Tadeusz Kantor

Ur.6 kwietnia 1915 w Wielopolu Skrzyńskim,zm.8 grudnia 1990 w Krakowie)polski reżyser,malarz,scenograf,grafik,autor manifestów artystycznych,animator życia kulturalnego,założyciel Teatru Cricot 2 w Krakowie.

Życiorys
Był synem Mariana Kantora-Mirskiego i Heleny z Bergerów.Urodził się w 1915 roku na plebanii katolickiej,gdzie jego matka mieszkała od dzieciństwa wraz z owdowiałą matką Katarzyną,przyrodnią siostrą proboszcza i dziekana Wielopola,księdzem Józefem Radoniewiczem.Helena Kantor w 1921 roku opuściła probostwo wraz z Tadeuszem i jego starszą siostrą Zofią ze względu na śmierć księdza Radoniewicza.Po przeprowadzce do Tarnowa,Tadeusz rozpoczął naukę w IV klasie(poprzednie klasy odbył w Wielopolu)Szkoły Ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim Męskim.W latach 1925-1933 pobierał nauki w gimnazjum im.Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie.Podczas lata 1932 roku zaprzyjaźnił się z ks.Julianem Śmietaną,dla którego później,w latach trzydziestych,wykonywał liczne prace malarskie w kościele parafialnym.5 października 1934 roku zapisał się na Wydział Malarstwa Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych do pracowni prof.Władysława Jarockiego.W tym czasie fascynowała go twórczość związanego z Krakowem Stanisława Wyspiańskiego.Równocześnie z malarstwem studiował malarstwo dekoracyjne i teatralne u prof.Karola Frycza,dyrektora teatrów krakowskich.W czasie wojny został w Krakowie zarabiając na życie jako malarz pokojowy.12 grudnia 1939 roku złożył egzamin końcowy u prof.Frycza.W czasie gdy ukrywał się w okolicach Wielopola,wykonując prace malarskie w kościele w Nockowej,dowiedział się o aresztowaniu ojca(8 grudnia 1940),który został przewieziony do Oświęcimia w pierwszych transportach z Tarnowa i zginął w obozie Auschwitz-Birkenau 18 marca 1942.Wraz z kolegami ze studiów i studentami Kunstgewerbeschule stworzył podziemny Teatr Niezależny.Próby odbywały się w domu Ewy Jurkiewicz pierwszej żony Kantora.W 1945 roku podjął pracę kierownika malarni w krakowskim Starym Teatrze oraz zapisał się na kurs scenografii w Studio Teatralnym prowadzonym przez Andrzeja Pronaszkę,który obok Frycza stał się dla niego drugim idolem.W listopadzie 1946 roku wraz z Marią Jaremą brał udział w Międzynarodowej Wystawie Sztuki Współczesnej w paryskim Musée d'Art Moderne.Podróż ta znacząco odbiła się na jego twórczości do tego stopnia,że gdy objął stanowisko profesora malarstwa w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Krakowie,rozpoczął swoją pracę od ataków na tradycjonalizm,co zaowocowało udziałem w wielu ważnych wystawach nowej sztuki.Kariera Kantora jako pedagoga została przerwana w 1949 roku,ponieważ ówczesne władze wprowadziły przejęte z ZSRR zasady realizmu socjalistycznego oraz przypuściły atak na nowoczesną sztukę,którą uprawiał.Znalazł zatrudnienie jako scenograf w Państwowych Teatrach Dramatycznych realizując scenografie głównie dla Starego Teatru,gdzie pracował do 1961 roku.W 1955 roku jako jeden z dziesiątki polskich artystów(Tadeusz Brzozowski,Maria Jarema,Adam Marczyński,J.Maziarska,Kazimierz Mikulski,Jerzy Nowosielski,Erna Rosenstein,Jerzy Skarżyński,Jonasz Stern)zaprotestował przeciwko realizmowi socjalistycznemu wystawą 9 Malarzy w Domu Plastyków.Wystawa ta była zapowiedzią powstania Grupy Krakowskiej II.Do 1961 roku działał jako malarz biorąc udział w wystawach w Nowym Jorku i w Europie m.in.w Paryżu,Sztokholmie,Düsseldorfie,Hamburgu,czy Göteborgu oraz jako scenograf,współtwórca teatru Cricot 2 i organizator życia artystycznego w Polsce jako pierwszy prezes Grupy Krakowskiej.Od tego czasu brał udział w wielu wystawach na całym świecie oraz organizował spektakle teatralne otrzymując za swoją działalność szereg nagród i odznaczeń.Od 1945 do 1961 r.żoną Tadeusza Kantora była Ewa Jurkiewicz,10 kwietnia 1961 roku ożenił się z Marią Stangret.Zmarł nagle po skończeniu próby spektaklu Dzisiaj są moje urodziny 8 grudnia 1990 roku w Krakowie.
Twórczość
Do najsłynniejszych jego prac należą:Dziennik z podróży,Człowiek i stół,Niebezpieczne odwrócenie i Powrót do domu rodzinnego,cykl ambalaży,a także głośne przedstawienia teatralne Umarła klasa i Wielopole,Wielopole.O sztuce Wielopole,Wielopole opowiadającej o rodzinnym mieście Kantora,Franco Quadri napisał:„Kantor połączył w tym przedstawieniu polski mikrokosmos z męką Chrystusa,a Wielopole stało się własnością całego świata”.Jego pierwsze obrazy i fascynacje teatrem pochodzą z okresu studiów i czasu II wojny światowej.Podczas okupacji Kantor stworzył konspiracyjny Teatr Niezależny,w którym wystawiał dla zaufanej publiczności repertuar narodowy,m.in."Balladynę"Juliusza Słowackiego i "Powrót Odysa"Stanisława Wyspiańskiego.W twórczości artysty malarstwo i teatr były nierozdzielne.W pierwszych latach powojennych tworzył obrazy bliskie surrealizmowi.Jako malarz zamilkł,kiedy władze PRL zaczęły wprowadzać socrealizm w sztuce i dopiero w 1955 r.wystawił prace pochodzące z tego okresu.W 1957 r.włączył się w najnowsze poszukiwania sztuki światowej,nawiązując w serii obrazów do informelu.Równocześnie prowadził teatr Cricot 2.Wystawiał sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza,a później własne.Przekonany,że„sztywne,uświęcone tradycją granice między sztukami należy znieść”,działał w różnych dziedzinach poza malarstwem i teatrem:organizował happeningi w tym najbardziej znany Panoramiczny happening morski,tworzył„obiekty sztuki”,które często były fragmentami scenografii do przedstawień oraz obrazy,w których fragmenty malowane występują razem z gotowymi przedmiotami znalezionymi.Według jego projektu powstała rzeźba Krzesło,której dwa(nieidentyczne)egzemplarze znajdują się w Hucisku oraz we Wrocławiu.Podczas wielu podróży po świecie stykał się z nowymi trendami w sztuce,a po po przyjeździe do kraju rozwijał swoje obserwacje.Był jednym z pierwszych artystów uprawiających informel,konceptualizm,happening;zaszczepił te kierunki w polskiej sztuce.
Teatr
W 1955 r.grupa plastyków,krytyków i teoretyków sztuki pod kierownictwem Kantora założyła teatr Cricot 2.Pierwszą premierą grupy(1956 r.)była Mątwa według Witkiewicza.Już w tym przedstawieniu Kantor zastosował elementy dla jego przedstawień charakterystyczne aktorzy poruszający się niczym kukły,technika gry utrzymana w charakterze niemego filmu.W kolejnym przedstawieniu Cyrk według Kazimierza Mikulskiego(malarza i członka zespołu)Kantor posłużył się ambalażem; opakował czarną materią aktorów,co pozbawiło ich oraz przedmioty właściwego im kształtu,przemieniło w jednolita materię.Kolejnym krokiem był„teatr informel”:poddający się przypadkowi,teatr automatyczny.W przedstawieniach W małym dworku według Witkacego aktorzy traktowani byli na równi z przedmiotami,pozbawieni indywidualności.Kantor poszukiwał właściwej formy dla swych scenicznych wypowiedzi powołując„teatr zerowy”,którego ideą było pozbawienie przedstawienia akcji,dzianie się(„Wariat i zakonnica”według Witkacego z 1963 r.)Poszukiwania takie doprowadziły Kantora do rodzącego się wówczas na świecie happeningu.W 1965 r.odbyły się pierwsze polskie happeningi:Cricotage i Linia podziału,a dwa lata później List oraz Panoramiczny happening morski.„Teatr śmierci”był ostatnim nurtem w twórczości teatralnej Kantora.Powstały wówczas spektakle:Umarła klasa,Wielopole,Wielopole,Niech sczezną artyści,Nigdy już tu nie powrócę oraz spektakl,którego premiera odbyła się już po śmierci artysty Dziś są moje urodziny.We wszystkich tych spektaklach motywem głównym była śmierć,przemijanie,pamięć.W wielu przedstawieniach Kantor uczestniczył bezpośrednio jako obecny na scenie„mistrz ceremonii”,który,niczym dyrygent,nadawał akcji odpowiednie tempo i rytm,kiedy trzeba interweniując w jej przebieg.Lesław Czapliński w swoich analizach Umarłej klasy oraz Wielopola,Wielopola postawił tezę,że są one ukształtowane na podobieństwo formy muzycznej zrealizowanej w tworzywie pozadźwiękowym,mimo,że same cytaty muzyczne odgrywają w nich istotną rolę.
Nagrody i wyróżnienia

• 1954 r.odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi
• 1976 r.nagroda honorowa za przedstawienie Umarłej klasy na 17 Festiwalu Polskich Sztuk Współczesnych we Wrocławiu
• 1976 r.nagroda im.Boya za Umarłą klasę
• 1977 r.nagroda krytyki im.Norwida za Umarłą klasę
• 1978 r.nagroda za najlepszy spektakl Umarłą klasę,Caracas
• 1978 r.nagroda im.Rembrandta przyznawana przez międzynarodowe jury Fundacji im.Goethego w Bazylei za rzeczywisty wkład w kształtowanie obrazu sztuki naszej epoki
• 1980 r.nagroda OBIE(USA)nagroda krytyków nowojorskich,przyznawana za najlepszy spektakl grany na Broadwayu,a także off- i off-off-Broadway za rok 1979 za wystawienie Umarłej klasy
• 1981 r.nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia w dziedzinie teatru za twórczość scenograficzną
• 1982 r.dyplom Ministra Spraw Zagranicznych za upowszechnianie kultury polskiej za granicą
• 1985 r.Legia Honorowa,Francja
• 1986 r.nagroda"Targa Europea"nagroda przyznawana wybitnym przedstawicielom kultury i nauki w Europie,Włochy
• 1986 r.nagroda krytyków nowojorskich za najlepszy spektakl na Brodwayu(reżyseria i gra aktorów)
• 1989 r.Komandor Orderu Sztuki i Literatury,Francja
• 1990 r.Wielki Krzyż Zasługi Republiki Federalnej Niemiec za znaczący wpływ wywarty na współczesną sztukę w Europie i za zasługi w ożywieniu obrazu kulturalnego RFN
• Rok 2015 został ogłoszony przez UNESCO Rokiem Tadeusza Kantora