Witold Gombrowicz

Witold Marian Gombrowicz(ur.4 sierpnia 1904 w Małoszycach,zm.25 lipca 1969 w Vence)polski powieściopisarz,nowelista i dramaturg,od 1939 r.przebywał na emigracji,do 1963 r.w Argentynie,od 1964 r.we Francji.
Biografia
Witold Gombrowicz urodził się w Małoszycach na Kielecczyźnie,jako najmłodszy z czworga dzieci Jana Onufrego i Antoniny(z domu Kotkowska herbu Ostoja),w zamożnej rodzinie ziemiańskiej herbu Kościesza.Został ochrzczony 8 września w kościele parafialnym w miejscowości Wszech święte jako'Marian Witold Gombrowicz'.Po opuszczeniu dworu w Małoszycach w 1911 r.jego rodzina przeniosła się do Warszawy.Po ukończeniu Gimnazjum im.św.Stanisława Kostki w Warszawie(1922 r.)studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim(w 1927 r.uzyskał tytuł magistra praw).Przez mniej więcej rok przebywał w Paryżu,niezbyt pilnie przykładając się do studiów w Institut des Hautes Études Internationales.Większą rolę w trakcie pobytu we Francji odegrały kontakty z młodzieżą studencką i wyjazd nad Morze Śródziemne.Po powrocie do kraju rozpoczął aplikację sędziowską,lecz wkrótce ją porzucił.W latach dwudziestych podejmował próby literackie,ale legendarna powieść,w której formie i tematyce miała się manifestować nieoficjalna strona jego natury,została przezeń zniszczona,podobnie jak niepowodzeniem skończyła się próba napisania powieści popularnej wraz z Tadeuszem Kępińskim.Na przełomie lat 20 i 30 zaczęły powstawać opowiadania,które ukazały się następnie drukiem jako"Pamiętnik z okresu dojrzewania".Od chwili debiutu książkowego felietony literackie i recenzje Gombrowicza ukazywały się w prasie,głównie w„Kurierze Porannym”.Razem z grupą młodych pisarzy i intelektualistów spotykał się w warszawskich kawiarniach Zodiak i Ziemiańska.Rozgłos w kołach literackich zapewniła mu publikacja powieści Ferdydurke.Tuż przed wybuchem II wojny światowej Gombrowicz uczestniczył jako dziennikarz w dziewiczym rejsie polskiego statku pasażerskiego MS Chrobry do Ameryki Południowej.Wiadomości dochodzące z kraju sprawiły,że postanowił przeczekać wojnę w Buenos Aires w Argentynie.W końcu jednak pozostał tam aż do 1963 roku,żyjąc czasem,szczególnie w okresie wojny,na granicy ubóstwa.Pod koniec lat 40 Gombrowicz próbował zdobyć pozycję w argentyńskich kręgach literackich,publikując artykuły,wygłaszając odczyty w kawiarni Fray Mocho,wreszcie publikując w 1947 r.dokonany wraz z grupą przyjaciół,przekład Ferdydurke na język hiszpański.Dziś wielu pisarzy argentyńskich uważa ten przekład za znaczące wydarzenie w dziejach literatury argentyńskiej,w tamtych latach nie przyniósł on jednak autorowi większego rozgłosu,podobnie jak wydanie w 1948 roku po hiszpańsku dramatu"Ślub"(El casamiento).Od grudnia 1947 r.do maja 1955 r.Gombrowicz pracował jako urzędnik bankowy w Banco Polaco,argentyńskiej filii Banku Pekao.W 1950 r.nawiązał korespondencję z Jerzym Giedroyciem i od 1951 r.publikował w paryskiej„Kulturze”,tam w 1953 r.rozpoczął druk fragmentów Dziennika.W tym samym roku Instytut Literacki w Paryżu wydał powieść"Trans-Atlantyk" i dramat"Ślub"(w jednym tomie,jako 1 tom„Biblioteki Kultury”).Powieść ta w kontrowersyjny sposób podejmowała problem tożsamości narodowej Polaków na emigracji,przedstawiając jej karykaturalny wizerunek.Po październiku 1956 r.cztery książki Gombrowicza ukazały się w kraju,a ich autor zyskał duży rozgłos;po roku 1958 władze nie zezwalały już jednak na druk następnych książek.Gombrowicz zyskał natomiast w latach 60 sławę światową,uwieńczoną licznymi tłumaczeniami dzieł,także kolejnych powieści:"Pornografii" i "Kosmosu",oraz głośnymi realizacjami teatralnymi jego dramatów,szczególnie we Francji,Niemczech i Szwecji.W 1963 r.powrócił do Europy,otrzymawszy stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie Zachodnim,na co władze komunistyczne w kraju zareagowały kampanią prasową przeciw pisarzowi.W 1964 r.spędził trzy miesiące w opactwie Royaumont pod Paryżem,gdzie jako sekretarkę zatrudnił Ritę Labrosse Kanadyjkę z Montrealu studiującą literaturę współczesną.W 1964 r.przeniósł się do Vence koło Nicei na południu Francji,gdzie spędził resztę życia.Tam zażywał owoców sławy,której kulminacją w maju 1967 r.była Międzynarodowa Nagroda Wydawców Prix Formentor.Rok wcześniej,w 1966 r.otrzymał także Nagrodę Fundacji im.Alfreda Jurzykowskiego.28 grudnia 1968 r.na pół roku przed śmiercią,ożenił się z Ritą Labrosse;w tym samym roku został nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury,jednak przegrał głosowanie ze swoim rywalem jednym głosem.Poważne szanse Gombrowicza na nagrodę Nobla wzbudziły niepokój komunistycznej służby bezpieczeństwa i zawiść literatów krajowych.Według słów Rity Gombrowicz,gdyby nie jego śmierć,jej mąż otrzymałby nagrodę Nobla w 1969 r.Wszystkie swoje dzieła literackie pisał po polsku,jednak ze względu na decyzję niepublikowania w kraju,dopóki nie zostanie tam wydana całość Dziennika,w której opisał machinacje towarzyszące prasowej nagonce z okresu pobytu w Berlinie Zach.był do połowy lat 80 mało znany szerokiej publiczności w swoim ojczystym kraju.Jego dzieła drukował w tym czasie po polsku paryski Instytut Literacki Jerzego Giedroycia.Były one tłumaczone na ponad 30 języków,a jego dramaty wielokrotnie wystawiano na najważniejszych scenach całego świata przez wybitnych reżyserów(m.in.Jorge Lavelli,Alf Sjoeberg,Ingmar Bergman,w Polsce m.in.Jerzy Jarocki,Jerzy Grzegorzewski).Wielkie zasługi w przybliżeniu twórczości Gombrowicza w kręgach literacko-wydawniczych Europy Zachodniej miał Konstanty Jeleński.Dopiero po długich negocjacjach z władzami PRL w 1986 r.ukazało się w krakowskim Wydawnictwie Literackim pierwszych 9 tomów dzieł Gombrowicza,uszczuplonych przez cenzurę o 16 wersów wykreślonych z Dziennika,a dotyczących polityki i systemu władzy w ZSRR.Dzieła te poszerzone zostały w latach 1992–1997 do 15 tomów.W wolnej Polsce utwory Gombrowicza ukazywały się wielokrotnie drukiem,a na ich temat powstało kilkadziesiąt tomów studiów i niezliczone artykuły.W 2002 r.Wydawnictwo Literackie rozpoczęło druk„Pism zebranych”Gombrowicza w edycji krytycznej pod red.W.Boleckiego,J.Jarzębskiego i Z.Łapińskiego.Jego poglądy polityczne były trudne do określenia:francuska lewica entuzjastycznie odnosiła się do jego twórczości, on jednak pozostawał krytyczny wobec zachodniego marksizmu;jego poglądy w kwestiach społecznych i obyczajowych były dalekie od konserwatyzmu.W setną rocznicę urodzin pisarza rok 2004 ogłoszono przez sejm RP rokiem Gombrowicza w Polsce.
W oczach innych
Przez wielu współczesnych uznany był już za życia lub pośmiertnie za jednego z najwybitniejszych pisarzy polskiej literatury współczesnej.Przykładem tego była przeprowadzona przez Michała Chmielowca w londyńskich„Wiadomościach”ankieta,w której wzięli udział najwybitniejsi polscy pisarze i krytycy literaccy na emigracji w 1969 r.Ankietę tę uzupełniło Archiwum Emigracji(UMK)w r.1996.Opinie o wadze pisarstwa Gombrowicza były tym bardziej zaskakujące wśród współczesnych mu,iż jako człowiek znany był z megalomaństwa,złośliwości i bardzo krytycznych opinii o innych pisarzach.Znając tę cechę charakteru Gombrowicza,redaktorzy„Kultury”paryskiej,J.Giedroyc i K.Jeleński,wysłali mu pocztówkę gratulacyjną z pozdrowieniami od znanych francuskich arystokratów.Pocztówka i podpisy były oczywiście żartem,ale Gombrowicz przyjął to z najwyższą powagą.Twórczość Gombrowicza wykazuje związki z egzystencjalizmem(koncepcja„ja”),a także ze strukturalizmem(człowiek zdeterminowany przez język,którego używa,oraz oglądający świat poprzez system symetrii i opozycji).Widoczne są liczne nawiązania i gry z tradycją literacką,np.stylizacja na pamiętnikarstwo XVII-wieczne w Trans-Atlantyku,czy obecna tam również parodia gawędy szlacheckiej.Ale ciekawsze są związki Gombrowicza z myślą europejską 2 poł.XX w.to,co wiąże go z dorobkiem intelektualnym Michela Foucaulta,Rolanda Barthes’a,Gilles'a Deleuze'a czy Jacques'a Lacana,a co dopiero w ostatnich latach doczekało się komentarzy.Konstanty Jeleński tak pisał o nim w liście do Józefa Czapskiego(3 lipca 1967):„Ten szlagon sandomierski nie zdaje sobie sprawy,że jest w sztuce(w literaturze)odpowiednikiem ludzi szukających myśli jutra”.W intelektualnej i snobistycznej stolicy Europy lat 60,Paryżu,pisali o nim i jego twórczości nie tylko krytycy literatury,ale i filozofowie paryscy.
Twórczość
Specyfiką twórczości Gombrowicza jest umiejętność widzenia człowieka w jego psychologicznym uwikłaniu w innych ludzi i spuściznę kultury,swoiste poczucie absurdu i obrazoburstwo dotykające przyjmowanych przez społeczeństwo tradycyjnych wartości.Gombrowicz przede wszystkim dyskutuje z polskim romantyzmem,jak sam twierdził,pisząc na przekór Mickiewiczowi(głównie w Trans-Atlantyku).Z wyjątkiem"Opętanych"Gombrowicz stosuje w powieściach narrację pierwszoosobową.Język pisarza zawiera liczne neologizmy,tworzy też"słowa klucze"rzucające symboliczne światło na sensy ukryte pod ironiczną formą(np.„gęba” i „pupa”w"Ferdydurke").W opowiadaniach z"Pamiętnika z okresu dojrzewania"zajmuje się Gombrowicz przede wszystkim paradoksami,jakie rządzą wchodzeniem jednostki w świat społeczny,a także ukrytymi namiętnościami rządzącymi ludzkim zachowaniem.W"Ferdydurke",swojej pierwszej powieści(wyd.na jesieni 1937 r.data na okładce 1938 r.)podejmuje dyskusje na temat formy jako uniwersalnej kategorii,pojmowanej zarówno w sensie filozoficznym,jak socjologicznym i estetycznym,a będącej środkiem zniewolenia jednostki przez innych ludzi i społeczeństwo jako całość.Z tej powieści pochodzą słynne Gombrowiczowskie określenia,które weszły na stałe do języka polskiego,jak„upupienie”(dotyczy narzucania jednostce roli kogoś podrzędnego,niedojrzałego)czy„gęba”(narzucona komuś osobowość czy rola nieautentyczna)."Ferdydurke"jest też satyrą na różne polskie środowiska: postępowe mieszczańskie,chłopskie,ziemiańsko-konserwatywne.Tak więc Gombrowiczowska satyra dotyka człowieka zarówno jako członka społeczeństwa,jak i jednostki borykającej się ze sobą i światem.Adaptacje teatralne"Ferdydurke",a także pozostałych dzieł prozatorskich Gombrowicza,wystawiało wiele teatrów,zwłaszcza do 1986 r.kiedy wydano w Polsce pierwszych 9 tomów Dzieł był to jedyny sposób oficjalnego rozpowszechniania dzieł pisarza.Pierwszym tekstem dramatycznym Gombrowicza była"Iwona,księżniczka Burgunda"(1938 r.)tragifarsa(sztuka o tym,co niesie zniewolenie formą,obyczajem i ceremoniałem).W 1939 r.publikował on,pod pseudonimem Z.Niewieski,w odcinkach dwóch gazet codziennych powieść popularną"Opętani",wykorzystującą formę„powieści gotyckiej”przemieszanej z sensacyjnym romansem współczesnym.Napisany zaraz po wojnie"Ślub"wykorzystywał formy teatru Szekspira i Calderona,a także podejmował krytycznie wątki teatru romantycznego(Z.Krasiński,J.Słowacki),ukazując nową koncepcję władzy i nową koncepcję człowieka,stwarzanego przez innych ludzi.Gombrowicz,wykreowany przez krytyków na„mistrza zrywania masek”,kamufluje i ukrywa się tym bardziej,im bliżej dochodzi do swego największego konfliktu wewnętrznego,którym jest własny homoerotyzm,a właściwie,zdaniem argentyńskich przyjaciół pisarza(Alejandro Russovich),biseksualizm.Gombrowicz przez całe życie starał się unikać jednoznacznego przyporządkowania określonej orientacji seksualnej,traktując sprawy seksu jako domenę społecznego przymusu.W charakterystycznym dla siebie stylu„niestawiania kropki nad i”podejmował ten temat kilkakrotnie w swoich"Dziennikach".Pierwszą powieścią autora otwarcie poruszającą tematykę homoseksualną jest"Trans-Atlantyk".W powieści"Trans-Atlantyk"przeciwstawia sobie wizję człowieka służącego tradycyjnym wartościom nowej wizji,zgodnie z którą jednostka uwalnia się od tej służby,realizując przede wszystkim siebie(przedstawicielem takiego modelu człowieczeństwa jest ekscentryczny milioner-homoseksualista Gonzalo).Powieść"Pornografia"pokazuje Polskę lat wojny,w której zapada się cały system tradycyjnej kultury,opartej na wierze w Boga i odwieczny porządek,a na to miejsce powstaje nowa,inna rzeczywistość,w której starzy i młodzi współpracują,aby zrealizować wspólnie swe podszyte erotyzmem(w tym homoerotyzmem)fascynacje.Najbardziej złożonym i wieloznacznym dziełem Gombrowicza jest"Kosmos",w którym autor ukazał,jak człowiek składa sobie z drobin materii i faktów figurę sensu świata,jakie siły,porządki symboliczne i namiętności w tym procesie biorą udział i jak w procesie budowania sensu organizuje się forma powieściowa.Ostatnia sztuka Gombrowicza,"Operetka",wykorzystuje formę operetkową do zaprezentowania w groteskowej formie przemian świata w XX w.polegających na przejściu od ancien regime'u do totalitaryzmów,wyraża jednocześnie ostrożną wiarę w odrodzenie przez młodość.Napisał również publikowany sukcesywnie w„Kulturze”,w latach 1953–1969,Dziennik.Dziennik jest nie tylko sprawozdaniem z życia autora,ale też filozoficznym esejem,miejscem polemik,zbiorem autorefleksji na temat własnego„ja”,relacji wiążących je z innymi ludźmi,twórczości literackiej,manifestacją poglądów na politykę,kulturę narodową,religię,świat tradycji i współczesność oraz wiele innych tematów.Zarazem forma dziennikowa pozwala autorowi podejmować najważniejsze tematy w pozornie niezobowiązującej szacie anegdoty i używać całej gamy środków właściwych literaturze pięknej.Wielu badaczy pisarstwa Gombrowicza uważa właśnie te Dzienniki za jego szczytowe osiągnięcie literackie.Trzy powieści Gombrowicza zostały sfilmowane:"Pornografię"wyreżyserował Jan Jakub Kolski(film ukończono w 2003 r.)"Ferdydurke"Jerzy Skolimowski,a"Kosmos"Andrzej Żuławski w 2015 r.
Dorobek pisarski
W spisie podano informacje na temat pierwszych wydań

• "Pamiętnik z okresu dojrzewania",Warszawa:Rój,1933 r.
• "Na kuchennych schodach",„Skamander”,1937 r.
• "Ferdydurke",Warszawa:Rój,1938 r.(data faktycznego wydania 1937 r.)
• fragment drukowany w czasopiśmie„Skamander”,1935 r.
• recenzja Brunona Schulza,„Skamander”,1938 r.
• "Iwona,księżniczka Burgunda",„Skamander”,1938 r.
• "Szczur",„Skamander”,1939 r.
• "Opętani",1939 r.
• "Trans-Atlantyk",Paryż:Instytut Literacki,1953 r.
• "Ślub",Paryż:Instytut Literacki,1953 r.
• "Dziennik 1953–1956",Paryż:Instytut Literacki,1957 r.
• "Bakakaj",Kraków:Wydawnictwo Literackie,1957 r.
• "Pornografia",Paryż:Instytut Literacki,1960 r.
• "Dziennik 1957–1961",Paryż:Instytut Literacki,1962 r.
• "Kosmos",Paryż:Instytut Literacki,1965 r.
• "Dziennik 1961–1966".Operetka,Paryż:Instytut Literacki,1966 r.
• "Wspomnienia polskie.Wędrówki po Argentynie",w:"Dzieła zebrane",tom 11,Paryż:Instytut Literacki,1977 r.
• "Wiersz do Izy i Malwiny",1977 r.
• "Dzieła zebrane",t.1-11,Paryż:Instytut Literacki 1969–1977
• "Dzieła",t.1-15,Kraków:Wydawnictwo Literackie 1986–1997
• "Kronos",Kraków:Wydawnictwo Literackie,2013 r.
• "Konfrontacje(z Czesławem Miłoszem)",Warszawa:Fundacja Zeszytów Literackich,2015 r.