Początki Pawiaka
Kompleks więzienny wzniesiono w latach 1830–1835 według projektu Henryka Marconiego pomiędzy ulicami Dzielną i Pawią.Od nazwy tej drugiej ulicy pochodzi zwyczajowa nazwa więzienia.Od roku 1863 był więzieniem politycznym z oddziałami męskim i kobiecym.W latach zaborów więzieni tu byli członkowie Rządu Narodowego,powstańcy 1863 r.tysiące działaczy partii robotniczych,narodowych i ludowych.W czasie rewolucji 1905 roku Pawiak był,obok Cytadeli Warszawskiej,głównym więzieniem politycznym dla jej uczestników.Szerokim echem w całej Polsce odbiło się wówczas brawurowe uwolnienie 24 kwietnia 1906 przez członków Organizacji Bojowej PPS pod dowództwem Jana Gorzechowskiego„Jura”10 więźniów Pawiaka zagrożonych karą śmierci.Więzieniem śledczym,zarówno kryminalnym,jak i politycznym,był Pawiak do końca panowania rosyjskiego w Królestwie.Taki też charakter Pawiak zachował w Polsce niepodległej.Prostokątny plac pod więzienie zajmował obszar o powierzchni 1,5 ha.Otoczony był murem z dwiema zwyżkami strażniczymi od strony ulicy Dzielnej i jedną od ulicy Pawiej.Gmach główny mieszczący więzienie męskie,o długości 150 m i szerokości 12 m,składał się z czterech kondygnacji(suterena,parter,pierwsze i drugie piętro).Budynek więzienia kobiecego oddział zwany Serbią mieścił się w dwupiętrowym budynku dawnego szpitala wojskowego.Pojemność Pawiaka,wraz z oddziałem kobiecym,wynosiła ok.1000 więźniów.W kompleksie znajdowały się też powstałe w różnym czasie zabudowania towarzyszące,m.in.magazyny,warsztaty więzienne,kuchnia,depozyty,łaźnia,pralnia,kotłownia,kartoflarnia.
Okres II wojny światowej
Pierwszych Polaków osadzano w Pawiaku już od 2 października 1939.Byli to więźniowie aresztowani na podstawie niemieckich list proskrypcyjnych tzw.Sonderfahndungsbuch Polen,na których znajdowali się działacze polityczni i samorządowi,przedstawiciele kultury,przedsiębiorcy i członkowie różnych polskich organizacji.Aresztowania te przeprowadzano w ramach akcji represji na polskiej inteligencji tzw.Intelligenzaktion przeprowadzanej przez grupy operacyjne Einsatzgruppen działające w czasie kampanii wrześniowej w Polsce.W początku października 1939 roku do Warszawy przybyli funkcjonariusze Einsatzgruppe IV i natychmiast przystąpili do realizacji swoich zadań operacyjnych,dokonując licznych rewizji oraz masowych aresztowań.Już 2 maja 1940 roku ponad ośmiuset więźniów po raz pierwszy wysłano do niemieckiego obozu koncentracyjnego transportem do Sachsenhausen(KL).W listopadzie 1940 r.więzienie znalazło się w obrębie warszawskiego getta.W pierwszym okresie funkcjonowania Pawiaka do marca 1940 r.więzienie podlegało Wydziałowi Sprawiedliwości Urzędu Generalnego Gubernatorstwa.W marcu tego roku Pawiak stał się więzieniem śledczym Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego a szczególnie jej Wydziału IV Tajnej Policji Państwowej Gestapo,największym więzieniem politycznym na terenie okupowanej Polski.11 czerwca 1943 Reichsführer-SS Heinrich Himmler wydał rozkaz,na mocy którego Pawiak miał zostać przekształcony w obóz koncentracyjny.Ostatecznie pomysł ten został jednak zarzucony,a obóz koncentracyjny KL Warschau został zorganizowany w pobliżu Pawiaka w rejonie ul.Gęsiej na obszarze byłego getta.Egzekucje więźniów politycznych z Warszawy Niemcy przeprowadzali zazwyczaj w tajemnicy,w okolicach niedostępnych dla osób postronnych.Miejscami kaźni stały się m.in.ogrody sejmowe przy ul.Wiejskiej;Las Kabacki;Szwedzkie Góry na terenie Bemowa;Las Sękociński koło Magdalenki;Lasy Chojnowskie koło Stefanowa;Laski,Wydmy Łuże i Wólka Węglowa na obrzeżach Kampinosu;a przede wszystkim osławione Palmiry.Po stłumieniu powstania w getcie więźniów rozstrzeliwano w ruinach dawnej„żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej”zwłaszcza w okolicach sąsiadujących z Pawiakiem ulic:Dzielnej,Gęsiej,Zamenhofa,Nowolipki.Masowe zbrodnie na Pawiaku w maju 1943 r.wstrząsnęły Warszawą.Na murach domów,tablicach ogłoszeniowych oraz chodnikach pojawiły się napisy„Pawiak pomścimy”.Od października 1943 r.w Warszawie odbywały się natomiast jawne egzekucje na ulicach miasta mające na celu zastraszenie mieszkańców stolicy.Na Pawiak przywożono wówczas masę ludzi złapanych w ulicznych łapankach i obławach.Egzekucje więźniów od 16 października 1943 r.do 15 lutego 1944 r.odbywały się codziennie,a nawet kilka razy w ciągu dnia.Nazwiska rozstrzelanych umieszczano na obwieszczeniach lub ogłaszano z ulicznych megafonów.Na Pawiaku przebywało stale ok.3000 więźniów.Około 60 tys.więźniów wywieziono do obozów koncentracyjnych,najwięcej do Auschwitz-Birkenau,a także do Ravensbrück,Groß-Rosen,Majdanka,Stutthof,Sachsenhausen,obozu pracy w Treblince i do Buchenwaldu.Więźniowie Pawiaka po wcześniejszym pobycie w tych obozach osadzani byli także m.in.w Mauthausen-Gusen,Dachau,Flossenbürgu i Bergen-Belsen.Ustalono szczegółowe dane o 95 takich transportach w okresie funkcjonowania obozu.Na Pawiaku szczególną rolę odgrywała konspiracja.Łączność działała w oparciu o dwie siatki zewnętrzną i wewnętrzną.Już w 1939 r.rozpoczęła działalność komórka więzienna SZP(Służba Zwycięstwu Polski),a następnie ZWZ-AK(Związek Walki Zbrojnej Armia Krajowa).Pod koniec 1942 r.powstała komórka więzienna Delegatury Rządu.Kontakty zewnętrzne utrzymywane były przez polskich funkcjonariuszy więziennych,lekarzy z miasta oraz delegatkę i pracownice Patronatu.Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni lekarze,pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie,którzy pracowali w warsztatach.Wynikiem współdziałania komórki więziennej na Pawiaku z wolnością były słynne akcje zapoczątkowane odbiciem 26 marca 1943 r.przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów w akcji pod Arsenałem Jana Bytnara„Rudego”dowódcy Hufca„Południe”oraz 20 innych więźniów przewożonych z siedziby Gestapo w al.Szucha 25 na Pawiak.W następstwie współpracy komórki więziennej z Armią Krajową Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha.7 września 1943 u zbiegu ulic Marszałkowskiej i Litewskiej wykonano wyrok na znanym oprawcy więźniów Pawiaka SS-Oberscharführerze Franzu Bürklu.15 czerwca 1944 w akcji przeprowadzonej przez żołnierzy oddziału„A”Kedywu na ulicy Krasińskiego zginął SS-Obersturmführer Herbert Junk,komendant więzienia Pawiak od marca 1942 do marca 1943 r.Wobec zbliżającego się frontu,23 lipca 1944 Niemcy rozpoczęli przygotowania do likwidacji więzienia.30 lipca 1944 do KL Gross-Rosen wysłano transport ok.1400 mężczyzn,zaś do KL Ravensbrück ok.400 kobiet.31 lipca zwolniono niewielką grupę więźniarek z małymi dziećmi,jak również lekarki i lekarzy.Już podczas powstania warszawskiego,w dniach 13 i 18 sierpnia,w ruinach getta odbyły się ostatnie egzekucje więźniów Pawiaka.20 sierpnia nastąpiła ewakuacja niemieckiej załogi więzienia,zaś 21 sierpnia 1944 Pawiak oraz sąsiadujące z więzieniem budynki zostały wysadzone w powietrze.Masowe zbrodnie popełniane na Pawiaku wywierały ogromne wrażenie na mieszkańcach Warszawy.Napisy„Pawiak pomścimy”pojawiały się aż do wybuchu powstania warszawskiego.
Personel Pawiaka
Od listopada 1940 r.Pawiak objął personel Gestapo.Pierwszym komendantem był Otto Gottschalk,pod którego rozkazami pozostawało pięćdziesięciu wachmajstrów.
W czasie II wojny światowej personel Pawiaka przedstawiał się następująco:
- Komendanci:
- Otto Gottschalk SS-Obersturmrführer,komendant od 1940 r.
- Helmut Heiss SS-Unterscharführer,komendant Pawiaka i funkcjonariusz Gestapo
- Norbert Bergh-Trips SS-Obersturmführer,funkcjonariusz Gestapo w okupowanej Warszawie,ostatni komendant Pawiaka
- Zastępcy komendanta:
- Hans Felhaber SS-Oberscharführer w latach 1940–1941,zastępca komendanta
- Gerhard Hiersemann SS-Sturmscharführer,sekretarz kryminalny,zastępca komendanta w latach 1941-1943
- Franz Bürkl SS-Oberscharführer oficer Gestapo,zastępca komendanta zastrzelony przez AK w Akcji Bürkl 7 września 1943
- Engelbert Frühwirth SS-Oberscharführer
- Wachmajstrzy:
- Albert Muller SS-Rottenführer
- Arno Schubert SS-Rottenführer,wachmajster
- Thomas Wippenbeck SS-Rottenführer zwany„Wieszatielem”
- Josef Krummschmidt SS-Sturmmann również zwany„Dusicielem”
- Fritz Michael Runhrenschopf SS-Rottenführer
- Otto Wulfes SS-Unterscharführer
- Ernst Weffels SS-Sturmmann,wachmajster i jeden ze słynących z sadyzmu funkcjonariusz personelu zastrzelony przez AK w Akcji główki 1 października 1943 roku
- Otto Schomacker SS-Rottenführer,wachmajster
- Konrad Schweitzer SS-Rottenführer,wachmajster
- Michił Kowalenko(lub Kobolenko)SS-man narodowości ukraińskiej przeniesiony z obozu SS w Trawnikach
- Iwan Kozaczenko SS-man narodowości ukraińskiej, wachmajster
- Herbert Schultz SS-Oberscharführer zabity przez AK 6 maja 1943 w Akcji główki
- Reinhold Kruger SS-Rottenführer,wachmajster
- Ewald Lange SS-Rottenführer zabity przez AK 22 maja 1943 w Akcji główki
- Karl Brockmann SS-Rottenführer zabity przez AK 22 maja 1943 w Akcji główki
- Jacob Lechner SS-Obersturmführer zabity przez AK 5 października 1943 w Akcji główki
- Otto Zander SS-Oberscharführer,wachmajster,na którego zbrodnie na Pawiaku podziemie wydało karę śmierci,która nie została wykonana ponieważ przeniesiono go do Krakowa
- Stephan Klein SS-Scharführer zabity przez AK 25 października 1943 w Akcji główki
- Elias Jatz SS-Mann,volksdeutsch
- Eduard Hanisz SS-Mann
- Bethke SS-mann
- Thadaus Henke wachmajster
- Alfons Piecyk SS-Unterscharführer,wachmajster
Osądzenie zbrodni
Zbrodnie dokonane na Pawiaku były jednym z elementów wielowątkowego powojennego procesu SS-Standartenführera Ludwiga Hahna,który toczył się przed Sądem Krajowym w Hamburgu od maja 1972 roku do 5 czerwca 1973.Prokurator zażądał dla Hahna kary dożywotniego pozbawienia wolności.Mimo licznych dowodów oraz zeznań szeregu świadków sąd uznał jednak,że Hahnowi można udowodnić jedynie rozstrzelanie grupy więźniów Pawiaka w lipcu 1944 r. i wymierzył mu za wydanie rozkazu wymordowania wszystkich więźniów Oddziału III Pawiaka karę 12 lat pozbawienia wolności.Od wyroku odwołały się zarówno prokuratura motywująca,że wyrok jest niewspółmiernie niski w stosunku do wagi czynu,jak również obrona,która domagała się uniewinnienia.Wraz z Hahnem sądzono również strażnika więziennego z Pawiaka,SS-Rottenführera Thomasa Wippenbecka(zwanego„wieszatielem”),którego sąd uznał winnym pomocnictwa w mordzie,ale na podstawie par.47 rozdz.2 wojskowego kodeksu karnego odstąpił od wymierzenia kary.
Powojenna historia Pawiaka
Ocalał prawy słup bramy i wiąz szypułkowy,który rósł tuż obok niej po wewnętrznej stronie muru więziennego.Do drzewa tego rodziny pomordowanych przez Niemców więźniów mocowały tabliczki z ich nazwiskami.Wiąz jednak usechł w 2004 r.dlatego pracownicy Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych(GZUT)wycięli go,zdjęli z niego formę i wykonali odlew brązowy,ustawiony na tym samym miejscu w 2005 roku.Obecnie na terenie Pawiaka znajduje się Muzeum Więzienia Pawiak,działające jako oddział Muzeum Niepodległości.Placówka została otwarta 28 listopada 1965.18 czerwca 1983 w czasie swojej drugiej podróży do Polski na terenie Pawiaka zatrzymał się Jan Paweł II oddając hołd pomordowanym.
Upamiętnienie
Martyrologia Polaków osadzanych,więzionych i mordowanych przez Niemców na terenie Pawiaka została,po 1990 r.upamiętniona na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic:„PAWIAK AL.SZUCHA 1939–1945”.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz