Zawiercie

Miasto w województwie śląskim,siedziba powiatu zawierciańskiego.Miasto,leżące na terenie historycznej Małopolski,jest zazwyczaj zaliczane do Zagłębia Dąbrowskiego ze względu na bliskość takich miast,jak Dąbrowa Górnicza czy Będzin oraz zbliżoną historię związaną z rozwojem przemysłu na tych ziemiach w dużej mierze dzięki przebiegającej tędy Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej.Zawiercie położone jest w środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej,u źródeł Warty,które znajdują się w dzielnicy Kromołów.Przemysł ciężki(huta żelaza),szklarski(huta szkła produkująca kryształ) i odlewniczy(odlewnia żeliwa)oraz do niedawna przemysł włókienniczy.Pod Zawierciem znajdują się pokłady rud ołowiu,cynku i srebra,które nie są eksploatowane.Kiedyś wydobywano także rudy żelaza i węgiel brunatny.Zawiercie słynie jako"brama na Jurę",jako,że stanowi punkt wyjścia dla wielu szlaków turystycznych na centralną część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej.Według danych z 31 grudnia 2012 r.miasto miało 51688 mieszkańców co plasuje je na 23 miejscu w województwie śląskim oraz 87 w Polsce.Jego powierzchnia to 85,25 km² co plasuje je na 38 miejscu w Polsce pod względem zajmowanej powierzchni.


Położenie
Według danych z 1 stycznia 2012 powierzchnia miasta wynosiła 85,25 km².Miasto stanowi 8,5% powierzchni powiatu.Sąsiednie gminy:Kroczyce,Łazy,Myszków,Ogrodzieniec,Poręba,Włodowice.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa katowickiego.
Nazwa
Notowana od XV w.nazwa Zawiercie pochodzi od wyrażenia przyimkowego za Wartą czyli miejscowość leżącą za rzeką Wartą.Źródła tej rzeki znajdują się właśnie w Kromołowie,który był niegdyś samodzielnym miastem,a obecnie po przyłączeniu do Zawiercia stanowi jego dzielnicę.Sama nazwa„Warta”pochodzi natomiast od rzeczownika wart,oznaczającego prąd.Istnieje również teoria,że nazwa miasta pochodzi od osadników,którzy zawiercili(okrążyli)teren osady.Pierwsza wzmianka o jednej z obecnych dzielnic Zawiercia pochodzi z 1220 r.z dokumentu biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża w którym jako osobna wieś wymieniona jest w staropolskiej formie Zirkowycze obecna dzielnica Żerkowice.Miasto powstało w wyniku połączenia wielu miejscowości,które zostały zanotowane w dokumentach historycznych.W latach(1470-1480)Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis wymienia wsie,które w procesach urbanizacyjnych stały się częścią miasta jak:Kromołów w formie Cromolow,Żerkowice w formie Zirkowycze,Bzów w formie Bzow,Karlin w formie Carlyn,Łośnice w formie Losznycze,Blanowice w formie Bylanowycze.W 1612 r.polską nazwę miejscowości wspomina Walenty Roździeński w swoim staropolskim poemacie o śląskim hutnictwie pt."Officina ferraria abo Huta i warstat z kuźniami szlachetnego dzieła żelaznego.W dziele opisuje on leżące w pobliżu miejscowości kuźnice we fragmencie"A po drugiej zaś stronie są na Warcie rzece,zasadzone z liczby tych drugie trzy kuźnice,od góry pod Zawierciem nicowska jest pierwsza,z tych trzech kuźnic tak jako udają najstarsza."
Historia
W XII w.na terenie dzisiejszego miasta istniała wieś Kromołów(obecnie dzielnica Zawiercia).W XIV w.przechodził tędy szlak handlowy z Krakowa do Poznania.Historia miasta Zawiercie sięga 1431 r.kiedy to za panowania Bolesława V,księcia opolskiego,w dokumencie nadającym grunty i zezwolenie na zbudowanie karczmy Mikołajowi Czenarowi,po raz pierwszy została wymieniona nazwa Zawiercie.W XV w.następuje rozwój hutnictwa żelaza(kuźnice).Od XV do XIX w.Zawiercie miało wielu właścicieli.Na przełomie XIX i XX w.utrwaliły się dwie nazwy Zawiercia:Zawiercie Duże rozmieszczone wokół drogi biegnącej do Poręby i Zawiercie Małe położone po prawej stronie Warty przy drodze wiodącej do Marciszowa.Pod względem administracyjnym Zawiercie Małe było wsią gromadą przynależną do gminy Kromołów.Funkcje administracyjne w Zawierciu pełnili sołtysi w ramach samorządu gminnego.Najstarszą dzielnicą miasta jest Kromołów z źródłami rzeki Warty,o którym pierwsza wzmianka pochodzi z 1193 r.W 1651 r.tamtejszy kościół został zamieniony na zbór ariański.Dzielnica ta największy rozkwit przeżywała w latach 1831-1860,a to za sprawą mieszkających w nim sukienników i Płócienników.Po III rozbiorze Polski tereny obecnego Zawiercia weszły w skład pruskiej prowincji Nowy Śląsk.
Pod zaborem rosyjskim
Po Kongresie Wiedeńskim,w latach 1815-1915 Zawiercie należało do Królestwa Polskiego znajdującego się w granicach Imperium Rosyjskiego.W latach 1867-1914 leżało ono w zaborze rosyjskim w granicach powiatu będzińskiego w guberni piotrkowskiej.Rozwój Zawiercia nieodłącznie związany był z biegnącą przez miasto Koleją Warszawsko-Wiedeńską oraz rozbudowaną siecią dróg bitych.1 grudnia 1847 przez Zawiercie po raz pierwszy przejechał pociąg.W ten sposób otwarto planowany ruch z Częstochowy do Ząbkowic linią jednotorową.Ruch kolejowy dwutorowy z Koluszek do Ząbkowic uruchomiono w 1881 r.Spowodowało to rozwój ruchu pasażerskiego i towarowego.Stacja i dworzec II klasy zostały uruchomione w 1890 r,a w kwietniu 1914 r.został oddany do użytku obecny dworzec kolejowy.Biegnąca przez Zawiercie linia kolejowa była jednym z istotnych czynników,który skłonił Żydów berlińskich Ginsbergów do zakupu od małżonków Pławner z Żarek przędzalni bawełny funkcjonującej od 1833 r.Równocześnie z budową i rozbudową zakładów braci Ginsbergów w 1875 r.została uruchomiona w Zawierciu przez Carla Braussa Fabryka sztucznej wełny.Rolę w rozwoju Zawiercia spełniały różne zakłady i przedsiębiorstwa metalowe:„Ernest Erbe”,„Ferrum”,„Ułan”,„Sambor i Krawczyk”,„Poręba”koło Zawiercia,„Liniarnia”,„Jan Mecner”,Fabryka Opakowań Blaszanych,„Suchy Element Elektryczny” i uruchomiona w 1901 r.Huta Zawiercie.Jest rzeczą charakterystyczną,że niektóre zakłady i fabryki sytuowały się w pobliżu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej,a dla odległych od linii kolejowych fabryk montowano bocznice kolejowe.Na terenie Zawiercia uruchomiono kopalnie węgla brunatnego i rudy żelaza.Po nabyciu gruntów na posiedzeniu Zarządu TAZ 1 sierpnia 1878 podjęto ustalenia o budowie osiedla robotniczego TAZ.W tym też czasie zbudowano wiele szkół,kaplic,kościołów(w tym kościół„Piotra i Pawła”) i parków.Z 1893 r.pochodzą pierwsze wiadomości o funkcjonowaniu w Zawierciu Polskiej Partii Socjalistycznej.W 1894 r.w fabryce tkackiej w Zawierciu został zorganizowany jeden z pierwszych w Królestwie Kongresowym strajków,złamany po zwolnieniu kilkuset robotników i sprowadzeniu łamistrajków z okolic Wolbromia i Miechowa.W latach I wojny światowej ponad 30-tysięczna osada fabryczna Zawiercie posiadała okazały dworzec kolejowy,liczne fabryki oraz zakłady pracy,nie miała jednak praw i struktury miejskiej.Prawa miejskie Zawiercie nabyło 1 lipca 1915.W wyniku tego ukształtowały się:dzielnice:Kromołów,Blanowice, Bzów,Żerkowice,Kądzielów,Zuzanka,Argentyna;osiedla:Żabki,Marciszów,Stawki,Centrum,Warty,Dąbrowica,Ręby,Kosowska Niwa;sołectwa:Karlin,Łośnice,Pomrożyce,Skarżyce.W okresie I wojny światowej w Zawierciu wzrosło bezrobocie,a to za sprawą zmniejszenia zatrudnienia w przedsiębiorstwie TAZ i zamknięciu huty Huldczyńskiego.Mieszkańcy Zawiercia jeździli na tereny okupacji austro-węgierskiej w celu kupna żywności,która była tam znacznie tańsza niż na terenie okupacji niemieckiej.
II RP
Rozwój Zawiercia w latach 1919-1939 determinowały następujące kwestie:działalność organów administracyjnych,właściwe gospodarowanie majątkiem komunalnym i powierzonymi funduszami,funkcjonowanie przedsiębiorstw i zakładów,problemy bezrobocia,sprawy mieszkaniowe oraz działania władz administracyjnych w celu złagodzenia skutków trudnych warunków socjalnych życia mieszkańców.Nadal jednak jest miastem przemysłowym i tak jak przeżywający wówczas kryzys kraj,pojawia się nazwa„Zawiercie miasto wymarłe”.W związku z tym w mieście zaznaczają się silne wpływy komunistyczne(np.w wyborach w 1928 r.listy komunistyczne zdobywają 24,6 procent głosów gdy na PPS głosuje 7,8 wyborców).Działa tu od 1928 r.Władysław Gomułka.W 1924 r.erygowano parafię ewangelicko-augsburską w Zawierciu.Utworzenie powiatu zawierciańskiego w 1927 r.wprowadziło pewne ożywienie w życiu miasta,głównie kulturalnym,a to za sprawą Chóru Towarzystwa Śpiewaczego„Lira”.18 kwietnia 1930 doszło do tzw."Krwawego Piątku".Grupa bezrobotnych zebrała się przed Domem Ludowym fabryki włókienniczej Towarzystwa Akcyjnego Zawiercie gdzie miano wypłacać zasiłki.W związku z brakiem wypłaty udano się pod magistrat,który po odmowie wypłat zaatakowano i zdobyto.Po usunięciu bezrobotnych przez policję na ulicach miasta doszło do walk zbrojnych,w których wzięło udział ok.3,5 tys.osób.Budowano barykady.Zginęły 3 osoby.Od 1936 r.poprawiała się stopniowo sytuacja finansowa i możliwości zatrudnieniowe przedsiębiorstw zawierciańskich.
II wojna światowa i okres powojenny
W 1939 r.Zawiercie włączone zostało do III Rzeszy(do rejencji opolskiej w prowincji Śląsk) i przemianowane w 1941 r.na Warthenau(nazwa nazistowska).Okres po II wojnie światowej to okres rozwoju miasta.W kwietniu i maju 1945 r.produkcję podjęły fabryki Poręba” i „Ferrum”,w czerwcu uruchomiono Hutę Szkła,w lutym 1945 r.hutę„Zawiercie”.Na tle trudnej sytuacji płacowej i aprowizacyjnej w niektórych zakładach Zawiercia i okolic miały miejsce strajki w latach 1945–1947.Najbardziej zdecydowany protest miał miejsce w hucie„Zawiercie”w marcu 1947 r.W latach 90 XX w.uwydatniły się trudne problemy zatrudnieniowe i mieszkaniowe.Przestało funkcjonować budownictwo komunalne i zakładowe.Dla Spółdzielni Mieszkaniowej„Hutnik”w Zawierciu przekazano z budżetu miasta środki finansowe za zrealizowaną infrastrukturę i zagospodarowanie terenu osiedla„Argentyna”.Rozpoczęto realizację zadania inwestycyjnego„Kosowska Niwa”.W 1998 r.zaadaptowano na mieszkania hotel przy ul.Rataja.W końcu lat 90 XX w.władze miejskie rozpoczęły budowę dwóch budynków mieszkalnych przy ul.Dojazd.W 1994 r.oddano do użytku gmach Telekomunikacji Polskiej S.A.W 2001 r.oddano do użytku halę sportową mieszczącą się w pobliżu ulic Wierzbowej i Blanowskiej.Zapoczątkowana w 1989 r.transformacja ustrojowa zmieniła system gospodarowania i zarządzania zakładami pracy,przedsiębiorstwami.27 grudnia 1995 przekształcono hutę„Zawiercie”w jednoosobową spółkę akcyjną Skarbu Państwa.W latach 80 XX w.zostały utworzone różne firmy i przedsiębiorstwa,m.in.„Awbud”,„Bodeko”,„Królmet”,„Szczęsny-Zjawiony”.Jednocześnie z procesem przekształceń przedsiębiorstw,zakładów pracy narasta proces zmniejszenia zatrudnienia.Od 1998 r.miasto jest stolicą powiatu zawierciańskiego.Według danych z 2002 r.użytki rolne w Zawierciu obejmują 59%,a użytki leśne:20%.
Zabytki

• Kościół pw.św.Trójcy i św.Floriana XVI-XVII wiek
• Kościół pw.św.Mikołaja XVI wiek
• Dwór,1 połowa XIX wieku
• Pałacyk Stanisława Szymańskiego z przełomu XIX i XX wieku
• Osiedle robotnicze TAZ z końca XIX wieku
• Huta Szkła
• Gimnazjum nr 2 z 1907 r.
• Cmentarz żydowski w Kromołowie
• Cmentarz żydowski
• Dawna synagoga z 1880 r.
• Neogotycka bazylika kolegiacka pw.św.Apostołów Piotra i Pawła z 1896 r.w centrum miasta

Podział administracyjny

Zawiercie dzieli się na 18 osiedli oraz 4 sołectwa.W latach 1975–1982 w skład miasta jako dzielnica wchodziła także Poręba.
Transport
Drogowy

• droga krajowa nr 78(Chałupki Wodzisław Śląski Gliwice Zawiercie Chmielnik)
• droga wojewódzka nr 791(Trzebinia Zawiercie Myszków)
• droga wojewódzka nr 796(Zawiercie Dąbrowa Górnicza)

Kolejowy
Przez Zawiercie przebiegają następujące linie kolejowe:

• nr 1(Warszawa Centralna Katowice)ruch pasażerski oraz towarowy
• nr 4(Grodzisk Mazowiecki Zawiercie)ruch pasażerski oraz towarowy
• nr 182(Tarnowskie Góry Zawiercie)tylko ruch towarowy na odcinku Zawiercie Siewierz,planowany ruch pasażerski

W mieście są dwie stacje:

• Zawiercie obsługuje pociągi lokalne oraz dalekobieżne(w tym międzynarodowe do Budapesztu,Bratysławy,Pragi,Villach i Wiednia)
• Zawiercie Borowe Pole obsługuje tylko pociągi lokalne na trasie Częstochowa Gliwice

Autobusowy

• Komunikacja miejska obsługiwana przez ZKM Zawiercie(11 linii miejskich i podmiejskich).Ponadto przez Zawiercie kursuje wiele linii autobusowych i mini busowych organizowanych przez prywatne przedsiębiorstwa transportowe,jak np.Gonpol czy Unimetal.Zawiercie posiada dogodne połączenia autobusowe m.in.z Krakowem,Katowicami,Częstochową,Olkuszem czy Myszkowem

Lotniczy

• W 2013 r.przy ul.Miodowej otworzono sanitarne lądowisko

Edukacja

• Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania
• I LO im.Stefana Żeromskiego
• II LO im.Heleny Malczewskiej
• ZS im.Xawerego Dunikowskiego
• ZS im.Hugona Kołłątaja
• ZS im.Generała Józefa Bema
• ZS im.Oskara Langego
• ZS im.Stanisława Staszica
• Wyższa Szkoła Administracji i Zarządzania
• Katolickie Gimnazjum i Katolickie Liceum Ogólnokształcące
• Gimnazjum nr 1 w Zawierciu im.Tadeusza Kościuszki
• Gimnazjum nr 2 w Zawierciu im.Stanisława Szymańskiego
• Gimnazjum nr 3 w Zawierciu im.Marii Skłodowskiej-Curie
• Gimnazjum nr 6 Zespołu Szkół
• Szkoła Podstawowa nr 4 Miejska im.M.Kopernika
• Szkoła Podstawowa nr 5 im.A.Mickiewicza
• Szkoła Podstawowa nr 6 Miejska im.J.Korczaka
• Szkoła Podstawowa nr 7 im.M.Konopnickiej
• Szkoła Podstawowa nr 8 Miejska
• Szkoła Podstawowa nr 9 Miejska im.M.Dąbrowskiej
• Szkoła Podstawowa nr 11 Miejska
• Szkoła Podstawowa nr 13 Zespołu Szkół
• Szkoła Podstawowa nr 14 Fundacja„Elementarz”
• Niepubliczna Szkoła Muzyczna I Stopnia im.Leona Dimant

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące wspólnoty wyznaniowe:

• Kościół rzymskokatolicki
• Kościół Zielonoświątkowy
• Świadkowie Jehowy

Sport
Jedną z pierwszych organizacji sportowych w mieście było Towarzystwo Gimnastyczne„Sokół”w Zawierciu założone w 1905 roku jako jedno z pierwszych w zaborze rosyjskim gniazd Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego„Sokół”.Jego członkowie założyli min.pierwsze sekcje sportowe piłki siatkowej oraz wybudowali pierwsze boisko.

• MKS Zawiercie siatkówka kobiet
• Viret Zawiercie piłka ręczna mężczyzn
• Warta Zawiercie i Źródło Kromołów piłka nożna mężczyzn
• Viret Zawiercie męski klub tenisa stołowego
• Aluron Warta Zawiercie siatkówka mężczyzn
• ŻKS Zawiercie żużlowy męski klub
• Włókniarz Zawiercie klub bokserski

22 października 2000 na stadionie w Zawierciu mecz rozegrała reprezentacja Polski w piłce nożnej kobiet(POL-JUG 3:2).10 kwietnia 2011 na tym samym stadionie mecz rozegrała reprezentacja Polski do lat 17(POL-ANG 4:1).
Prasa

• Kurier Zawierciański Gazeta informacyjno-społeczna.Ukazuje się co piątek
• Zawiercianin Gazeta informacyjno-społeczna.Ukazuje się kwartalnie
• Głos Ziemi Zawierciańskiej.Ukazuje się co czwartek

Serwisy informacyjne

• www.zawiercie.naszemiasto.pl serwis informacyjny
• www.otozawiercie.pl zdjęcia i fakty z życia miasta
• www.zawiercianin.pl portal aktywności społecznej

Miasta i gminy partnerskie

• Ebensee
• Ponte Lambro
• San Giovanni la Punta
• Kamieniec Podolski
• Donieck
• Dolný Kubín
• Bornheim

Zawiercianie
Honorowi obywatele Zawiercia

• Wiesław Ochman(1995 r.)
• Leszek Dutka(2012 r.)
• Władysław Żuk(2011 r.)

Urodzeni w Zawierciu

• Marek Krystian Emanuel Baczewski poeta,prozaik,krytyk literacki,autor słuchowisk radiowych,felietonista pisma„Opcje”
• Józef Baryła generał broni,doktor nauk humanistycznych
• John Bleifer amerykański aktor charakterystyczny
• Władysław Jędrzejewski pięciokrotny mistrz Polski w boksie
• Rajmund Niwiński lekkoatleta,młociarz,należał do polskiego lekkoatletycznego„Wunderteamu”
• Halina Snopkiewicz powieściopisarka
• Wiktor Weintraub historyk literatury żydowskiego pochodzenia,profesor slawistyki na Harvard University
• Leszek Wierzchowski twórca i przywódca Polskiego Ruchu Monarchistycznego,poeta i dramaturg,klasyk polskiej fraszki
• Tadeusz Nowak pilot,porucznik,polski as myśliwski,uczestnik bitwy o Wielką Brytanię,członek dywizjoniu 303
• Agnieszka Mrozińska tancerka,aktorka dubbingowa,teatralna.Związana z Teatrem Muzycznym Roma
• Andrzej Jabłoński sporty walki
• Bogusław Ziętek polski działacz związkowy,kandydat na Prezydenta RP w wyborach prezydenckich w 2010 r.