Karol Estreicher(młodszy)

Ur.4 marca 1906 w Krakowie,zm.29 kwietnia 1984 tamże polski historyk sztuki,prozaik,autor licznych publikacji,profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego,dyrektor Muzeum UJ(1951-76).Był zaangażowany w rewindykację polskich dzieł sztuki zagrabionych w czasie II wojny światowej.
Życiorys
Pochodził ze znanej krakowskiej rodziny Estreicherów.Urodził się 4 marca 1906 jako poddany cesarza Franciszka Józefa I Habsburga,w 58 roku jego panowania.Ojciec Stanisław(1869-1939)był profesorem prawa Uniwersytetu Jagiellońskiego(w latach 1919-21 rektorem),a matka Helena(1870-1940)de domo Longchamps de Bérier zajmowała się prowadzeniem domu.Miał dwie siostry:Ewę(wyszła za mąż za Ludwika Grodzickiego) i Krystynę(wyszła za mąż za prof.Konstantego Grzybowskiego).Naukę rozpoczął w szkołach krakowskich,ukończył Gimnazjum im.Króla Jana III Sobieskiego,by następnie studiować historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim,zwieńczoną w 1928 r.doktoratem pod kierunkiem profesora Juliana Pagaczewskiego;tam też habilitował się w 1947 r.Od 1950 r.był etatowym profesorem nadzwyczajnym,a w 1954 r.uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego na UJ,zaś w 1972 r.został profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Jagiellońskiego.W latach 1945-1950 wykładał równolegle w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie oraz w latach 1951-1961 w Wyższej Szkole Sztuk Pięknych we Wrocławiu.Od 1947 r.był wicedyrektorem,a od 1951 r.dyrektorem Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego(do emerytury w 1976 r.)Ponadto w latach 1946-1964 kierował renowacją Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego,ukończoną na 600-lecie Uniwersytetu.W latach II wojny światowej po ewakuacji cennych dóbr kultury z Krakowa(Wawel)przez Rumunię do Francji jako sekretarz premiera RP na uchodźstwie gen.Władysława Sikorskiego zaangażował się w opracowywanie strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką.Kierował wówczas 8-osobowym zespołem tworzącym Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych przy Ministerstwie Prac Kongresowych w Londynie.Zbierało ono informacje przesyłane drogą kurierską przez archiwistów,muzealników i bibliotekarzy z okupowanego kraju oraz przekazywało je w formie opracowań i raportów rządom alianckim na Zachodzie.Pierwszy taki raport powstał już na początku 1940 r. i odnosił się do strat zadanych przez okupanta niemieckiego w 1939 r.Końcowym efektem prac było opublikowanie w języku polskim i angielskim w 1944 r.(pod redakcją K.Estreichera)liczącej ponad pięćset stron książki pt."Straty kultury polskiej".
Katalog strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944,gdzie we wstępie redaktor napisał:
A skoro mowa o autorach tej książki,to pragnę wymienić w pierwszym rzędzie tych bezimiennych uczonych i miłośników kultury polskiej,co działalność Niemców w Polsce nieraz z narażeniem życia śledzili i uzyskane wiadomości przesyłali do Londynu,potem wymienić trzeba kurierów i emisariuszy,co zwozili pytania i przywozili odpowiedzi i to nie tylko z Polski,ale i z Niemiec samych.
Od kwietnia 1943 r.(czyli od zerwania przez ZSRR stosunków dyplomatycznych z rządem polskim na uchodźstwie,gdy ujawniono sprawę Katynia)Biuro Rewindykacji Strat Kulturalnych podjęło także prace nad skatalogowaniem strat zadanych przez okupanta radzieckiego na kresach wschodnich II RP w latach 1939-1941.Prace te ze względu na brak przekazów z okupowanego kraju uniemożliwiły sporządzenie analogicznego opracowania o stratach,jak dla okupacji niemieckiej.Po wojnie Estreicher przez Niemcy wrócił do Polski z cennym transportem polskich dzieł sztuki i archiwaliów odzyskanych z brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec.W sztolniach kopalni soli w Grasleben oraz w Goslar natrafił na dzieła sztuki z Wielkopolski.Świat obiegło wówczas często reprodukowane w kraju i za granicą zdjęcie Estreichera w mundurze majora Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie,który na dworcu głównym w Krakowie prezentuje zachowany bez uszczerbku obraz Leonarda da Vinci"Dama z gronostajem".Następnie kilkakrotnie wyjeżdżał z misjami rewindykacyjnymi do Niemiec,aby sprowadzić z Norymbergi skradziony z Krakowa w 1940 r."Ołtarz mariacki".
Działalność pisarska
Był on niestrudzonym kontynuatorem mimo kłopotów czynionych mu przez władze Uniwersytetu Jagiellońskiego w czasach PRL,który próbował zawłaszczyć prawa autorskie do bibliografii dzieła dziadka Karola Estreichera(1827-1908) i ojca Stanisława:Bibliografii polskiej Estreichera,którą wznowił z uzupełnieniami w latach 1957-1989(tomy I-XIV)oraz samodzielnie przygotował zeszyt 1 tomu XXXIV(1951 r.)Był także autorem cenionych prac naukowych:Miniatury Kodeksu Behema(1933 r.)Załuscy:bibliografia odnosząca się do Załuskich w XVII I XVIII wieku(1952 r.)Grobowiec Władysława Jagiełły(1953 r.)Collegium Maius[UJ](1968 r.)Historia sztuki w zarysie(1973 r.wyd.10,1990 r.)przetłumaczył i opracował Żywoty najsławniejszych malarzy,rzeźbiarzy i architektów G.Vasariego(t.I-IX,1985-1990);był także autorem utworów o charakterze literackim:Nie od razu Kraków zbudowano(1947 r.)oraz Krystianna(1957 r.)W latach 90 spadkobierca spuścizny naukowej K.Estreichera Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie podjęło się wydania wielotomowych dzienników Estreichera,które pod tytułem nadanym przez autora,Dzienniki wypadków,ukazały się dotychczas za lata 1939-1945(t.I,2001 r.)1946-1960(t.II,2002 r.)1961-1966(t.III,2003 r.)1967-1972(t.IV,2004 r.)1973-1977(t.V,2006 r.)1978-1980(t.VI,2013 r.)Każdy z tomów liczy po ponad siedemset stron druku.Również staraniem Towarzystwa wznowiono wydane w 1944 r.w Londynie Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944(Kraków 2003 r.)wzbogacone edycją dokumentów przygotowanych przez Zbigniewa Kazimierza Witka pt.Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 z archiwum Karola Estreichera(Kraków 2003 r.)
Działalność społeczna
Karol Estreicher angażował się także w działalność społeczną.W latach 1957-1984 był prezesem Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie,ekspertem Ministerstwa Kultury oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych ds.rewindykacji polskich dóbr kultury(nie tylko z Niemiec,ale także z Kanady pod koniec lat 50).Ponadto przez prawie trzydzieści lat prezesował radzie nadzorczej Nauczycielskiej Spółdzielni Mieszkaniowej w Krakowie.Politycznie zaangażował się tylko raz na prośbę premiera Józefa Cyrankiewicza,z którym kolegował się jeszcze przed wojną,a w czasie wojny Teresa z Lasockich Estreicherowa wspomagała Cyrankiewicza paczkami w niemieckim obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau w pełnienie funkcji przewodniczącego krakowskiej rady Frontu Narodowego w latach 1955-1956.Następnie dystansował się wobec władz PRL,wspierając niezależne środowiska twórcze i utrzymując,jako członek polskiego PEN Clubu,przyjacielskie stosunki z Antonim Słonimskim.Pod jego wpływem w 1964 r.Karol Estreicher stał się sygnatariuszem"Listu 34"do premiera PRL Józefa Cyrankiewicza w sprawie polityki kulturalnej,ograniczającej dostęp do papieru oraz krytykując działalność cenzury(mimo nacisków podpisu swojego jak niektórzy sygnatariusze nie wycofał).Ceną,jaką zapłacił za to Estreicher,było utrącenie w 1966 r.wniosku o nadanie tytułu profesora zwyczajnego,a także stosowany wobec niego ostracyzm ze strony kolegów uniwersyteckich(wyrażający się postponowaniem dorobku naukowego oraz rozpowszechnianiem nieprawdziwych i szkalujących opinii o Estreicherze).
Odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski(1959 r.)
• Złoty Krzyż Zasługi(1954 r.)

Ostatnie lata
Będąc już na emeryturze(od 1976 r.)powołany został na eksperta Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego i Techniki w sprawie żądań NRD dotyczących wydania Biblioteki Pruskiej, która od 1945 r.zdeponowana była w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie.Ostro krytykował posunięcia władz UJ z 1975 r.gdy zaczęto nadawać zbiorom Biblioteki Pruskiej znaki własności Biblioteki Jagiellońskiej.Pod wpływem argumentów Estreichera nie tylko zaprzestano tegoż procederu,ale nawet dyrektor Biblioteki Jagiellońskiej(Władysław Andrzej Serczyk)przyjął punkt widzenia Estreichera i obaj w 1981 r.opowiedzieli się za zwrotem Biblioteki Pruskiej władzom NRD lub RFN,ale zaznaczyli,że powinno to być poprzedzone zwrotem polskich dóbr kultury zrabowanych przez Trzecią Rzeszę z okupowanej Polski w latach 1939-1945 oraz wyrównaniem strat(ekwiwalentem w dobrach kultury)związanych z celowym i barbarzyńskim niszczeniem polskich dóbr kultury przez Niemców w latach 1944-1945(po upadku powstania warszawskiego).Karol Estreicher młodszy zmarł w dniu 29 kwietnia 1984 w Krakowie i został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Rakowickim.Był od 1946 r.żonaty z Teresą Lasocką(zm.1974 r.)córką przedwojennego generała WP Józefa Lasockiego.
Muzeum Estreicherów Strat Kultury i Rewindykacji
29 kwietnia 2009 o godz.16.30,w 25 rocznicę śmierci prof.Karola Estreichera,dokonano otwarcia jego willi,którą tuż przed śmiercią profesor przekazał Towarzystwu Przyjaciół Sztuk Pięknych.Położona na Woli Justowskiej w Krakowie willa po czterech latach generalnego remontu została przekształcona w Muzeum Rodu Estreicherów,Strat Kultury i Rewindykacji.Otwarcia domu dokonał obecny prezes Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych Zbigniew Witek.Obiekt poświęcił ks.infułat Jan Kanty Gasidło,przekazując pozdrowienia od ks.kard.Stanisława Dziwisza.
Publikacje
Publikacje Estreichera

• Miniatury Kodeksu Behema,1933 r.
• Tryptyk Św.Trójcy,1936 r.
• Encyklopedia Staropolska,1936,1939 r.(współpraca z Aleksandrem Brücknerem przy doborze ilustracji)
• Cultural Losses of Poland,1944 r.
• Nie od razu Kraków zbudowano,1944,1947,1956 r.
• Grobowiec Jagiełły,1949 r.
• Bibliografia polska XIX stulecia,1959-1976
• Krystianna,1957 r.
• Łańcuch Aleksandry,1966 r.
• Leon Chwistek,1968 r.
• Collegium Maius dzieje gmachu,1968 r.
• Szkice o Bereccim,1970 r.
• Collegium Maius dzieje,obyczaje,zbiory,1970 r.
• Trzy rozmowy pułkownika Odysa,1975 r.
• Nieznana księga Tacyta,1976 r.
• Zamęt,1976 r.
• Historia sztuki w zarysie,1973 r.
• Straty kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 wraz z oryginalnymi dokumentami grabieży(Cultural Losses of Poland during the German occupation 1939-1944 with original documents of the looting),przedmowa:Zbigniew Witek,Kraków 2003 r.(wersja elektroniczna)

Bibliografie prac Estreichera

• Bibliografia prac prof.Karola Estreichera jr.(1906-1984)za lata 1927-2006(nr 1-317),zestawił Dariusz Matelski[w:]Zbigniew Witek,Karol Estreicher(1906-1984),tom III:Życie po życiu,Kraków 2007 r.s.293-307
• Bibliografia prac dr.Karola Estreichera jr.za lata 1927-1945(nr 1-68),zestawił Dariusz Matelski[w:]Dariusz Matelski,Lata szkolne i działalność naukowa w okresie Drugiej Rzeczypospolitej Karola Estreichera jr.(1906-1984)[w:]Polski misjonarz na ziemi argentyńskiej.Studia historyczne i politologiczne.Tom dedykowany ojcu doktorowi Antoniemu Herkulanowi Wróblowi OFM,red.Marek Szczerbiński i Krzysztof Wasilewski,Gorzów Wielkopolski 2011 r.s.127-131(wersja elektroniczna)
• Bibliografia prac prof.Karola Estreichera jr.(1906-1984)za lata 1924-2013(nr 1-365).Zestawił Dariusz Matelski,[w:]K.Estreicher jr.Dziennik wypadków,t.VII(1981-1984),cz.II,red.Anna Maria Joniak,wstęp:Zbigniew K.Witek,Wyd.TPSP w Krakowie,Kraków 2013 r.s.157-188

Publikacje o Estreicherze

• Publikacje o prof.Karolu Estreicherze jr.(1906-1984)za lata 1936-2013(nr 1-262).Zestawił Dariusz Matelski,[w:]K.Estreicher jr.Dziennik wypadków,t.VII(1981-1984),cz.II,red.Anna Maria Joniak,wstęp:Zbigniew K.Witek,Wyd.TPSP w Krakowie,Kraków 2013 r.s.189-210
• Burzliwe dzieje Ołtarza Mariackiego Wita Stwosza wg Profesora Karola Estreichera jr.red.Zbigniew Witek,konsultacja historyczna Dariusz Matelski,Kraków 2007 r.
• Dariusz Matelski,Grabież i restytucja polskich dóbr kultury od czasów nowożytnych do współczesnych,t.I-II,Kraków:Pałac Sztuki Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie,2006 r.[książka dedykowana prof.Karolowi Estreicherowi w setną rocznicę urodzin w hołdzie]
• Dariusz Matelski,Karol Estreicher(1906-1984).Wspomnienie,"Gazeta Wyborcza Poznań",nr 89(4804)z 18 kwietnia 2005,s.9.Przedruk w:Zbigniew Witek,Karol Estreicher(1906-1984),tom II:Losy spuścizny,Kraków 2007 r.
• Dariusz Matelski,Lata szkolne i działalność naukowa w okresie Drugiej Rzeczypospolitej Karola Estreichera jr.(1906-1984)[w:]Polski misjonarz na ziemi argentyńskiej.Studia historyczne i politologiczne.Tom dedykowany ojcu doktorowi Antoniemu Herkulanowi Wróblowi OFM,red.Marek Szczerbiński i Krzysztof Wasilewski,Gorzów Wielkopolski 2011 r.s.127-131(29.10.2013)
• A.Piskorz,Karol Estreicher(1906-1984)w Uniwersytecie Jagiellońskim[w:]Złota Księga Wydziału Historycznego UJ,red.J.Dybiec,Kraków 2000 r.s.473-483
• Zbigniew Witek,Dokumenty strat kultury polskiej pod okupacją niemiecką 1939-1944 z archiwum Karola Estreichera(Cultural Losses of Poland during the German Occupation 1939-1944.Documents from the Archives of Karol Estreicher),Kraków:Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie,2003 r.
• Zbigniew Witek,Karol Estreicher(1906-1984),tom I(Dokumenty tajne i jawne),Kraków 2007 r.
• Zbigniew Witek,Karol Estreicher(1906-1984),tom II(Losy spuścizny),Kraków 2007 r.
• Zbigniew Witek,Karol Estreicher(1906-1984),tom III(Życie po życiu),Kraków 2008 r.