Polska Organizacja Wojskowa

POW tajna organizacja wojskowa powstała w sierpniu 1914 r.w Warszawie z inicjatywy Józefa Piłsudskiego w wyniku połączenia działających w Królestwie Polskim konspiracyjnych Związku Walki Czynnej i grup Armii Polskiej w celu walki z rosyjskim zaborcą.Początkowo bezimienna,od października 1914 r.zaczęła używać nazwy POW.

Dowództwo
Komendanci główni:

• do lipca 1917 r.Józef Piłsudski
• od 1917 r.Edward Śmigły-Rydz

Komendanci organizacji:

• od sierpnia 1914 r.Karol Rybasiewicz
• od 13 października 1914 ppor.Tadeusz Żuliński
• od sierpnia 1915 r.mjr Michał Żymierski
• od października 1915 r.mjr Tadeusz Kasprzycki

Przez cały okres swego istnienia organizacja uznawała polityczne i wojskowe zwierzchnictwo Józefa Piłsudskiego,który był komendantem głównym POW.Po kryzysie przysięgowym i aresztowaniu Piłsudskiego,jesienią 1917 r.komendantem głównym POW został najstarszy stopniem spośród pozostałych na wolności oficerów I Brygady,płk Edward Śmigły-Rydz;do grudnia 1917 r.utworzono Komendę Główną.Linię polityczną obozu piłsudczykowskiego ustalać zaś miał powstały latem 1917 r.ściśle zakonspirowany Konwent Organizacji A.Na czele prac politycznych Konwentu stał Jędrzej Moraczewski,na czele prac wojskowych płk E.Śmigły-Rydz.
Działalność
Na początku POW działała tylko w Królestwie Polskim,później rozszerzyła działalność na Ukrainę i Rosję,zaś po lipcowym kryzysie przysięgowym i internowaniu Piłsudskiego przez Niemców od lata 1917 r.także na Galicję.W lutym 1918 r.organizacja powstała również w Wielkopolsce.Patronował jej Centralny Komitet Narodowy oraz(do lata 1917 r.)władze austro-węgierskie,które liczyły na wykorzystanie jej w celach wywiadowczych i dywersyjnych,a później do rozbudowy Legionów.W czerwcu 1915 r.organizacja liczyła około 1000 członków podzielonych na 4 okręgi:Warszawa,Lublin,Radom,Siedlce;działalność konspiracyjną rozpoczęto także w Wilnie,Moskwie i Petersburgu.Prowadziła szkolenie wojskowe młodzieży oraz działalność wywiadowczo-dywersyjną na tyłach wojsk rosyjskich dokonała kilku akcji zbrojnych.Po zajęciu Królestwa przez państwa centralne,większość członków POW wstąpiła do Legionów Polskich a organizacja działała półlegalnie.Jednakże jeszcze w 1915 r.Piłsudski wstrzymał wstępowanie członków POW do Legionów,postanawiając rozbudować organizację.Miała ona służyć Piłsudskiemu jako karta przetargowa w rokowaniach z państwami centralnymi w sprawie powołania armii i rządu polskiego.W lipcu 1916 r.zgodnie z danymi Komendy Naczelnej POW liczyła 5075 osób.Po ogłoszeniu Aktu 5 listopada(1916 r.)POW uznała w styczniu 1917 r.zwierzchnictwo Tymczasowej Rady Stanu,w skład której wszedł J.Piłsudski.Organizacja liczyła wówczas 11292 członków:36 oficerów,46 podchorążych,440 podoficerów,10770 szeregowych.29 kwietnia 1917 w Zielonej pod Wawrem Stefan Pomarański przeprowadził duże ćwiczenia POW.Uczestniczył w nich między innymi Józef Piłsudski,Tadeusz Kasprzycki,Janusz Jędrzejewicz,Wacław Jędrzejewicz,Henryk Krok-Paszkowski i Janusz Gąsiorowski oraz inni członkowie Komendy Naczelnej.Po kryzysie przysięgowym w lipcu 1917 r.gros osób z kierownictwa POW zostało aresztowane i internowane do obozów w Szczypiornie i Głodówce,a reszta przeszła do konspiracji.Akcje represyjne szerzej objęły jednak okupację niemiecką niż austro-węgierską oraz spowodowały rozbicie kilku okręgów i przejściowe zmniejszenie stanu liczebnego organizacji do około 6 tysięcy konspiratorów.Struktura organizacji w Królestwie opierała się przede wszystkim na organizacjach lokalnych,usytuowanych głównie w małych miasteczkach i na wsi.Nad organizacjami lokalnymi władzę sprawowały Komendy Obwodowe,usytuowane w miastach powiatowych,a nad tymi z kolei Komendy Okręgowe,mające swoje siedziby w byłych miastach gubernialnych.Najwyższym szczeblem terenowym były Komendy Naczelne,dla Królestwa odpowiednio:nr 1 w Warszawie(dla okupacji niemieckiej) i powołana 8 października 1918 nr 4 w Lublinie(dla okupacji austro-węgierskiej).Działalnością konspiracyjną w Galicji kierowała powołana jesienią 1917 r.Komenda Naczelna nr 2 w Krakowie.Działalnością w cesarstwie rosyjskim(w Rosji i na Ukrainie)kierowała powołana wiosną 1918 r.Komenda Naczelna nr 3 w Kijowie.Prowadzono szkolenie wojskowe członków w szkołach rekruckich,szkołach żołnierskich,trzymiesięcznych szkołach podoficerskich i szkołach podchorążych,a w Warszawie istniała szkoła oficerska POW.Istniała organizacja POW w Moskwie,nawet po przewrocie bolszewickim i aż do listopada/grudnia 1918 r.W obliczu wielkich trudności Komendantem Placu w Moskwie przez cały ten czas był dr Bronisław Nakoniecznikow-Klukowski(po odzyskaniu niepodległości,w II RP,wojewoda stanisławowski,lwowski i warszawski,minister rolnictwa i wiceminister spraw wewnętrznych).W Kijowie na początku okupacji niemieckiej po Traktacie brzeskim Komendantem Placu był 22-letni Leopold Lis-Kula.Zastąpił go Stefan Bieniecki(w II RP wicewojewoda poleski).Łączność i kierunek takim placówkom nadawały tajne misje POW i pojedynczy kurierzy.Na przykład Kijów w 1918 r.odwiedziła misja złożona z następujących członków:dr Bolesław Wieniawa-Długoszowski,Andrzej Strug i Tadeusz Schaetzel.Z jej inspiracji utworzono kierowaną przez Lisa-Kulę Komendę Naczelną nr 3 w Kijowie.Moskwę tylko sporadycznie odwiedzał pojedynczy tajny kurier.Jesienią 1918 r.Komendy Naczelne nr 1 i 4 liczyły ogółem kilkanaście tysięcy członków,zaś nr 2 i 3 po kilka tysięcy.Najsłabsza była POW w zaborze pruskim,gdzie w październiku 1918 r.skupiała około 100 osób.Szacuje się,że przez POW przewinęło się około 30 tys.ludzi.Miało to duże znaczenie dla tworzącego się w 1918 r.państwa polskiego,szeregi wyszkolonych wojskowo członków POW stanowiły bowiem w dużej mierze o sile tworzonego Wojska Polskiego.
Struktura organizacyjna
Pod koniec października 1918 r.struktura organizacyjna POW przedstawiała się następująco:

• Komenda Główna z siedzibą w Krakowie komendant główny płk E.Rydz-Śmigły oraz szef sztabu mjr Julian Stachiewicz
• Komenda Naczelna nr 1 w Warszawie(komendant Adam Koc),której podlegały okręgi:I Warszawa(prowincja),Ia Warszawa(miasto),II Łódź,III Siedlce(od 1915 r.IX,a od 1918 r.ponownie III;komendanci:kpt.Henryk Krok-Paszkowski,por.Stanisław Hempel,ppor.Artur Maruszewski ps.„Jan Sosnowski”,por.Karol Wędołowski,Stefan Pióro ps.„Sęp”,kpt.Władysław Horyd ps.„Przerwic”),IV Łomża,V Pułtusk,VI Płock,VII Włocławek,VIII Kalisz,IX Częstochowa,X Podlasie.W stadium organizacji znajdował się samodzielny okręg wileński
• Komenda Naczelna nr 2 w Krakowie(mjr Władysław Bończa-Uzdowski),której podlegały okręgi:Kraków,Lwów,Podkarpacie
• Komenda Naczelna nr 3 w Kijowie(Leopold Lis-Kula),której podlegały komendy okręgowe:w Kijowie(Okręg„A”),Odessie(„B”),Płoskirowie(„C”),Żytomierzu(„D”),Winnicy(„E”),Równem(„F”),Mińsku(„G”),Moskwie(„L”),Charkowie(„M”).Struktura w KN nr 3 miała charakter wyspowy koncentrowała się wyłącznie w skupiskach ludności polskiej
• Komenda Naczelna nr 4 w Lublinie(mjr Stanisław Burhardt-Bukacki),której podlegały okręgi:V piotrkowski,Vb będziński,VI kielecki,VIa miechowski,VII radomski,VIII lubelski,VIIIa zamojski

Istniał Centralny Oddział Lotny oraz oddziały lotne we wszystkich Komendach Naczelnych i wszystkich okręgach działających na ziemiach polskich pełniły one funkcję oddziałów dywersyjnych.Okręgi dzieliły się na obwody i pod obwody.Oddziały zorganizowano w nich w sekcje,plutony i kompanie.Istotną rolę w konspiracji odgrywały kobiety działało ponad 20 oddziałów żeńskich POW zrzeszających ponad 1000 członkiń zajmowały się one wywiadem,działalnością kurierską,prowadzeniem prac biurowych w sztabach oraz kierowały produkcją fałszywych dokumentów w Biurach Paszportowych.Działała także służba bezpieczeństwa,żandarmeria i sądy POW.Organem prasowym POW był od 1916 r.tygodnik Rząd i Wojsko.
Działania na przełomie X/XI 1918 r.

• 12 października pod Bąkowcem koło Radomia w wyniku akcji ekspropriacyjnej na pociąg dokonanej siłami Oddziałów Lotnych KN 1 i KN 4 oraz okręgu Radom zdobyto sumę 1800000 koron
• 16 października likwidacja konfidentów i żandarmów tzw.krwawa środa
• przejmowanie władzy w Galicji i rozbrajanie wojsk okupacyjnych w Królestwie Polskim,m.in.:
  
  • od 1 listopada udział w walkach o Lwów
  • 2 listopada rozbrojenie austro-węgierskiego garnizonu w Chełmie i opanowanie dużego magazynu broni w chełmskiej katedrze
• 7 listopada zajęcie kontrolowanego przez Radę Regencyjną Lublina na rzecz Tymczasowego Rządu Ludowy Republiki Polskiej

11 listopada 1918 Komendant Główny POW wydał ostatni rozkaz –rozwiązał organizację,a pozostałe jeszcze w konspiracji ogniwa podporządkował Sztabowi Głównemu WP.Członkowie POW brali także udział w powstaniu wielkopolskim i w powstaniach śląskich.W ZSRR Polacy związani z POW byli prześladowani.W latach 30 tysiące zostało aresztowanych przez NKWD i rozstrzelanych(tzw.sprawa POW).
Upamiętnienie
W ramach obchodów 20-lecia obrony Lwowa w tym mieście przemianowano ulicę Kadecką na Peowiaków.