Mazury

Daw.Mazowsze Pruskie,Mazury Pruskie,niem.Masuren region geograficzno-kulturowy w północno-wschodniej Polsce.Obejmuje tereny Pojezierza Mazurskiego i Pojezierza Iławskiego,administracyjnie wchodzi w skład województwa warmińsko-mazurskiego.


Etymologia nazwy
Kraina Mazurów pruskich potomków osadników z Mazowsza.Jan Grzenia podaje,że rzeczownik Mazur pochodzi od przedrostka maz-(brudzić,smolić,mazać)pierwotnie słowo maź,oznaczało smołę i dziegieć,pochodzi od zamieszkujących tutejsze lasy smolarzy do którego dodano przyrostek -ur.Wyraz ten znany był od XV wieku.Mazury stanowią liczbę mnogą.Mieszkańcy Mazur w większości byli protestantami,a ściślej luteranami,posługującymi się językiem polskim.Uprzednio tereny te nazywano polskimi powiatami,a ludność polskimi Prusakami.W XIX wieku pojawiały się nazwy Mazury Pruskie i Mazowsze Pruskie.

Mazury a Warmia
Mieszkańcy Mazur,w odróżnieniu od sąsiedniej Warmii,w okresie przed II wojną światową byli w większości protestantami wyznania luterańskiego(członkami Kościoła ewangelicko-augsburskiego).Wraz z reformacją narodziła się odrębność krainy wiara stała się głównym wyznacznikiem ludności zamieszkującej Prusy.Katolicka Warmia do 1772 r.wchodziła w skład Polski,pozostała część kraju przeszła na protestantyzm.Znacząca część Mazurów związana była z ewangelickim ruchem gromadkarskim.Mazury,w przeciwieństwie do Warmii,nigdy nie stanowiły odrębnej jednostki administracyjnej ani pod względem kościelnym,ani świeckim,dlatego nie da się ustalić ścisłych granic dla Mazur.Mazurzy byli to Prusacy wyznania protestanckiego mówiący po polsku lub mazursku.Przed 1945 rokiem byli germanizowani.W okresie powojennym byli polonizowani oraz wyjeżdżali do Niemiec Zachodnich.W 2008 r.w regionie żyło około 5 tys.Mazurów.We współczesnej branży turystycznej określenie Mazury rozszerzyło swoje znaczenie:wszędzie,gdzie na północnym wschodzie Polski występują jeziora,pagórki i lasy,mówi się o Mazurach.Współczesny podział administracyjny województwa warmińsko-mazurskiego obejmuje także Elbląg,który jednak nigdy ani do Warmii,ani do Mazur nie należał.
Nazewnictwo miejscowości
W latach 1945–1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała miejscowości i obiekty fizjograficzne(rzeki,jeziora)na terenie całych Prus,aby przywrócić lub często nadać nową,polską nazwę.
Istniejące niektóre wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy,przemianowano na nowe,wcześniej nieużywane,związane m.in.z zasłużonymi dla regionu postaciami:

• Ządzbork Mrągowo
• Lec lub Łuczany Giżycko
• Rastembork Kętrzyn
• Węgobork Węgorzewo
• Dryfort Srokowo
• Nibork Nidzica
• Rudczanny Ruciane
• Jańsbork Pisz
• Lyck Ełk

Warunki naturalne
Krajobraz regionu został ukształtowany przez ostatnie zlodowacenie około 14000–15000 lat temu.Z tego okresu pochodzi,znaleziony w okolicach Giżycka,fragment rogu renifera.Najwyższy szczyt Mazur Dylewska Góra położona jest na wysokości 312 m n.p.m.Do największych jezior na Mazurach należą Śniardwy,będące największym jeziorem w Polsce(pow.113,8 km²)oraz Mamry,które jest jeziorem o największej objętości w Polsce(obj.1013 mln m³).
Turystyka

Atrakcją turystyczną jest Pole Bitwy Grunwald,na którym w 1410 r.wojska polsko-litewskie pokonały Krzyżaków.Sieć kanałów wodnych łączących liczne jeziora jest atrakcją dla żeglarzy i wodniaków.Wiele jezior jest połączonych kanałami żeglownymi(kanały mazurskie,Kanał Elbląski).Na Kanale Elbląskim odbywa się żegluga statków tzw.białej floty.
Krajobraz 
Charakterystyczne elementy krajobrazu:

• Przydrożne aleje drzew
• Pałace oraz dwory z założeniami parkowo-ogrodowymi
• Mazurskie cmentarze ewangelickie
• Obiekty dawnych linii kolejowych
• Charakterystyczne dla regionu są też pozostałości wczesnośredniowiecznych(XI–XII w.)posągów nagrobnych bądź przedstawień bóstw pruskich plemion,tzw.baby pruskie

Pałace i dwory
Spełniały one nie tylko funkcje użytkowe i reprezentacyjne,ale także gospodarcze.Składały się zwykle z położonej w centrum rezydencji z założeniem parkowym;cmentarzem rodowym;ze stawami.Obiekty te stanowiły niegdyś centra kultury i rolnictwa i są przykładem znaczących osiągnięć architektury europejskiej dawnych czasów.Po II wojnie światowej były często zamieniane w magazyny i PGR-y co doprowadziło do ich znacznej dewastacji.

Cmentarze
Na terenie Warmii i Mazur obecnie znajduje się około 3200 cmentarzy.Najwięcej z nich to cmentarze ewangelicko-augsburskie.Historia cmentarzy zaczyna się dopiero w XVIII wieku wtedy to zmieniło się nastawienie ludności do śmierci.Grób stał się miejscem upamiętnienia człowieka a nie tylko miejscem złożenia zwłok.Powstała sztuka nagrobna,groby zaczęły zdobić epitafia.Cmentarz stał się gajem przedsionkiem raju.Na Mazurach można wyróżnić cmentarze wiejskie,rodzinne,wojenne,cmentarze leśne.Cmentarze wiejskie sytuowane były przy kościołach i dopiero w XIX wieku wprowadzono zakaz chowania zwłok w obrębach siedzib ludzkich.Każda wieś miała swój cmentarz leżący zwykle na wzniesieniu.Położenie cmentarzy zdradzają w krajobrazie kępy drzew tworzące zespoły zielonych alejek.Zwykle układ alejek zbudowany jest na planie krzyża.Na cmentarzach ewangelickich przeważają gatunki iglaste.Cmentarze rodowe położone są zwykle w atrakcyjnych krajobrazowo miejscach i na wzniesieniach.Charakterystyczny jest tu grobowiec rodziny Fahrenheidów słynna piramida w Rapie.Cmentarze z I wojny światowej.Stanowią proste układy kompozycyjne,skromne w formach.Na nich spoczywają żołnierze niemieccy i rosyjscy polegli w latach 1914–1915.Obecnie(2008 r.)mazurskie cmentarze niszczeją w zapomnieniu.Zdewastowano groby,kwatery pozbawiono metalowych krzyży i zdobionych ogrodzeń,zniszczone i rozkradzione zostały płyty nagrobne i kamienne pomniki.
Architektura mazurskiej wsi 
Typowa historyczna zabudowa wiejska składała się przede wszystkim z kościoła z wieżą posadowionego w centrum wsi,karczmy,folwarku oraz regularnej kępy drzew na wzniesieniu gdzie znajdował się cmentarz.Typowymi obiektami w mazurskich wsiach były także budynki kuźni,wiatraka,remizy strażackiej,młyna i szkoły.Najwięcej wsi czynszowych powstało na podstawie przywileju lokacyjnego.
Cechy wyróżniające budownictwo mazurskie to przede wszystkim:

• Budynki drewniane w rzucie prostokątnym
• Chaty drewniane na planie krzyża
• Zabudowa z czerwonej cegły z dachami krytymi dachówką
• Dach dwu spadzisty
• Ściany wykonane z dobrego materiału
• Drzwi wejściowe znajdują się w ścianie dłuższej
• Zdobnictwo jest oszczędne 

Zdobione były drzwi,szczyty i okienne obramienia.Nowsze budynki mieszkalne często wyposażone są w ganki.Przed wiekami mazurskie chaty budowano na zrąb.Szczyty domów modelowano za pomocą układu desek.Szkielet był z belek a ściany okładano deskami.Dach kryto trzciną,słomą lub gontem.Krokwie ozdabiano np.głową końską.Okiennice ozdabiane były wycięciami.Domy budowano z podcieniem.Jednym z charakterystycznych elementów budownictwa wiejskiego była tzw.ciemna kuchnia.Cechą charakterystyczną mazurskiej zagrody chłopskiej było oddzielne położenie budynku mieszkalnego od zabudowań gospodarczych.Jedynie w biedniejszych zagrodach stawiano jeden budynek mieszkalno-inwentarski.Mazurskie wsie miały kształt ulicówek położonych wzdłuż drogi,rzeki albo,rzadziej,kształty owalne gdy chałupy budowano wokół np.kościoła lub stawu.W II połowie XIX wieku budownictwo murowane zaczęło wypierać drewniane.Powstawały charakterystyczne budynki mieszkalne i użytkowe z czerwonej cegły.Za panowania gaulaitera Ericha Kocha w latach 30 XX wieku masowo powstawały charakterystyczne kochówki niewielkie,parterowe domki pokryte tynkiem z dwuspadzistym dachem o charakterystycznej linii z lekko wklęsłymi bokami.
Wyposażenie wnętrz
Wyposażenie chałup zależne było od zamożności gospodarzy.Wnętrza jednoizbowe podzielone były na obszerną izbę,do której wchodziło się przez sień oraz komorę i zapiecek.Izba pełniła jednocześnie funkcje kuchenne i sypialne oraz jako pomieszczenie dziennego pobytu.Na meble składały się łóżka(od najprostszych pryczy,po okazałe z baldachimem czyli podniebziem).Do spania wykorzystywane były także ławy skrzyniowe ślubanki,w których mieściła się pościel.Głównym elementem wnętrza był ogromny piec.W drugiej połowie XIX wieku do mazurskich chałup zawitały przyozdobione firankami i koronkami kredensy.Pod oknem znajdował się stół,malowane ławy i krzesła zydle zdobione ażurowymi motywami koniczynek,serduszek,lub półksiężyców.Przy stołach zbierały się rodziny do spożywania posiłków.Jedzono drewnianymi łyżkami z jednej lub kilku cynowych bądź glinianych naczyń.Niemowlęta przebywały w kołyskach a dziadkowie zajmowali zapiecek.Odzież przechowywano w zdobionych skrzyniach,które później zastąpiły komody a następnie upiększane motywami roślinnymi szafy.Ściany domów w późniejszym okresie malowano wapnem.Pierwotnie do uprawy roli chłopi używali radła,do orki soch a później pługów.
Kultura
Wśród cyklicznych imprez kulturalnych na Mazurach na uwagę zasługują:

• Ogólnopolski Festyn Rodziny z okazji dnia dziecka w Ełku
• Mazurskie Lato Muzyczne w Ełku
• Mazurskie Lato Kabaretowe"Mulatka"w Ełku
• Mazurskie Zawody Balonowe w Ełku
• Międzynarodowy Piknik Country w Mrągowie
• Międzynarodowy Festiwal Jazzu Tradycyjnego Złota Tarka w Iławie
• Międzynarodowy Festiwal Piosenki Żeglarskiej i Morskiej Szanty w Giżycku
• Festiwal Ognia i Wody w Ełku
• Seven Festival w Węgorzewie festiwal muzyki rockowej
• Festiwal muzyki rockowej i metalowej Hunter Fest w Szczytnie(w latach 2004–2009)
• Hip Hop Tour w Ełku
• Festiwal Kultury Kresowej w Mrągowie
• Przystanek Olecko festiwal muzyki rockowej(spektakle teatralne,happeningi oraz koncerty piosenki poetyckiej)
• Ostróda Reggae Festiwal
• Uczta Kultur Wschodu w Pasłęku

Kultura ludowa 
Już Krzyżacy mieli problemy z obrzędowością Prusów Ustęp z Układu Dzierzgońskiego narzuconego przez Krzyżaków stłumionemu powstaniu pruskiemu w 1249 r.

Promiserunt eciam,quod inter se non habebunt de cetero Tulissones vel Ligaschones,homines videlicet mendacissimos:histriones qui quasigentilium sacerdotes in exequiis defunctorum ve tormentorum infernalium promerentur,dicentes malum et:bonum et laudantes mortuos de suisfurtis et spoliis,immundiciis et rapinis ac aliis viciis et peccatis,que,dum:viverent,perpetrarunt;ac erectis in celum luminibus exclamantes,mendaciter asserunt,se videre presentem defunctum:permedium celi volantem in equo,armis fulgentibus decoratum,nisum in manuferentem et cum comitatu magno in aliud seculum:procedentem;talibus consimilibus mendaciis populum seducentes et ad ritus gentilium revocantes.Hoc,inquam,promiserunt:se nunquam de cetero habituros.

Tłumaczenie

Przyrzekli także,że nie będą między sobą mieli Tulissów i Ligaschów,ludzi zaiste najbardziej kłamliwych,łgarzy,którzy niby kapłani pogańscy na pogrzebach zmarłych zasługując na męki piekielne,mówiąc zło i dobro i chwaląc :nieboszczyków za ich kradzieże i łupy,nieczystości i grabieże oraz inne grzechy,które za życia popełnili i wzniósłszy:oczy ku niebu wykrzykując kłamliwie twierdzili,że widzą tego właśnie zmarłego posuwającego się przez środek nieba na:koniu,przyozdobionego w błyszczącą zbroję,niosącego w ręku sokoła,w otoczeniu wielkiej rzeszy kroczącego w inny wiek;takimi i im podobnymi kłamstwami zwodząc lud i do obrzędowości pogańskiej nawołując.Tego,mówię,przyrzekli nigdy więcej w przyszłości nie czynić. Wśród mazurskich ludów istniał nie pisany zakaz wykonywania pewnych prac gospodarskich w niektóre dni w roku np.w czwartek po kolacji.Wierzono,że kto nie przestrzega tego zakazu temu zwierzętom tzw.zmory zaplotą grzywy ogony i grzywy.Szycie w takie dni miało powodować ślepotę u zwierząt.Różne przestrogi wyciągano z zachowania zwierząt:piejąca kura była zwiastunem nieszczęścia.Przed Bożym Narodzeniem w domach wieszano wieniec adwentowy pleciony z choinki,zdobiony wstążkami i świeczkami,zawieszany w pokoju pod sufitem.Do 1945 r.na Mazurach nieznany był zwyczaj łamania się opłatkiem,a świąteczne choinki zaczęto stawiać w domach dopiero około 1910 r.Pierwszego dnia świąt obchodzono Jutrznię na Gody w której udział brała cała wieś.Według wierzeń w okresie od Bożego narodzenia do Trzech Króli chodziły czarownice i złe duchy.By się diabeł nie kręcił nie wolno było prząść,rąbać drewna bo w zasięgu odgłosów będą puste kłosy.Dwanaście dni pomiędzy Bożym Narodzeniem a świętem Trzech Króli miało określać pogodę,jaka będzie panować w każdym miesiącu nadchodzącego roku oraz przepowiadano przyszłość. Okres ten nazywano dwunastkami: Jeśli Boże Narodzenie przypadało w niedzielę,zima miała być ciepła,wiosna wilgotna a lato przyjemne,jesień wilgotna,zboża miały być obfite w małżeństwach miał panować pokój Jeżeli w Boże Narodzenie panowała piękna pogoda,nadchodzący rok miał przynieść dużo pięknego zboża Jeśli w pierwszy dzień po Bożym Narodzeniu panowała piękna pogoda,przychodzący rok miał przynieść niesnaski Od nowego roku po wsiach chodziły zespoły przebierańców,zwanych Napierkami,Klonami,Szymonami ubranych w maski kóz,baranów,niedźwiedzi.W ostatni dzień roku urządzano psotowanie zatykano kominy,malowano szyby.W ostatni dzień karnawału Mazurzy urządzali najczęściej składkowe zabawy i bawiono się do północy.W Świętego Jana przestrzegano zakazu przychodzenia obcych do domu,nie zbierano niektórych ziół.Po tym dniu dziewczęta rzucały wianki na wodę,pod poduszki kładły wianki z macierzanki by przyśnił się przyszły mąż.Odpowiednikiem polskich dożynek był mazurski Plon.W Zaduszki karmiono dziadów proszalnych pod kościołami.Na weselach tańczono kosejdera,żabkę,dziada,chodzonego.Po drugim dniu wesela pannę młodą przeprowadzano do nowego domu.Tydzień po weselu były poprawiny i pierwszą wizytę młodzi składali rodzicom małżonki.W mazurskiej wyobraźni występował cały szereg demonów:topników(topiących w jeziorach ludzi),ogników i mar.Mazurskie diabły przybierały postacie zwierząt i ptaków,mieszkały w lasach i na bagnach.Mogły być złe lub dobre.Demon Kłobuk miał przybierać postać czarnego kurczaka.Wierzono w czarownice,które miały odbierać krowom mleko i rzucać uroki na młode zwierzęta i dzieci.Złym mocom zapobiegano kładąc siekiery w narożach obór,liczono wspak jednocześnie spluwając,wiązano czerwone wstążki.Głównym motywem twórczości ludowej był diabeł i chytra baba z którymi wiążą się ludowe przysłowia i powiedzenia np. Przez babę do diabła Gdzie diabeł nie może tam babę pośle  Wybitne osoby związane z Mazurami Walenty Barczewski(ur.10 lutego 1856 r.w Jarotach,koło Olsztyna,w rodzinie Jakuba i Barbary Burlińskiej)autor m.in.Gwary ludu na Warmii i Mazurach,Kościoły katolickie na Mazurach,Źródła naszej Łyny.Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta.Zmarł 28 maja 1928 r.w Brąswałdzie Gotfryd Bendziułła(Bendzulla)(ur.1817 r.na Mazurach,zm.po 1892 r.)pisał korespondencje oraz wiersze do wydawnictw piętnujące akcję germanizacyjną.Propagator czytelnictwa Friedrich Dewischeit twórca nieoficjalnego hymnu Mazur Samuel Dorner(zm.po 1914 r.)Działacz Towarzystwa Czytelni Ludowych.Płodny poeta ludowy oraz korespondent Mazura i Gazety Leckiej Marion Dönhoff(1909–2002) Marcin Gerss współpracownik Przyjaciela Ludu Łeckiego,wydawanego w latach 1842–1845 Georg Andreas Helwing(1666–1748) Johann Gottfried von Herder(1744–1803) Michał Kajka poeta ludowy,artysta,działacz mazurski Wojciech Kętrzyński pierwotne imię i nazwisko Adalbert von Winkler(urodzony 11 lipca 1838 w Lötzen(Lec,obecnie Giżycko)zmarły 15 stycznia 1918 we Lwowie),historyk,wieloletni dyrektor Zakładu Narodowego im.Ossolińskich we Lwowie Hans Hellmut Kirst(1914–1989) Walter Kollo(1878–1940) Erwin Kruk(ur.4 maja 1941 w Dobrzyniu)Polski poeta,prozaik,eseista,pisarz,senator I kadencji Udo Lattek(1935–2015) Siegfried Lenz(1926–2014) Gustaw Leyding(ur.8 sierpnia 1899 r.w Labuszewie(niem:Hazębark,Haasenberg)w powiecie szczycieńskim)w okresie międzywojennym razem z ojcem Gustawem(seniorem)pracował nad tworzeniem polskiej świadomości wśród Mazurów a także przyłączenie Mazur do Polski.W latach 1919–1920 członek Polskiej Rady Ludowej w powiecie szczycieńskim oraz Mazurskiego Związku Ludowego Fryderyk Leyk(1885-1968)poeta,publicysta i pamiętnikarz Jan Luśtych poeta ludowy,przeciwnik germanizacji Karol Małłek(ur.18.03.1898 r.w Brodowie powiat Działdowo,zm.28.08.1969 r.w Krutyni,pochowany w Olsztynie)folklorysta,pisarz i publicysta.Współpracownik Gazety Mazurskiej.Autor Jutrzni mazurskiej na Gody,Mazurskiego śpiewnika regionalnego,Wesela mazurskiego,Jest dąb nad Mukrem,Opowieści znad mazurskiego Gangesu,O dawnych zwyczajach ludowych,Interludium mazurskiego i kilku innych Jan Marczówka nauczyciel ze Starych Juch Krzysztof Celestyn Mrongowiusz(ur.19 lipca 1764 w Olsztynku,zm.3 czerwca 1855)pastor,kaznodzieja ewangelicki,lobbysta polskości w zaborze pruskim,mieszkaniec Gdańska,filozof,językoznawca,tłumacz Zbigniew Nienacki ostatnie swoje lata życia spędził w Jerzwałdzie nad Jeziorakiem.Na tamtejszym cmentarzu znajduje się grób pisarza Frycz Olszewski(ur.pocz.XIX w.na Mazurach,zm.po 1876 r.w Różyńsku,powiat piski)jeden z pierwszych ludowych poetów nie tylko mazurskich ale i polskich Jan Karol Sembrzycki(1856–1919)redaktor pism dla ludności mazurskiej i folklorysta.Propagator i organizator Towarzystwa Czytelni Ludowych.Jeden z pierwszych polskich etnografów i folklorystów zajmujących się Mazurami Helmuth Stieff(1901–1944) Tobiasz Stullich poeta ludowy Ernst Wiechert urodzony pod Mrągowem pisarz i piewca Mazur  Rys historyczny

Początki osadnictwa

Najstarsze ślady osadnictwa pochodzą sprzed 15 tys.lat.Odkryto tu ślady kultury łużyckiej XIII–V w.p.n.e.Później pojawili się Prabałtowie VI–V w. p.n.e.a po nich plemiona germańskie wraz z kulturą wielbarską.W trzech pierwszych wiekach naszej ery uformował się szereg mniejszych i większych zespołów typu plemiennego.

Grupy te w VI i VII wieku wytworzyły 3 główne wspólnoty odpowiadające początkowym formom związków plemiennych: Zespół galindzki sformowany przez Galindów,wraz z później wyodrębnionymi plemionami Bartów i Sasinów Zespół jaćwieski obejmujący:Jaćwież,Sudawię,Dainowię i Polleksię Zespół estyjski w którego skład weszły:Sambia,Skalowia,Nadrowia,Natangia,Warmia,Pogrzania i Pomezania To właśnie Zespół estyjski został później nazwany Prusami.Jak twierdzi dr Alina Naruszewicz-Duchlińska rozszerzenie nazwy Prusy na Galindię i Barcję to pozostałość historiografii średniowiecznej.  Plemiona pruskie  O zamieszkujących Prusy plemionach dowiadujemy się z prac kronikarza krzyżackiego Piotra z Dusburga. W latach wczesnego średniowiecza tereny Mazur zamieszkiwały plemiona: Pomezanów Nazwa pochodzi prawdopodobnie od słowa pomedian kraj pod lasami Pogezanów Nazwę wywodzi się od pruskiego słowa pagudian,oznaczającego kraj porośnięty zaroślami Warmów Nazwa pochodzi od słowa wurmen i oznacza czerwoną ziemię Natangów Natangia oznacza krainę o spływających wodach Galindów Nazwę Galindia wywodzi się od wyrazu galas,oznaczającego koniec,kres.Za granicami Galindii nie mieszkało żadne plemię pruskie stąd była określana jako kraj położony na końcu świata Sasinów Staropruski wyraz sasins znaczy zając.Czasami określa się te tereny nazwą ziemią zajęcy Jaćwingów(Sudowia,Jaćwierz),Sudowia wzięła swą nazwę od rzeki Suduone(Sudonia)(dzisiejsza Szeszupa) Bartów Sambów Sambia prawdopodobnie pierwotnie oznaczała kraj nizinny lub rolniczy(od pruskiego same rola) Nadrowów Otrzymała nazwę od pruskiego słowa druvis oznaczającego barć,wydrążone drzewo Skalowów. Skalowia pochodzenie nazwy jest różnie interpretowane wywodzi się ją z języka litewskiego i wiąże się z określeniem leśnego kraju albo z zaginioną nazwą jednego z większych dopływów Niemna Plemiona te nigdy nie utworzyły jednolitego państwa co ułatwiło ich podbój przez zakon krzyżacki. Nazwa Prusy pojawiła się po raz pierwszy w połowie IX wieku w Geografie Bawarskim jako Bruzi.W X wieku w kronice Ibrahim ibn Jakuba odnotowano:Z Mesko sąsiadują na wschodzie Rus,a na północy Borus.Pierwszy zapis w łacińskiej formie językowej znajduje się w„Dagome iudex”.Brzmi on następująco:Pruzze usque in locum,quo dicitur Russe,czyli Prusowie aż do miejsca,gdzie się Ruś nazywa.W żywocie św.Wojciecha,pochodzącym z początków XI wieku oddano wahania misjonarza,który się zastanawiał utrum Liuticenses[…]an Pruzzorum fines adiret czyli czy do Lutyków,czy też do Prusów obrać drogę.Nazwa Prusowie przyjęła się na trwałe w europejskim nazewnictwie od XI wieku,wypierając używane dotychczas określenie Estowie(Aesti)  Ibrahim ibn Jakub,żydowski kupiec,który około 965 roku dotarł do kraju Polan,wymienia nazwę Brus  Język pruski należał do tej samej grupy językowej co litewski i łotewski  Kupców do tej krainy przyciągał od wieków bursztyn  Pierwsze zapiski o Prusach pojawiają się w relacjach podróżników rzymskich,wspominających o siedzibach Estów(Prusów),Galindów i Sudinów  Język pruski

Pierwotnie Prusowie posługiwali się tylko swoim własnym językiem.Był zróżnicowany dialektalnie.Dialekty staropruskie i jaćwieskie zachowały szereg cech archaicznych,niewystępujących w innych językach wschodniobałtyckich,np.zachowanie prabałtyckiego ō,dyftongów ai,ei,grupy dl.Utrzymała się w nich także odrębność spółgłosek nosowych.Przetrwała także pierwotna forma dopełniacza liczby pojedynczej z końcówką -ās,z pierwotnego -o-so.Języki bałtyckie,do których zalicza się również pruski uważane są za najbardziej archaiczne spośród języków indoeuropejskich i najbliższe językowi praindoeuropejskiemu.

Kurhany Około VI wieku p.n.e.na terenach Półwyspu Sambijskiego i Mazur wykształca się z grup osadniczych kultura kurhanów zachodniobałtyjskich.Śladami ich istnienia są pozostałości wznoszonych na wzniesieniach niewielkich kurhanów z warstwą ciałopalną pod nasypem.Przestrzeń kurhanu ograniczają kamienne kręgi oddzielające przestrzeń sacrum które jednocześnie wyznacza horyzont świata zmarłych.Kamienno-ziemne nasypy bronią wejścia do miejsca pochówku.W dorzeczu Pregoły,w Nadrowii,w miejscowości Romowe,jak uważają niektórzy badacze,mieścił się najważniejszy pruski ośrodek religijny.Zamieszkiwał tam kapłan Krywe,którego Piotr z Dusburga w swojej kronice nazywa Pruskim papieżem. Bursztyn skarb Prusów Na terenie zamieszkiwanym przez Prusów występował bursztyn.Kopano go na półwyspie Sambijskim i w Galindii.Sprzyjało to rozwojowi wymiany handlowej z Rzymianami.Powstał szlak bursztynowy.Gabriel Rzączyński w XVIII wieku cytując starszą literaturę i własne spostrzeżenia,wymienia około 40 miejscowości w tym około połowa między Gdańskiem a Kłajpedą,gdzie występował bursztyn.  Zakon krzyżacki  Z początkiem XIII wieku książęta:Władysław Odonic,Konrad Mazowiecki,Mściwój I(książę gdański),Leszek Biały(książę krakowski)Henryk Brodaty(książę śląski),rozpoczynają akcję chrystianizacyjną na terenach Prus.W 1233 r.rozpoczyna się podbój Prus.Wzięli w nim udział rycerze z Polski,Czech a także krajów europy zachodniej.Prusowie zorganizowali nieudane powstania i w 1283 r.ich tereny zostały opanowane.Papież Innocenty IV w 1243 r.wydzielił diecezje:sambijską,chełmińską i pomezańską w których panowanie sprawowali Krzyżacy oraz diecezję warmińską pod zarządem Biskupa Warmińskiego.14 marca 1440 w Kwidzynie powstał Związek Pruski konfederacja szlachty i miast pruskich skierowana przeciw Krzyżakom. Mazury pod panowaniem Hohenzollernów  W 1618 roku władzę w Prusach przejęła dynastia Hohenzollernów.Ówczesna polityka uwikłała kraj w wiele wojen i ostatecznie doprowadziła do uniezależnienia Prus od Polski.W 1656 roku Fryderyk Wilhelm,elektor brandenburski,zawarł z królem szwedzkim przymierze skierowane przeciw Polsce.Jesienią 1656 roku do Prus wtargnęli Tatarzy,pustosząc wiele wsi i miasteczek.W następnym roku Tatarzy ponownie napadli południowo-wschodnie Prusy.Spłonęły wtedy m.in.Gołdap i Dubeninki.Tysiące kobiet i mężczyzn wzięto w jasyr.Zabierano konie,bydło i owce.Po podpisaniu traktatów walewsko-bydgoskich(1657 r.) i w wyniku pokoju zawartego między Polską i Szwecją w 1660 roku w Oliwie Fryderyk Wilhelm zwany„Wielkim Elektorem”przestał być lennikiem Polski stał się suwerennym władcą w Prusach Książęcych.  Królestwo Prus  W wyniku koronacji w Królewcu Fryderyka I na króla w 1701 roku w Prusach powstało królestwo.Następcy Fryderyka:Fryderyk Wilhelm I i Fryderyk II Wielki przekształcili Prusy w państwo militarne i biurokratyczne.Społeczeństwo zostało podporządkowane państwu.Upowszechniano oświatę,rozbudowywano ulice,sztuczne kanały.Wprowadzono uprawę ziemniaków.  Epidemia dżumy,wojna,kontrybucje  Lata 1709–1711 to epidemia dżumy pustoszącej pruskie miasta i wsie.Ludność zmniejszyła się o jedną trzecią.Rozpoczęto akcję kolejnej kolonizacji.W latach trzydziestych,na wyludnione przez zarazę tereny,sprowadzono emigrantów z arcybiskupstwa salzburskiego.Kolejne cierpienia przyniosła wojna siedmioletnia i kontrybucje nałożone na Prusy. Oświata  W okresie panowania Fryderyka I powstają na Mazurach szkoły ludowe a w 1714 roku pierwsze szkoły elementarne.Szkoły utrzymywane były przez gminy,urzędy dominialne,chłopów i miejscową szlachtę.Obowiązywał podatek zależny od wielkości majątku.11 grudnia 1845 roku ukazała się ustawa szkolna w której państwo pruskie starało się wywierać większy nacisk na jakość pracy szkół.W leśniczówkach i majątkach,w których uczyło się najwyżej kilkoro dzieci,naukę prowadziły prywatne nauczycielki.W 1873 roku do szkół wprowadzono obowiązkowy język niemiecki.W okresie panowania Bismarcka język polski wyeliminowano ze szkół,urzędów i kościołów.W drugiej połowie XIX w.obrońcy mowy polskiej:Krzysztof Celestyn Mrongowiusz i Gustaw Marcin Gizewiusz pisali memoriały,protesty i artykuły przeciw rugowaniu języka polskiego z nauczania.Ich memoriał,Gustaw Gizewiusz,dostarczył królowi Prus.W wyniku tych działań król odwołał radcę szkolnego Rettiga. Pierwszy rozbiór Polski  Konsekwencją rozbioru Polski w 1772 roku było połączenie Prus z Pomorzem i Brandenburgią.Od tego momentu zaczęły funkcjonować nazwy urzędowe:Prusy Wschodnie i Prusy Zachodnie.Zabór nowych terytoriów otworzył nowe rynki zbytu.Rozkwitł handel i rzemiosło.  I wojna światowa  Powstanie II Rzeczypospolitej i przegrana Niemców zapoczątkowały spór o przynależność Mazur.Na Warmii,Mazurach i Powiślu przeprowadzono plebiscyt mający określić do kogo mają należeć te dominia.Wyniki głosowania były dla Polski niekorzystne 97% ludności opowiedziało się za przyłączeniem Mazur do Niemiec.  Lata 30 i wybuch II wojny światowej Z początkiem lat 30 XX w.organizacje hitlerowskie na Mazurach uzyskują silne poparcie.Rządy NSDAP doprowadziły do zaniku bezrobocia,zdynamizowały rozwój gospodarczy.Poprawił się stan zamożności mieszkańców.Mazurzy otrzymali pełne prawa obywateli III Rzeszy.W roku 1933 zaczęła się pogarszać sytuacja działaczy polskich na Mazurach.Jan Boenigk został aresztowany.Gustaw Leyding trafił do więzienia.Grożono chłopom przyznającym się do polskości i posyłających dzieci do polskich szkół.Działalność ta przyniosła efekty wielu przenosiło dzieci do szkół niemieckich,w wyniku czego polskie szkoły były zamykane.Mazurzy o polskich korzeniach wypisywali się ze Związku Polaków w Niemczech.  W Berlinie w 1938 r.w trakcie I Kongresu Polaków w Niemczech powstało Pięć prawd Polaka wypowiedzianych przez dr Jana Kaczmarka:

1. Jesteśmy Polakami!
2. Wiara ojców naszych jest wiarą naszych dzieci!
3. Polak Polakowi bratem!
4. Co dzień Polak narodowi służy!
5. Polska Matką naszą nie wolno mówić o Matce źle!

Wybuch wojny stał się początkiem eksterminacji polskich działaczy.Zakazany był druk książek religijnych w języku polskim.10 tysięcy miejscowości zmieniło nazwy na"bardziej"niemieckie.Ze względu na przygraniczne,strategiczne położenie w Prusach znajdowały się liczne obiekty militarne:koszary wojskowe,kwatery dowódców,bunkry,schrony i umocnienia.W 1939 roku przeprowadzono tu koncentrację wojsk mających uderzyć na Polskę,a w 1941 roku na Związek Radziecki.W gospodarstwach pracowało wielu robotników przymusowych z podbitych krajów.

• W 1941 r.pod Kętrzynem wybudowana została kwatera główna Hitlera Wilczy Szaniec i kwatery pomocnice
• 20 lipca 1944 roku w Gierłoży doszło do nieudanego zamachu na Adolfa Hitlera

Z 2,3 milionów mieszkańców Prus Wschodnich sprzed radzieckiej ofensywy do marca 1945 roku pozostało tylko 400 tysięcy.
Okres powojenny

Po II wojnie światowej decyzją podjętą na konferencji w Teheranie i ostatecznie w Poczdamie większą część Mazur przyłączono do państwa polskiego.Wytyczoną nową,sztuczną granicę polsko-radziecką potwierdziła umowa podpisana w Moskwie 16 sierpnia 1945.Terytorium Prus Wschodnich podzielone zostało na części północną,którą wcielono do Związku Radzieckiego i południową,która znalazła się w granicach Polski.Autochtoniczna ludność mazurska była bardzo źle traktowana przez ludność napływową.Uważano ich za Niemców.Po wojnie grasowały tu bandy rabunkowe.

pisał ks.Emil Dawid,kierujący parafią w Giżycku w latach 1946-1950

[...]Na porządku dziennym są napady.Ludność mazurska jest nękana dniem i nocą.Cóż z tego,że Mazur otrzymuje konia czy krowę od Państwa po bardzo niskiej cenie,gdy nocą już następnego dnia przychodzi kilkunastu bandytów i zabiera mu nie tylko konia,lecz cały dobytek,jaki posiada w mieszkaniu,a on sam otrzymuje takie lanie,że nawet na drugi dzień nie ma ochoty iść i meldować o tym Milicji.

Także terenowi przedstawiciele polskich władz,w stosunku do ludności mazurskiej,działali bezprawnie. 
Mazurski działacz społeczny dr Edward Szymański w artykule pt.Położenie gospodarcze ludności mazurskiej w województwie olsztyńskim pisał: 
[...]Z ogólnej ilości około 400000 ludności wiejskiej zamieszkującej tereny mazurskie za czasów niemieckich,w trzydziestu paru tysiącach gospodarstw mniejszych i kilkuset majątkach,obecnie zostało tylko około 100000 osób,z których część mieszka w gospodarstwach mniejszych,a reszta stanowi służbę folwarczną.[...] 
Mieczysław Moczar,wojewoda olsztyński od października 1948 do kwietnia 1952 r.przedwojennych bojowników o polskość Warmii i Mazur uznał za wrogów klasowych.Taka postawa ówczesnych władz powodowała wyobcowanie mazurskich patriotów i była przyczyną ich wyjazdów do Niemiec.Tak się stało z potomkami ludowego poety Michała Kajki.Szykanowano Karola Małłka,pozbawiając go kierownictwa Mazurskiego Uniwersytetu Ludowego,odsuwając go na margines życia społecznego.Autochtoni na zaostrzoną politykę władz reagowali coraz większą liczbą wniosków o wyjazd do Niemiec.Ludność miejscowa masowo występowała o poświadczenie obywatelstwa niemieckiego w RFN,ale także w ambasadach Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w Warszawie.Osoby nie chcące poddać się akcji ankietyzacji szykanowano niewydawaniem im listów i paczek a także bonów mięsno-tłuszczowych.Akcja wysiedleńcza Mazurów trwała do 1950 i objęła 72000 osób.Pozostali zostali poddani przymusowej weryfikacji na 120 tysięcy około 35 tysięcy odmówiło.W 1949 r.zweryfikowano siłą 19000 osób.Nadano im polskie obywatelstwo.W kolejnych falach emigracji:w 1956 r.z Mazur wyjechało 30% autochtonów a w 1975 r.w wyniku porozumienia polsko-niemieckiego kolejnych 50000.W miejsce byłych mieszkańców Mazur przybyła ludność z dawnych Kresów:Wileńszczyzny,Podola i Wołynia a także Polacy wracający z Syberii.W ramach akcji Wisła w 1947 roku przesiedlono na północny obszar dawnego województwa olsztyńskiego Łemków i Ukraińców z Polski południowo-wschodniej. 
Prasa na Mazurach po II wojnie światowej

Włączenie terenów Prus Wschodnich w organizm państwa polskiego przyniosło konieczność integracji społeczności o różnych nawykach,postawach politycznych,zróżnicowanym poziomie kultury ogólnej i pochodzeniu narodowościowym.Istotną rolę odegrała tu prasa.Już w kwietniu 1945 roku pracownik Urzędu Informacji i Propagandy,Eugeniusz Modzelewski,wywieszał w olsztyńskim ratuszu pisaną ręcznie gazetkę ścienną.Wśród pierwszych,wydawanych po wojnie gazet ukazał się Głos Ziemi jako organ Stronnictwa Ludowego na Okręg Mazurski,pierwszy numer pojawił się już 20 maja 1945 r.początkowo jako druk powielaczowy.Inną inicjatywą Wojewódzkiego Urzędu Informacji i Propagandy w Olsztynie były wydawane od 1 sierpnia 1945 r.Wiadomości Mazurskie redagowane przez Ludwika Zielińskiego.Ukazywały się w formacie kancelaryjnym,drukowane w dwóch kolumnach na papierze pakunkowym.Łącznie ukazało się 36 numerów.Wydawania zaprzestano na skutek konieczności zmian składu redakcji i administracji.Pismo redagowane było w duchu programu głoszonego przez Polską Partię Robotniczą.Gazety były narzędziem antyniemieckiej propagandy.W„Wiadomościach Mazurskich”w 1947 roku czytamy:Wierzymy,że oto niezadługo już pozostaniemy sami,my Polacy na tej odwiecznie polskiej ziemi wydartej z pazurów niemieckiej bestii.Ostatni numer Wiadomości Mazurskich ukazał się 30 kwietnia 1947 r.
Kalendarium mazurskie
Daty w historii Mazur:

• 10000 lat p.n.e.Z tego okresu pochodzą zebrane z piaszczystych wydm w okolicach Ostródy narzędzia kultury świderskiej
• 1500 lat p.n.e.Z tego okresu pochodzą siekierki typu wschodniobałtyckiego znalezione w Grabinku,Dylewie i Turznicy
• 500 lat p.n.e.Z tego okresu pochodzą brązowe bransolety kultury łużyckiej znalezione przez archeologów w Ostródzie
• 500–400 lat p.n.e.Z tych lat pochodzą kurhany i cmantarzyska w Brzydowie,Tyrowie,Kojdach,Mostkowie,Zalewie
• 54–211.Z tego okresu pochodzą monety rzymskie znalezione w Gierłoży,Ostródzie,Durągu.W Domkowie na terenie grodziska odkryto fragment naczynia terra singillata wyrabianego w warsztatach rzymskich Galii i Nadrenii
• Około 890 r.do Trusa przybywa angielski podróżnik Wulfstan
• 23 kwietnia 997 Z rąk Prusów ginie święty Wojciech
• 9 marca 1009 Prusowie zabijają świętego Brunona z Kwerfurtu
• styczeń 1226 r.Konrad Mazowiecki proponuje Zakonowi misję podboju Prus
• styczeń 1230 r.Papież Grzegorz IX udzielił zgodę na podbój Prus
• 1242 r.Powstanie Prusów przeciw Krzyżakom
• 29 lipca 1243 Papież Innocenty IV wyznacza pruskie diecezje:chełmińską,pomezańską,warmińską,sambijską
• 1249 r.koniec powstania Prusów.Podpisany został Układ w Dzierzgoniu
• 1260–1273 rozpoczyna się drugie powstanie Prusów
• 15 lipca 1410 wojska polskie i litewskie zwyciężają Krzyżaków pod Grunwaldem
• 1454 r.Stany pruskie wypowiedziały posłuszeństwo zakonowi krzyżackiemu
• 1519–1521 Wojna polsko-krzyżacka
• 1546 r.pierwsza na Mazurach szkoła średnia powstała w Ełku
• 1611 r.polski Sejm oddaje Prusy w lenno elektorowi brandenburskiemu
• 1626–1629 Prusy cierpią w wojnie polsko-szwedzkiej
• 1656 r.Tatarzy spustoszyli południowe Mazury
• 18 stycznia 1701 w Królewcu Fryderyk III,elektor brandenburski,koronuje się na pruskiego króla
• 1708–1711 w Prusach szerzy się zaraza
• 1765–1772 w krainie Wielkich Jezior Mazurskich powstają pierwsze sztuczne kanały
• 1806 r.kampania wojsk francuskich i polskich na Mazurach
• 1807 r.Bitwy pod Pruską Iławą i pod Frydlandem
• 1831–1832 epidemia cholery pustoszy Prusy
• 1845–1860 budowa Kanału Elbląskiego
• 1871 r.Prusy weszły w skład II Rzeszy Niemieckiej
• 1873 r.zarządzeniem władz wycofano język polski z nauczania w szkołach
• styczeń 1882 r.piórem Wojciecha Kętrzyńskiego ukazała się praca O ludności polskiej w Prusiech...wydana we Lwowie
• 1920 r.przeprowadzone zostały plebiscyty na Warmii,Powiślu i Mazurach
• 1928 r.Ordynacja szkolna zezwoliła na zakładanie polskich szkół w Prusach Wschodnich
• kwiecień 1943 r.Konferencja w Teheranie przyznaje część Prus Wschodnich Polsce
• 1945 r.Armia Czerwona zajmuje Prusy Wschodnie
• 1946 r.uruchomiona została żegluga na Wielkich Jeziorach Mazurskich
• 1999 r.wizyta papieża Jana Pawła II w Ełku(ok.300.000 pielgrzymów)
• 1999 r.kolejny podział administracyjny Polski z Warmii i Mazur tworzy nowe województwo warmińsko-mazurskie