiejszej ulicy Toruńskiej przez Główne Miasto do Fischmarkt(Targu Rybnego)(1886 r.)
- z Centrum do Siedlec(1886 r.)
- we Wrzeszczu przy Mirchauer Weg(dzisiejsza Partyzantów pierwsza zajezdnia w mieście)
- przy Weidengasse(dzisiejszej Łąkowej)na Dolnym Mieście
- drewniane hale na Oruni i Siedlcach
W 1894 r.firma AEG z Berlina wykupiła firmę Danziger Strassen Eisenbahn.Wtedy równocześnie podjęto decyzję o elektryfikacji sieci tramwajowej,którą rozpoczęto rok później.Pierwsze regularne połączenie uruchomiono 12 sierpnia 1896 w kierunku Oruni oraz Siedlec.Do Wrzeszcza z Centrum pierwszy tramwaj elektryczny pojechał dopiero 28 sierpnia 1896,gdyż istniała konieczność usunięcia kolizji sieci trakcyjnej z napowietrznymi przewodami telefonicznymi i energetycznymi.Do końca roku wszystkie linie tramwaju konnego zostały zelektryfikowane,a także wybudowano torowisko łączący nowy Dworzec Główny z Kohlenmarkt(Targiem Węglowym).Wydłużono także istniejącą linię z Fischmarkt(Targu Rybnego)przez dzisiejszą ulicę Wałową do Stadtgraben(Podwala Grodzkiego).Po zakończeniu elektryfikacji firma AEG przekazała tramwaje pod administrację firmy Allgemeine Strassen und Eisenbahn Gessellschaft.W 1899 r.w Nowym Porcie powstało drugie przedsiębiorstwo tramwajowe pod nazwą Danziger Elektrische Strassenbahn,które otworzyło w 1900 r.dwie linie z Wrzeszcza do Brzeźna i z Brzeźna przez Nowy Port do Stoczni Schichaua(ulicą Schichaugasse,dziś Jana z Kolna).Linia w stronę centrum została później wydłużona do Kassubischer Markt(okolice dzisiejszego C.H.Madison)a następnie przez Pfefferstadt(dziś ul.Korzenna)do Breitgasse(ul.Szeroka)pod sam Żuraw.Firma z Nowego Portu posiadała zajezdnię przy Fischmeisterweg(dziś ul.Wyzwolenia).W 1903 r.nastąpiło połączenie dwóch przedsiębiorstw Allgemeine Strassen und Eisenbahn Gessellschaft i Danziger Elektrische Strassenbahn w jedną firmę Danziger Elektrische Strassenbahn A.G.z siedzibą we Wrzeszczu.W 1904 r.wybudowano torowisko na wiadukcie Błędnik łączące torowisko na Wielkiej Alei z torowiskiem na Stadtgraben(Podwalu Grodzkim).Od tamtej pory w rejon Dworca Głównego kierowano co drugi skład tramwajowy.18 lipca 1908 uruchomiona została linia z rynku w Oliwie(Am Markt)przez Seestraße(ulicę Pomorską)do Jelitkowa.
Tramwaje podczas I wojny światowej
Z dniem 1 maja 1914 wprowadzono numerację linii,która zastąpiła dotychczasowe tablice kierunkowe z nazwą przystanku końcowego.W lutym 1917 r.zaczęło brakować węgla i elementów wymiennych,z powodu czego na źle utrzymanym torowisku zaczęły występować awarie i wykolejenia.W styczniu 1919 r.nastąpił kryzys,z powodu którego zawieszono kursowanie kilku linii.
Tramwaje w Wolnym Mieście Gdańsku
Pod koniec 1919 r.zaczęto przywracać zawieszone linie,zmieniając jednocześnie częściowo numerację linii,dodatkowo przekierowano linie z Promenade(dziś 3 Maja)na Stadtgraben(Podwale Grodzkie),po czym w 1926 r.zlikwidowano torowisko na Promenade.W 1925 r.przystąpiono do budowy trasy z Centrum w kierunku Stogów,którą otwarto 4 lipca 1927.W 1926 r.otworzono torowisko na nowo powstałej Paul-Beneke-Weg(dziś Marynarki Polskiej),likwidując jednocześnie jednotorową trasę wzdłuż nabrzeża portowego na ulicy Broschkischerweg(Wiślnej).W tym samym czasie w Nowym Porcie powstały dwie pętle uliczne,"mała"dla linii z Centrum i "duża"dla linii z Brzeźna.W 1930 roku uruchomiono nową trasę od Wielkiej Alei poprzez Ostseestraße(aleję Hallera) i Bärenweg(ulicę Mickiewicza)do pętli na skrzyżowaniu Heeresanger(al.Legionów)z Magdeburger Straße(ul.Kościuszki).Dyrekcja firmy DES AG została przeniesiona do budynku przy Jäschkentaler Weg 2(dziś dyrekcja ZKM,Jaśkowa Dolina 2).Między Wrzeszczem a Oliwą zmieniono przebieg trasy likwidując linię na Hohenfriedbergweg(Szymanowskiego),prowadząc ją w zamian przez nowo powstałą Friedrich-Allee(aleja Wojska Polskiego).Rozpoczęto również budowę nowej zajezdni tramwajowej we Wrzeszczu wraz z warsztatami głównymi.W 1934 r.przebudowano trakcję elektryczną przystosowując ją do pantografów zamiast do odbieraków drążkowych.Starą trakcję pozostawiono na trasie do Siedlec i Oruni,w wyniku czego tramwaje obsługujące tę trasę w celu dojechania do zajezdni przy Weidengasse(Łąkowej)korzystały z torowiska technicznego na Starym Przedmieściu.Zrezygnowano z planowanego wydłużenia linii w kierunku Rudnik i budowy linii z Wrzeszcza przez Suchanino do Centrum.W 1935 r.otworzono nową zajezdnię tramwajową we Wrzeszczu przy dzisiejszej ulicy W.Stwosza,a stara zajezdnia przy Mirchauer Weg(Partyzantów)została zaadaptowana na zajezdnię autobusową.W 1942 r.została utworzona spółka akcyjna Verkehrsbetriebe Danzig Gothenhafen AG,w skład której weszła spółka DES AG.Planowano wówczas likwidację linii tramwajowych na trasach z Centrum do Siedlec i Oruni oraz zastąpienie ich liniami trolejbusowymi.Planów tych jednak nie zrealizowano.Do 24 marca 1945 tramwaje kursowały po mieście normalnie.Po ostrzelaniu przez wojska radzieckie elektrowni miejskiej na Ołowiance nastąpiło wyłączenie zasilania,przez co część tramwajów stanęła na ulicach.Podczas walk ulicznych wagony tramwajowe wykorzystywane były jako barykady.
Odbudowa po 1945 roku
Po zakończeniu działań wojennych sieć trakcyjna przestała istnieć,torowiska były poważnie uszkodzone przez pociski artyleryjskie,żaden wagon nie był zdatny do ruchu.W kwietniu 1945 roku,od razu po zakończeniu działań wojennych przystąpiono do odbudowy infrastruktury tramwajowej.Z inicjatywy Zarządu Miejskiego w Gdańsku powstał Miejski Zakład Komunikacyjny w Gdańsku.Do Gdańska przybyły ekipy poznańskich,warszawskich i łódzkich tramwajarzy,którzy wspólnie z gdańszczanami przystąpili do zabezpieczenia i inwentaryzacji ocalałego majątku.W pobliżu zajezdni we Wrzeszczu pościągane zostały wagony lub ich pozostałości.Sama zajezdnia we Wrzeszczu ucierpiała niewiele,zajezdnia przy Łąkowej straciła dach na obu halach oraz budynek warsztatowy.28 czerwca 1945 roku zaczęto ponownie uruchamiać komunikację tramwajową.Odbudowę ze zniszczeń torowisk tramwajowych zakończono w 1947 roku.Odbudowane zostały wszystkie trasy istniejące przed zniszczeniem.Zlikwidowano jedynie torowiska na ulicy Szerokiej,Kowalskiej i Korzennej oraz trasę techniczną na Starym Przedmieściu.Nowością była trasa do Sopotu uruchomiona w roku 1946 roku.
1947-1989
Po wojnie sukcesywnie likwidowano tory znajdujące się w gęstej zabudowie Śródmieścia,aby zgodnie z modernistyczną ideologią tramwaj jeździł wyłącznie głównymi arteriami.W wyniku budowy drogi krajowej nr 1 na przestrzeni lat powstały nowe szerokie ulice z wytyczonym torowiskiem tramwajowym,wchodzące dziś w skład głównej arterii komunikacyjnej Trójmiasta.W 1948 roku w Oliwie otworzono nową pętlę przy skrzyżowaniu alei Grunwaldzkiej z ulicą Opata J.Rybińskiego,likwidując jednocześnie pętlę na Starym Rynku Oliwskim.1 stycznia 1951 roku powstało nowe przedsiębiorstwo pod nazwą Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne Gdańsk-Gdynia.W 1955 roku uruchomiona została nocna komunikacja tramwajowa.W 1957 roku przebudowana została na dwutorową trasa na Siedlce w ciągu ulicy Świerczewskiego(dziś Nowe Ogrody).21 lipca 1959 roku oddana została nowa poszerzona ulica Podwale Przedmiejskie pomiędzy ulicą Okopową a ulicą Chmielną.Likwidacji uległo torowisko na ulicy Długiej,Długim Targu i ulicy Stągiewnej,zaś tramwaje zostały skierowane przez ulicę Okopową,Podwale Przedmiejskie i Wyspę Spichrzów,a następnie przez ulicę Ułańską do ulicy Łąkowej.Zlikwidowano również pętlę uliczną na ulicy Bogusławskiego kierując tramwaj z Oruni do pętli na Targu Węglowym.Drugą nową trasą było torowisko od ulicy Mickiewicza do pętli przy ulicy Kolonia Uroda przez aleję Karola Marksa,obecnie Hallera.W roku 1960 roku przedłużono torowisko od Kolonii Urody do Brzeźna,likwidując jednocześnie torowisko na ulicach Bolesława Chrobrego i Waryńskiego,a tramwaj kończący trasę na ulicy Waryńskiego skierowano do pętli przy ówczesnym porcie lotniczym.W 1961 roku zlikwidowano trasę do Sopotu z powodu dużej konkurencji Szybkiej Kolei Miejskiej.Na początku lat 60 wraz z przebudową alei Grunwaldzkiej zlikwidowana została pętla przy ulicy Szymanowskiego,zaś otwarta nowa przy ulicy Abrahama.Po 42 latach przerwy,w 1968 roku przywrócono torowisko wzdłuż ulicy 3 Maja.W 1968 roku rozpoczęto budowę nowego wiaduktu Błędnik,który oddano do użytku 22 lipca 1970 roku.Na początku lat 70 przy przebudowie ul.Kartuskiej cała trasa na Siedlce stała się dwutorowa.28 lipca 1971 roku uruchomiona została pętla przy ulicy Doki,jednocześnie likwidacji uległa pętla na Targu Węglowym.Torowisko na ulicy Pomorskiej zostało przebudowane na dwutorowe,zlikwidowana została linia na Orunię.W 1974 roku firma WPK G-G przekształcona została w Wojewódzkie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne w Gdańsku.W 1974 roku,po przeniesieniu portu lotniczego do Rębiechowa rozpoczęła się budowa nowej trasy od pętli tramwajowej przy ulicy Kościuszki do ulicy Pomorskiej w Jelitkowie,w ciągu której wybudowano dużą pętlę tramwajową na nowo powstającej wówczas dzielnicy Zaspa.Trasa została otwarta 31 grudnia 1977 roku.22 lipca 1980 roku otwarte zostało torowisko wzdłuż ulicy Klinicznej.W 1980 roku powstał projekt budowy trasy tramwajowej łączącej ówczesną sieć z nowymi osiedlami na Górnym Tarasie.W tym celu należało wybudować torowisko na Chełm.Trasa ta, mimo,że jej długość wynosi tylko 2900 metrów,posiada bardzo trudny profil.Z przyczyn technicznych,a później finansowych,realizacja projektu była wielokrotnie odkładana i trasa na Chełm została ostatecznie zbudowana 29 lat później.17 grudnia 1981 roku rozpoczęto eksploatację torowiska leżącego w ciągu przedłużonej do trasy W-Z ulicy 3 Maja oraz na nowym wiadukcie nad linią kolejową,który jest częścią tej właśnie trasy.Otwarta została nowa pętla Kliniczna,co pozwoliło na likwidację pętli Doki.
Po 1989 r.
W 1989 roku firma WPK została podzielona,a w jej miejsce w Gdańsku powstało Przedsiębiorstwo Komunikacji Miejskiej,które w 1991 roku zostało przekształcone w zakład budżetowy miasta Gdańska pod nazwą Zakład Komunikacji Miejskiej w Gdańsku.Na początku lat 90 powstał nowy odcinek Podwala Przedmiejskiego między ulicami Chmielną oraz Łąkową wraz z nowym mostem drogowym,w wyniku czego likwidacji uległ prowizoryczny most saperski nad Nową Motławą.Trasa ta została wydłużona w 1995 roku poprzez wybudowanie odcinka Podwala Przedmiejskiego od ulicy Łąkowej do ulicy Siennickiej.Umożliwiło to zlikwidowanie tramwaju wzdłuż ulicy Długie Ogrody.W 1997 roku gdański ZKM zakupił dwa prototypowe pojazdy Konstal 114Na,które posiadały ok.15% niskiej podłogi(gdański ZKM jako drugi zakład w Polsce posiadał wagony z częścią niskopodłogową).Również w 1997 roku powrócił pomysł budowy linii tramwajowej na Chełm,wykonano wówczas analizę na Politechnice Gdańskiej.Badania wykazały,że ówczesny gdański tabor nie nadaje się do obsługi projektowanej linii.Najpoważniejszym problemem okazały się hamulce elektromagnetyczne,które w przypadku awarii zasilania nie były w stanie utrzymać pojazdu na tak trudnej linii.W 1999 roku likwidacji uległa zajezdnia tramwajowa Łąkowa na Dolnym Mieście,w miejscu której powstał parking strzeżony.W tym roku gdański ZKM zamówił cztery wagony Alstom-Konstal NGd99 z rodziny Citadis 100,które posiadały ok.70% niskiej podłogi.Wagony przydzielono do obsługi linii 2(Centrum-Opera-Zaspa-Jelitkowo).Wraz z początkiem 2004 roku Zakład Komunikacji Miejskiej został przekształcony z zakładu budżetowego w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością.W tym samym roku definitywnie odcięto ulicę Łąkową od gdańskiej sieci torowisk oraz rozpoczęto kilkuetapową modernizację torowisk tramwajowych pod nazwą Gdański Projekt Komunikacji Miejskiej.W wyniku przedsięwzięcia"Gdański Projekt Komunikacji Miejskiej II"na początku 2007 roku rozpoczęto budowę linii na Chełm wzdłuż al.Armii Krajowej oraz al.Gen.Sikorskiego.19 grudnia 2007 roku została otwarta linia tramwajowa na Chełm.Linia ta,mimo zaledwie 2900 metrów długość i ma bardzo trudny profil(pochylenie do 50 promili) i z tego względu wagony Konstal 105Na oraz Konstal 114Na nie mogą być na niej wykorzystywane.W ramach budowy linii na Chełm zakupione zostały trzy Bombardiery NGT6.Z powodu pogarszającego się stanu wagonów Konstal 105Na,gdański ZKM postanowił zakupić 46 używanych wagonów typu N8C z Dortmundu.W 2009 roku w ramach kolejnego przedsięwzięcia"Gdański Projekt Komunikacji Miejskiej IIIA"ogłoszony został przetarg na dostawę 35 wagonów jednokierunkowych,wieloczłonowych,całkowicie niskopodłogowych o długości 30-35 metrów i pojemności co najmniej 220 osób.Przetarg ten wygrała Pesa Bydgoszcz,która do końca 2011 roku dostarczyła 35 wagonów typu Swing(120NaG).W maju 2010 roku rozpoczęła się modernizacja i przebudowa zajezdni we Wrzeszczu.We współczesnych tramwajach aparatura elektryczna umieszczona jest na dachu,a nie pod podłogą,jak w starych pojazdach,dlatego postanowiono wybudować specjalny system podnośników i podestów.Zainstalowana została tokarka podtorowa(profilująca wszystkie koła tramwaju,bez konieczności ich demontażu)oraz profesjonalna myjnia.Zakupiono specjalistyczny dźwig,służący m.in.do wstawiania na tory wykolejonych wagonów.Wybudowano kolejne tory postojowe oraz odnowiono rozjazdy znajdujące się na terenie zajezdni.Na to przedsięwzięcie wydano ok.30 mln zł.30 października tego samego roku zmieniono nazwę pętli Abrahama na Strzyża,aby nawiązywała do nazwy dzielnicy,w której rzeczywiście się znajduje.Podczas remontu torowisk na Siedlcach,Zaspie i Przymorzu w 2010 roku po raz pierwszy w Gdańsku torowiska w rejonie przystanków tramwajowych zostały zakryte płytkami lub kostką betonową.Inwestycje te służą utrzymaniu czystości w obrębie peronów.Prosta nawierzchnia,w przeciwieństwie do tłucznia,może być łatwo sprzątana.W noc sylwestrową 2009/2010 roku uruchomiono po raz pierwszy nocną linię tramwajową N0 na trasie Chełm Opera Zaspa Oliwa Wrzeszcz Opera Chełm.Obecnie linia ta na skorygowanej trasie(Łostowice Świętokrzyska Chełm Dworzec Główny Opera Zaspa Oliwa;powrót przez Wrzeszcz)uruchamiana jest podczas różnego rodzaju imprez("Weekend za pół ceny","Noc Muzeów","Sylwester")oraz w weekendy w sezonie letnim.W 2011 r.rozpoczął się montaż automatów biletowych,umożliwiających sprzedaż biletów jednorazowych i długookresowych.Automaty stanęły przy głównych przystankach,węzłach przesiadkowych oraz na większości krańcówek tramwajowych.Podczas przebudowy torowisk w Nowym Porcie zbudowano nowy rozjazd relacji Wolności→Centrum umożliwiając zawracanie pojazdom jadącym z Centrum na tzw."Dużej pętli"oraz umożliwienie stworzenia trasy Brzeźno-Nowy Port-Marynarki Polskiej.Kilka lat wcześniej,podczas przebudowy torowisk w Centrum zbudowano nowy łuk w relacji Hucisko→Dworzec PKS.W ramach budowy Trasy Słowackiego zad.III zmodyfikowano przebieg torowisk w Brzeźnie.Dawniej tramwaje z al.Gen.Józefa Hallera skręcały w ul.Gdańską,obecnie tramwaj mija skrzyżowanie Hallera x Gdańska x Chrobrego i skręca w nowo powstały łącznik Hallera-Gdańska wzdłuż ul.Uczniowskiej.Dzięki tej przebudowie powstał nowy rozjazd,który umożliwia ruch tramwajów w relacji Nowy Port-Brzeźno Plaża-Gdańska-Nowy Port12 maja 2012 gdańska sieć tramwajowa wzbogaciła się o trasę w kierunku Łostowic i Oruni Górnej przez Ujeścisko.Nowa linia jest przedłużeniem trasy chełmskiej.Na końcu nowej linii,pomiędzy Łostowicami,a Orunią Górną,powstał węzeł przesiadkowy(Łostowice Świętokrzyska)typu Park&Ride z miejscami postojowymi dla 150 samochodów i parkingiem rowerowym.Nową trasą kursują linie 2,6 i 7.6 września 2013 rozstrzygnięto przetarg na budowę linii tramwajowej do przystanku Gdańsk Brętowo przez Piecki-Migowo.Przetarg wygrało konsorcjum firm MTM(wcześniejszy wykonawca linii na Chełm oraz na Orunię Górną i Łostowice) i Rajbud,które zaoferowało realizację inwestycji za kwotę 116,3 mln zł,pokonując tym samym siedmiu pozostałych konkurentów.Zamawiający na realizację tej inwestycji zarezerwował kwotę 149,5 mln zł.Podpisanie umowy na realizację inwestycji nastąpiło 12 listopada 2013,po czym natychmiast przystąpiono do prac w terenie.Zgodnie z umową zakończenie inwestycji miało nastąpić do dnia 30 września 2015 roku.W ramach kontraktu powstała linia tramwajowa o długości 3,6 km od pętli Siedlce(przebudowanej na węzeł przesiadkowy z parkingiem na 40-50 samochodów oraz kilkanaście rowerów),wzdłuż Kartuskiej do skrzyżowania z ul.Nowolipie,następnie wzdłuż ulic Nowolipie i Rakoczego do przystanku Pomorskiej Kolei Metropolitarnej Gdańsk Brętowo.Największe spadki na trasie znajdują się na odcinku od Piekarniczej do Belgradzkiej(od 3,5 do 5 proc.) i na wysokości ul.Kolumba.Wraz z linią powstało 5 przystanków, pas autobusowo-tramwajowy na ul.Rakoczego(od Jaśkowej Doliny do Bulońskiej),trójkąt torowy na skrzyżowaniu ulic Rakoczego i Bulońskiej oraz ponad 360-metrowa estakada nad ul.Rakoczego o wysokości maksymalnej 9 m.Dzięki estakadzie pochylenie trasy zostało zmniejszone z 7 do 3,5%.Końcówka PKM Brętowo powstała jako układ 2 ślepych torów,w związku z czym obsługa trasy możliwa jest wyłącznie przez tramwaje dwukierunkowe.Dla potrzeb linii dokonano zakupu 5 takich pojazdów(Pesa Jazz Duo)o wartości 8,6 mln zł każdy,wyposażonych w klimatyzację i niską podłogę na całej długości składu.Ponadto,w drugim etapie inwestycji,powstała linia wzdłuż ulicy Bulońskiej od Rakoczego do Myśliwskiej z trójkątem torowym umożliwiającym zawrócenie pojazdom jednokierunkowym(pierwszym etapem zawracania jest wjazd w ul.Myśliwską,a następnie cofnięcie w ul.Bulońską)oraz dwoma przystankami.Przetarg na budowę tego 700-metrowego odcinka ogłoszono 13 czerwca 2014 roku.Zwycięską ofertę złożyło konsorcjum firm WPRD Gravel i Tor-kar-sson,które zaoferowało wykonanie inwestycji za kwotę 22989618,74 zł brutto,a więc o 4,5 mln zł więcej,niż zakładał kosztorys inwestora.Umowę na realizację inwestycji podpisano 7 listopada 2014.W dalszych planach linia ta zostanie przedłużona do pętli przy"Nowej Jabłoniowej" i "Nowej Warszawskiej".26 sierpnia 2015 odbył się pierwszy próbny przejazd nową trasą.Całość inwestycji,tj.linię od Siedlec do Brętowa PKM wraz z odgałęzieniem do Migowa została oddana do użytku 31 sierpnia 2015.Od 28 czerwca do 23 grudnia 2014 i od 11 marca do 17 czerwca 2015 zamknięta została linia tramwajowa na Stogi.W tym czasie na długości 4,4 km firma Budimex wymieniła torowiska w ciągu ulic Siennickiej i Lenartowicza od ul.Elbląskiej do ul.Sucharskiego oraz przebudowała pętlę Przeróbka,odwracając na niej kierunek ruchu tramwajów,dzięki czemu wszystkie pojazdy jadące z Przeróbki w kierunku centrum mogą odjeżdżać z tego samego przystanku.Przebudowane zostały przystanki:Brama Żuławska,Przeróbka,Lenartowicza(na obydwu podniesiono jezdnię do poziomu chodnika) i Głęboka,który przebudowano na przystanek tramwajowo-autobusowy.Na przystankach zamontowano wiaty przystankowe wyposażone w tablice LED.Podczas I fazy remontu(w 2014 r.)za przystankiem Akademia Muzyczna zamontowano rozjazd nakładkowy dla tramwajów dwukierunkowych,co umożliwiło obsługę tramwajową ulicy Podwale Przedmiejskie.Na mocy umowy z 16 maja 2014 roku zadanie zrealizowane zostało za kwotę 65,6 mln zł.
Dalsze plany
W latach 2014–2020 miasto Gdańsk planuje budowę torowisk w następujących(w większości dopiero planowanych)ciągach ulicznych:
- Nowa Politechniczna od pl.ks.Komorowskiego we Wrzeszczu wzdłuż Miszewskiego,Do Studzienki,Sobieskiego pod Rakoczego do ul.Bulońskiej w Pieckach-Migowie(długość 5 km).W 2015 r.zaprezentowano przebieg alternatywny:Legionów Kościuszki Wrzeszcz PKP Klonowa oraz Al.Zwycięstwa Smoluchowskiego Wileńska Jaśkowa Dolina Rakoczego
- Nowa Bulońska Północna 2 km odcinek od skrzyżowania Myśliwskiej z Bulońską wzdłuż ulicy Jabłoniowej i pod Al.Armii Krajowej do pętli Warszawska na Szadółkach(skrzyżowanie Jabłoniowej z Warszawską;obydwie linie przewidziane do realizacji w pierwszej kolejności po 2014 roku),z przystankami Nowa Politechniczna,Łabędzia,Stolema,Zabornia(z węzłem przesiadkowym) i Ujeścisko(nowy węzeł integracyjny).Jesienią 2014 roku wykonano projekt budowlany tego połączenia
- Nowa Warszawska od al.Vaclava Havla na Ujeścisku do pętli Warszawska na Szadółkach(skrzyżowanie Jabłoniowej z Warszawską),po południowej stronie ul.Warszawskiej.Początkowo nowa trasa tramwajowa o długości 1,5 km miała powstać wraz z rozbudową ul.Nowej Warszawskiej,ale obecnie najbardziej prawdopodobna jest budowa tylko tramwaju z przystankami zlokalizowanymi pomiędzy al.Havla a ul.Łódzką,przy skrzyżowaniu z ul.Piotrkowską oraz przy skrzyżowaniu z planowaną tzw.Nową Unruga
- Nowa Małomiejska od pętli przy Vaclava Havla/Świętokrzyskiej na Oruni Górnej do planowanego węzła Czerwony Most na Oruni
- Nowa Chmielna od Podwala Przedmiejskiego do planowanego węzła Czerwony Most na Oruni
- Nowa Wałowa Polski Hak od ul.Jana z Kolna do Siennickiej przez Młode Miasto,przy ulicy Siennickiej znajdować się będzie planowany węzeł Polski Hak
- Czerwony Most w dalekosiężnych planach jest budowa wielkiego węzła integracyjnego w pobliżu ul.Sandomierskiej na Oruni.W ramach tego przedsięwzięcia ma powstać dworzec kolejowy,pętla i zajezdnia tramwajowa,pętla autobusowa,parkingi podziemne i naziemne o pojemności ok.3 tys.pojazdów,parkingi rowerowe,drogi i torowiska dojazdowe do węzła(Nowa Chmielna,Nowa Małomiejska,Nowa Cienista,Nowa 3 Maja)
- Al.Hallera Czarny Dwór Obrońców Wybrzeża Chłopska.Rezerwa pod linię tramwajową zostanie zachowana także wzdłuż ul.Dąbrowszczaków(Drogi Zielonej)na odcinku od Obrońców Wybrzeża do pętli w Jelitkowie
- Nowa Jabłoniowa i Przywidzka w 2014 roku Dyrekcja Rozbudowy Miasta Gdańska ogłosiła przetarg na wykonanie wielowariantowej koncepcji oraz projektu budowlanego ul.Nowej Jabłoniowej wraz z linią tramwajową w kierunku Szadółek o długości nieco ponad 2 km.Trasa biec będzie od pętli Warszawska do ul.Przywidzkiej,gdzie zakończy się w rejonie ul.Czermińskiego.Planowana jest realizacja następujących przystanków pośrednich:przy osiedlu Lawendowe Wzgórze, na wysokości ulicy Leszczynowej,Potęgowskiej i Przywidzkiej.Realizacja inwestycji rozpocznie się najwcześniej w 2017 roku
- Nowa Świętokrzyska analogicznie do poprzedniego projektu,rozważana jest możliwość poprowadzenia 3 km linii tramwajowej w pasie między jezdniami lub obok przewidywanej do realizacji ulicy Nowej Świętokrzyskiej na odcinku od węzła"Łostowice Świętokrzyska"do rejonu dawnej pętli autobusowej"Osiedle Świętokrzyskie",wraz z przystankami przy skrzyżowaniach z ulicami Kampinoską,Niepołomicką i Wielkopolską oraz w rejonie Potoku Kowalskiego
- Nowa Abrahama na trasie Zaspa Hynka Abrahama wzdłuż linii kolejowej PKM Brętowo PKM
Dawne zajezdnie
Nieeksploatowane
- zajezdnia przy ulicy Łąkowej zamknięta w 1999 roku,obecnie parking strzeżony.3 na 4 września 2015 na ul.Wróblej w pobliżu zajezdni posadowiono wóz Konstal 105Na o numerze 1241
- zajezdnia przy alei Grunwaldzkiej 537 w Oliwie najstarsza zajezdnia w Gdańsku,potem fabryka mydła i ponownie zajezdnia,obecnie ruiny,wielokrotnie podpalana
- Plac Drogowy(zajezdnia techniczna)zamknięta w 2004 roku, becnie teren klubu studentów Żak.Plac ten połączony był z torami kolejowymi.Znajdująca się tam suwnica służyła do rozładunku wagonów tramwajowych.Na tym placu rozładowano wszystkie nowe wagony 105N/Na z zakładów Konstal Chorzów oraz załadowano wszystkie wagony liniowe 102N/Na do Krakowa.W 2004 r.zamknięto plac i odłączono od sieci torowisk.Ostatnie ślady po torach usunięto w 2011 r.podczas remontu torowiska we Wrzeszczu i Strzyży
- zajezdnia przy ul.Gościnnej na Oruni
- zajezdnia przy ul.Partyzantów we Wrzeszczu,późniejsza zajezdnia autobusowa przekształcona w latach 90 na centrum handlowe.Obecnie znajduje się tu kompleks mieszkaniowo–usługowy Quattro Towers
- remiza tramwajowa na Siedlcach
Linie tramwajowe
W Gdańsku zgodnie ze stałym układem kursuje 11 linii tramwajowych całorocznych oraz 3 sezonowe,kursujące w dni wolne od pracy(w tym 2 linie dzienne i 1 nocna):
codziennie cały dzień 2,3,5,6,8,10,11,12
tylko w dni powszednie cały dzień 9
szczytowe 4,7
sezonowe w weekendy(numeracja 6X)63,68
nocne(sezonowa weekendowa)sezonowo w weekendy,ponadto w czasie imprez miejskich N0
Oprócz tego uruchamiane są w zależności od potrzeb dodatkowe linie:6X(linie dzienne w sezonie letnim),N0(linia nocna okazjonalna oraz sezonowo w weekendy),9X(linie zastępcze na czas remontów)
Linia Schemat Trasa Długość[km]Średni czas przejazdu[min]Liczba przystanków Obsługa Tabor
2 Łostowice Świętokrzyska Oliwa lub Jelitkowo przez Operę Bałtycką i Zaspę 18 60-61 31-30 Wrzeszcz NGd99,NGT6,N8C-NF,120NaG
3 Brzeźno-Stogi Pasanil przez Operę Bałtycką 14 55 39 Nowy Port,Wrzeszcz 105Na,N8C-NF
4 Siedlce Jelitkowo przez Dworzec Główny(z powrotem Dworzec PKS),Operę Bałtycką i Zaspę 14 42-43 31 Wrzeszcz 120NaG,N8C-NF
5 Strzyża PKM Nowy Port Oliwska przez Wrzeszcz i Brzeźno 11 37 24-25 Nowy Port,Wrzeszcz 105Na,N8C-NF,120NaG,114Na
6 Łostowice Świętokrzyska Jelitkowo przez Bramę Wyżynną,Operę Bałtycką,Wrzeszcz i Oliwę 18 57-60 33-34 Wrzeszcz NGd99,NGT6,N8C-NF,120NaG
7 Łostowice Świętokrzyska Nowy Port Oliwska przez Bramę Wyżynną,Jana z Kolna i Letnicę 14 37-41 20-22 Nowy Port,Wrzeszcz N8C-NF,120NaG
8 Jelitkowo Stogi Plaża przez Dworzec PKP i Zaspę 18 58-59 39-40 Nowy Port,Wrzeszcz 105Na,114Na,N8C-NF
9 Strzyża PKM Przeróbka przez Dworzec Główny PKP 10,5 34-35 23 Wrzeszcz 114Na,N8C-NF
10 Brętowo PKM Nowy Port Góreckiego przez Jana z Kolna i Letnicę 13 30-31 25-26 Nowy Port,Wrzeszcz N8C-NF,128NG
11 Zaspa Chełm Witosa przez Oliwę,Wrzeszcz i Operę Bałtycką 17 53-55 36-37 Wrzeszcz NGd99,NGT6,N8C-NF,120NaG
12 Migowo Oliwa przez Operę Bałtycką i Wrzeszcz 15 37-39 33 Wrzeszcz N8C-NF,128NG
63 Łostowice Świętokrzyska Brzeźno Plaża przez Bramę Wyżynną i Operę Bałtycką 13 41 27 Nowy Port,Wrzeszcz N8C-NF,120NaG
68 Łostowice Świętokrzyska Stogi Plaża 39-40 25-26 Wrzeszcz N8C-NF
N0 Łostowice Świętokrzyska Oliwa przez Operę Bałtycką i Zaspę z powrotem przez Wrzeszcz i Operę Bałtycką 46-57 33-38 Wrzeszcz 120NaG
- Linia 2 w kier.Łostowice Świętokrzyska w godz.5:50-10:00(pn-pt)kursuje przez Dworzec PKS;ponadto w godz.7:30-11:30 i 15:50-17:10(pn-pt)co drugi kurs wykonywany jest do Jelitkowa
- Linia 3 w kier.Stogi Pasanil w sezonie letnim wybranymi kursami do pętli Stogi Plaża
- Linia 8 w kier.Stogi Plaża wybranymi kursami tylko do pętli Stogi Pasanil
- Linia 12 w kier.Oliwa w godzinach 7:30-11:30 oraz 16:15-21:00,a także w soboty co drugim kursem kursuje tylko do pętli Strzyża PKM
Infrastruktura
Zajezdnie tramwajowe
- Zajezdnia Wrzeszcz znajduje się w dzielnicy Strzyża przy ulicy Wita Stwosza.Została zbudowana w 1935 roku.Na jej terenie znajduje się 12-torowa hala,warsztaty,tokarka podtorowa,automatyczna myjnia,automatyczna napełniarka piasecznic oraz budynki biurowe ZKM
- Zajezdnia Nowy Port położona w dzielnicy Nowy Port przy ulicy Władysława IV.Została otwarta w 1899 roku.Na jej terenie znajduje się:5-torowa hala,hala lakierni,podstacja trakcyjna oraz pomieszczenia biurowe ZKM
Pętle tramwajowe
Nazwa Ulica Linie Rok otwarcia Liczba torów Dzielnica Zaplecze socjalne
Brzeźno Plaża Gen.Józefa Hallera sezonowe 1974 r.2 Brzeźno Brak
Chełm Witosa Wincentego Witosa 11 2007 r.2 Chełm Dyspozytornia Punkt Obsługi nr 1 ZTM Gdańsk
Jelitkowo Pomorska 2,4,6,8 1974 r.4 Żabianka-Wejhera-Jelitkowo-Tysiąclecia Dyspozytornia
Kliniczna(Stadion*)Marynarki Polskiej nieużywana liniowo 1980 r.2 Młyniska Brak
Łostowice Świętokrzyska Gen.Sosnkowskiego/Świętokrzyska 2,6,7 2012 r.2 pogranicze Ujeściska-Łostowic i Chełma Dyspozytornia Punkt Obsługi nr 4 ZTM Gdańsk
Oliwa Grunwaldzka/Jacka Rybińskiego 2,12 1948 r.3 Oliwa Dyspozytornia
Przeróbka Siennicka/Lenartowicza 9 1955 r.1 Przeróbka Brak
Siedlce Kartuska 4 1957 r.1 Siedlce Dyspozytornia
Stogi Pasanil Nowotna 3,8 1966 r.2 Stogi Dyspozytornia
Stogi Plaża Nowotna 8,sezonowe 1927 r.2 Stogi Brak
Strzyża PKM Wita Stwosza 5,9 1957 r.2 Strzyża Dyspozytornia
Zaspa Rzeczypospolitej 11 1977 r.5 Zaspa-Rozstaje Dyspozytornia
- Podczas imprez masowych na PGE Arena Gdańsk uruchamiana jest linia tramwajowa Hucisko-Centrum-Stadion.Końcówka Stadion to pętla Kliniczna
Pętle uliczne
Oprócz pętli tramwaje wykorzystują do zawracania układ torowisk wzdłuż krzyżujących się ulic.
W regularnych kursach tramwaje zawracają w następujących miejscach:
- Brzeźno(Gałczyńskiego):Uczniowska Gdańska Mazurska Wczasy Hallera(3)
- Nowy Port(Oliwska):Rybołowców Wolności Władysława IV Oliwska(5,7)
- Nowy Port(Góreckiego):Marynarki Polskiej Wolności Władysława IV Strajku Dokerów Góreckiego Marynarki Polskiej(10)
Obecnie nieużywane liniowo pętle uliczne
- Śródmieście SKM(dawniej Centrum,Armii Krajowej,Śródmieście):Zwycięstwa 3 Maja Armii Krajowej Okopowa Podwale Grodzkie Błędnik Zwycięstwa
- Dworzec PKS:Zwycięstwa Błędnik Podwale Grodzkie Hucisko 3 Maja Zwycięstwa
- Brzeźno(Uczniowska):Krasickiego Mazurska Wczasy Hallera Uczniowska Gdańska Krasickiego
- Hucisko:Hucisko 3 Maja Armii Krajowej Okopowa Wały Jagiellońskie
- Urząd Miejski:Podwale Grodzkie Wały Jagiellońskie Okopowa Armii Krajowej 3 Maja Hucisko
Inne krańcówki
Istnieją ponadto krańcówki zakończone przejściem między torowym,gdzie wymagany jest tabor dwustronny i dwukierunkowy:
- Brętowo PKM(10)
- Migowo(12)
Rozjazdy nakładkowe
W Gdańsku aktualnie nieeksploatowany jest żaden rozjazd nakładkowy.
Rozjazd nakładkowy był wcześniej używany na przystankach:
- Siedlce-Skrajna(podczas remontu pętli Siedlce połączonej z przyłączeniem trasy z Moreny w 2015 r.)
- Akademia Muzyczna(od strony Przeróbki,w czasie remontu ul.Siennickiej w 2014 r.)
- Mostostal(od strony Centrum,w czasie budowy ronda w ciągu ul.Marynarki Polskiej w 2013 r.)
- Kasztanowa(od strony Martwej Wisły,umożliwiał dojazd do Zajezdni Nowy Port podczas przebudowy torowiska w dzielnicy w 2011 r.)
- Legionów(od strony Zaspy,w czasie remontu torowiska na Zaspie w 2010 r.)
W przypadku krańca Zajezdnia wykorzystano istniejący w rejonie zajezdni przejazd między torowy.
Wcześniej tworzono również linie wahadłowe kursujące po jednym torze:
- Jaśkowa Dolina Opera Bałtycka(podczas przebudowy Al.Grunwaldzkiej w 2007 r.linia 99)
- Stocznia Północna Plac Solidarności(podczas przebudowy torowiska w ul.Klinicznej w 2011 r.linia 98)
System Informacji Pasażerskiej
W 2008 roku rozpoczęła się realizacja Systemu Informacji Pasażerskiej(SIP),który za pomocą monitorów informuje pasażerów o rzeczywistym czasie przyjazdu autobusów i tramwajów na przystanki oraz o awariach.System tworzy 41 ekranów zainstalowanych na 27 przystankach na terenie miasta.System urządzeń lokalizujących pojazdy zainstalowano w 350 tramwajach i autobusach.Cała inwestycja kosztowała 3,5 mln zł.Uruchomienie systemu zaplanowane było na 1 grudnia 2008 roku,jednak pierwsze monitory zostały zamontowane w 2009 roku.W wyniku różnych przyczyn do końca 2010 roku system nie został całkowicie uruchomiony,a jego wdrożenie nastąpiło w terminie późniejszym.
Tabor
Tabor obsługujący regularne linie
Nazwa Rok Produkcji Liczba szt.(składów)Opis
Konstal 105Na Konstal 105NCh Konstal 105NAs 1977 r.34(17)2 W lutym 1981 roku trasę Chorzów-Gdańsk pokonały pierwsze wagony 105Na.Szczyt dostaw przypada na rok 1983 roku,kiedy do Gdańska przybyło aż 30 wagonów.Ostatnie fabrycznie nowe wozy tego typu dotarły do Gdańska w 1990 roku.Do 2004 roku wszystkie wagony 105N zostały zmodernizowane do typu 105Na.Od 2012 roku wszystkie wagony stacjonują w zajezdni Nowy Port.Wagonom przydzielono zakres numerów 1202-1415
Konstal 114Na 1997 r.21 Pierwsze wagony w Gdańsku z częścią niskopodłogową.Posiadają 15% niskiej podłogi.Na początku wagony skierowano do obsługi linii 12.Obecnie wagony można spotkać na trasach linii 3,5,8,9 Wagonom przydzielono numery 1501 i 1502
Alstom NGd99 1999 r.41 Trójczłonowy wagon który posiada 70% niskiej podłogi.Wagony skierowano do obsługi linii 2.Pierwszy wagon wyjechał na tory w 1999 roku,pozostałe w 2000 roku.Modernizacja układu elektrycznego pozwoliła na bezproblemową jazdę trasą na Chełm(występowało izolowanie się falowników)Wagonom przydzielono zakres numerów 1001-1004
Bombardier NGT6 2007 r.31 Pierwszy wagon został dostarczony 03.12.2007 roku,a udostępniony do ruchu 19.12.2007 roku.Za 3 wagony Gdańsk zapłacił 21,5 mln zł.Wagonom przydzielono zakres numerów 1005-1007
Düwag N8C-NF produkcja:1978-1986 modernizacja:2009,2015 r.62 Modernizacja używanych wagonów N8C z Dortmundu polega na przerobieniu środkowego wysoko podłogowego członu na człon niskopodłogowy z dodatkową parą drzwi oraz na zmianie wyglądu ścian czołowych wagonów.Modernizacji podjął się Modertrans Poznań.Modernizacja N8Ci z Kassel była zbliżona do tych z Dortmundu dodano klimatyzację.Wagonom przydzielono zakres numerów 1107-1154
Pesa 120Na 2010 r.351 Pierwszy wagon został dostarczony 20.09.2010 roku,a udostępniony do ruchu 02.10.2010 roku.ZKM Gdańsk zamówił 35 wagonów,za 305,5 mln zł.Wagonom przydzielono zakres numerów 1011-1045
Pesa 128NG 2014 r.51 Pierwszy wagon został dostarczony 10.11.2014 roku,a udostępniony do ruchu 30.01.2015 roku.ZKM Gdańsk zamówił 5 wagonów.Wartość kontraktu wynosi łącznie 54 mln zł(43 mln to koszt pojazdów,a 11 mln wyposażenie oraz pakiet naprawczy).Wagonom przydzielono zakres numerów 1051-1055
Wszystkie wagony(pociągi)151(121)
1 zaj.Wrzeszcz,2 Zaj.Nowy Port
W maju 2014 r.ZKM w Gdańsku podpisał umowę z firmą KVG Kassel na zakup kolejnych 14 dwukierunkowych tramwajów typu N8C,wyprodukowanych w 1981 roku.Całkowity koszt zakupu wynosi 576800 euro(co stanowi około 1/3 ceny jednego nowego tramwaju dwukierunkowego),a dalszej modernizacji 18,3 mln zł netto.
Udział wagonów(pociągów)nisko wejściowych i niskopodłogowych
60%(73,7%)
Tabor historyczny
Model Rok produkcji lata eksploatacji w Gdańsku Liczba Uwagi
Konny 1873 r.1873 r.1 wagon Wagon nr 3 pochodzi z pierwszej serii 18 tramwajów konnych zamówionych dla linii Centrum-Oliwa.Pierwotnie był to wagon piętrowy zaprzężony w 2 konie.Po elektryfikacji w 1896 roku przebudowany na jednopoziomową doczepkę do wagonów silnikowych.Dł.pojazdu 7000 mm,szer.2090 mm,rozstaw osi 2000 mm,masa 3000 kg,miejsc siedzących 36
DWF Bergmann 1927 r.1 wagon Wagony produkowano w 1927 roku z okazji oddania trasy na miejskie kąpielisko Stogi.Ostatni wagon liniowo jechał dnia 31 marca 1973.Oficjalnie wagon nosi numer 266(dawniej 01266)
Konstal N 1952 r. 1 wagon Dawny techniczny 05914,na modernizację czeka jeszcze wagon 9006(dawny 05906),który będzie służył jako doczepa(ND).Oficjalny numer wagonu to 11
Konstal 102Na 1970 r.1969-1988 1 wagon Ostatnią sztukę zezłomowano w 2006 roku,obecny został sprowadzony z MPK Wrocław,8 stycznia 2009 roku i poddany renowacji.Obecny numer wagonu to 3007(dawniej 1105,a we Wrocławiu nosił numer 2007)
Konstal 105N 1977 r.1975-2002 1 wagon Gdy wysłano ostatnie wagony 105N do MPK Łódź na przebudowę,wagonowi 1234 przywrócono w warsztatach ZKM oryginalny wygląd tzw.szybkowca.Pierwotnie planowano renowację wagonu 1205,okazało się jednak,że jest w bardzo złym stanie i postanowiono wybrać inny wagon zbudowany w podobnym okresie.Oficjalny numer wagonu to 06205
Tabor techniczny
- wagon gospodarczy typu Konstal N
- spalinowa drezyna sieciowa WMS-01L
- wagon szlifierka typu AEG
- 2 wagony gospodarcze przebudowane z Konstal 105N
- 6 pługów wirnikowych przebudowanych z wagonów Konstal 4N
- wagon manewrowy używany na terenie zajezdni typu Konstal 4N
- wagon AEG dawnej używany do przepychania wagonów kolejowych
Patroni gdańskich tramwajów
Konstal 114Na:
- 1501 Stanisława Przybyszewska
Bombardier Flexity Classic NGT6-2GD:
- 1005 Oscar Kupferschmidt
- 1006 Leopold von Winter
- 1007 Eduard Friedrich Wiebe
Pesa Swing 120NaG:
- 1011 Daniel Gralath
- 1012 Władysław Czerny
- 1013 Jan Heweliusz
- 1014 Jan Uphagen
- 1015 Daniel Gabriel Fahrenheit
- 1016 Arthur Schopenhauer
- 1017 Sat-Okh Długie Pióro Stanisław Supłatowicz
- 1018 Daniel Chodowiecki
- 1019 Franciszek Mamuszka
- 1020 Maurycy Ferber
- 1021 Jerzy Stankiewicz
- 1022 Elżbieta Koopman Heweliusz
- 1023 Eduard Friedrich von Conradi
- 1024 Jan Flachsbinder Dantyszek
- 1025 Johanna Henriette Schopenhauer
- 1026 Jan Jerzy Forster
- 1027 Paweł Pater
- 1028 Jeremiasz Falck
- 1029 Joachim Oelhaf
- 1030 Filip Clüver
- 1031 Adolf Friedrich Johann Butenandt
- 1032 Gottfried Lengnich
- 1033 Andreas Schlüter Młodszy
- 1034 Jakub Teodor Klein
- 1035 Hugo Wilhelm Conwentz
- 1036 Aleksander Süchten
- 1037 Bartłomiej Keckermann
- 1038 Alf Liczmański
- 1039 Krzysztof Klenczon
- 1040 Andrzej Sulewski
- 1041 Maciej Płażyński
- 1042 Anna Walentynowicz
- 1043 Marian Seredyński
- 1044 Szczepan Pilecki
- 1045 Maciej Gwiazda
Pesa Jazz Duo 128NG:
- 1051 Aram Rybicki
- 1052 Erich Volmar
- 1053 Jan Wulff
- 1054 Lesser Giełdziński
- 1055 Willi Drost
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz