Puńsk

Dodatkowa nazwa w j.litewskim Punskas wieś,w latach 1647–1852 miasto,w północno-wschodniej Polsce,położone na Pojezierzu Wschodniosuwalskim,w północno-wschodniej części województwa podlaskiego,w powiecie sejneńskim,siedziba gminy Puńsk.

Historia
Najstarsze ślady człowieka,odnalezione w okolicy Puńska,pochodzą sprzed 10 tysięcy lat p.n.e.We wczesnym średniowieczu tereny te zamieszkiwali Jaćwingowie,którzy nie stworzyli własnego państwa,nie mieli języka pisanego.W wieku XIII ustąpili z tych ziem,a o ich istnieniu świadczą tylko wzniesienia obronne,tak zwane góry zamkowe(we wsiach:Szurpiły i Jegliniec),cmentarze(we wsi Szwajcaria) nazwy miejscowości oraz wykopaliska archeologiczne.Z biegiem czasu Sudowia zarosła lasami,w których polowali Wielcy Książęta Litewscy.Dopiero z początkiem wieku XV krainę zaczęto kolonizować.Przybywali tutaj Litwini z okolic miejscowości Merkinia i Punia.To oni nazwali jezioro"Punia",od którego pochodzi nazwa miejscowości Puńsk.Miejscowość ta była jedną z pierwszych założonych na tym terenie.W tym też czasie powstały m.in.miejscowości:Berżniki,Sejny,Krejwiany.Niegdyś tereny dzisiejszego Puńska należały do leśnictwa sejwejskiego.Stał tu dwór,który był jego siedzibą.W 1597 r.Stanisław Zaliwski,chorąży litewski i leśniczy sejwejski przystąpił do tworzenia w Puńsku ośrodka miejskiego.Ufundował i wyposażył kościół parafialny oraz zezwolił na targi w niedziele i święta.W tym samym roku kancelaria Wielkiego Księstwa Litewskiego opublikowała dokument Zygmunta III,w którym między innymi zaznaczono,że proboszczem puńskiej parafii może być jedynie ksiądz znający język litewski.W dokumentach z 1612 r.Puńsk jest już nazywany miastem,chociaż prawa miejskie na prawie magdeburskim wraz herbem z wizerunkiem św.Piotra otrzymał dopiero w 1647 r.z rąk króla Władysława IV.Był więc miastem królewskim,a także trzecim(po Berżnikach i Sejnach)miastem Sejneńszczyzny.W tym czasie parafia Puńsk była podległa Biskupstwu w Wilnie,a później,od 1795 r.biskupstwu w Wigrach.Przy kościele działał szpital oraz szkoła parafialna.Od ok.XV w.do 1795 r.kraina nazywana Sudowią należała do Wielkiego Księstwa Litewskiego.W 1815 r.ziemie te ostateczne przypadły Rosji.W Puńsku i okolicach działały tajne szkoły,w których uczyli wynajęci nauczyciele,tzw.daraktoriai,a zakazaną litewską prasę i książki potajemnie przenosili przez granicę niemiecko-rosyjską tzw.knygnešiai,czyli kolporterzy nielegalnej prasy i książek litewskich(najbardziej aktywnym i zasłużonym był P.Matulevičius).W 1795 r.Puńsk liczył 583 mieszkańców,a w 1827 r.już 742.W 1800 r.władze pruskie włączyły Puńsk do nowo utworzonej ekonomii Maćkowo.W maju 1852 r.zlikwidowano targi i jarmarki,a miejscowość utraciła prawa miejskie z dniem 1 stycznia 1853.W 1881 r.w parafii żyło aż 1200 ludzi.Wtedy utworzono jeszcze dwie odrębne parafie:w Smolanach i Becejłach.W 1910 r.do parafii Puńsk należały 74 wsie z 7044 mieszkańcami.Po I wojnie światowej,w latach 1919-1920,toczyły się między Polską a Litwą bitwy o Sudowię.W czasie wojny polsko-bolszewickiej w dniu 19 lipca 1920 miasto zostało zajęte przez wojska litewskie na mocy sojuszu z bolszewikami.Po Bitwie warszawskiej zdobyte przez wojska polskie.W dwudziestoleciu międzywojennym działały tu,m.in.Stowarzyszenie św.Kazimierza,które z założenia miało na uwadze sprawy Kościoła,Stowarzyszenie"Rytas"troszczyło się o litewskie szkolnictwo czy Spółdzielnia Rolnicza"Talka".W tym to okresie w Puńsku najwięcej było mieszkańców narodowości żydowskiej.Większa część handlu i usług skupiona była w ich rękach.Świadectwem tego są stare,pożydowskie domy,budynek synagogi oraz,położony w pobliżu miasteczka,duży cmentarz żydowski.W 1934 r.nastąpił wielki pożar Puńska,po którym odbudowano miejscowość według nowych założeń urbanizacyjnych,które nadały mu charakter miasteczka.Po II wojnie światowej Puńsk stał się stolicą kulturalną polskich Litwinów.W latach 1975–1998 miejscowość położona była w województwie suwalskim.
Edukacja
W 1526 r.dekretem synodu papieskiego,nakazano założenie szkół w każdej parafii.Miały one działać od późnej jesieni do wiosny.Podstawowym podręcznikiem był katechizm.Taka szkoła działała także w Puńsku.Pierwsze wiadomości na jej temat pochodzą z końca XVII w.W latach zakazu druku książek i czasopism litewskich na terenie Puńska i okolic działały,prowadzone przez najmowanych nauczycieli,tzw.„daraktariai”,małe szkółki wiejskie.W czasie I wojny światowej Towarzystwo"Žiburys"założyło w Puńsku szkołę,w której uczył J.Baltrukonis.Od 1918 r.w Sejnach zaczęło działalność gimnazjum Žiburys(płomyk).Zaledwie po roku zostało ono przeniesione do Lazdijai(Łoździeje).W latach międzywojennych w Puńsku nie było szkoły z litewskim językiem nauczania,natomiast język litewski wykładany był jako przedmiot.Aby doszło do utworzenia klasy z litewskim językiem nauczania,co najmniej 7 uczniów musiało wyrazić chęć uczenia się w takiej klasie(zgodnie z zaleceniem Ministerstwa Oświaty).W latach 1952-1953 powstały szkoły z litewskim językiem nauczania w:Puńsku,Wojtokiemiach,Widugierach i Nowinikach,a w piętnastu szkołach języka litewskiego uczono jak odrębnego przedmiotu.W 1956 r.w Puńsku utworzono liceum.Sieć litewskich szkół,powstała w latach 1952-1956,przetrwała w stanie niemalże niezmienionym do końca XX wieku.W 1944 r.gdy linia frontu przesunęła się na zachód,założono szkoły w:Puńsku,Przystawańcach i Widugierach.Uczono w nich po polsku,a od 1951 r.można było tworzyć szkoły z litewskim językiem nauczania.Jednak część nauczycieli języka litewskiego nie miała odpowiednich kwalifikacji.Pierwsi nauczyciele byli nie tylko pedagogami,ale także aktywnie uczestniczyli w życiu kulturalnym lokalnej społeczności:Juozas Maksimavičius,Petronelė Jakimavičienė,Bronė Kliučinskienė,Jonas Stoskeliūnas,Juozas Vaina i Elena Vainienė,Juozas Sigitas Paransevičius,Algis Uzdila i inni.Obecnie w regionie Puńska i Sejn funkcjonują szkoły podstawowe w:Nowinikach,Przystawańcach,Widugierach,w Puńsku oraz zespół placówek oświatowych(przedszkole,szkoła podstawowa,gimnazjum)Žiburys(Płomyk)w Sejnach.Od 1999 r.w wyniku reformy systemu oświaty,w Puńsku działają:sześcioklasowa Szkoła Podstawowa z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania oraz Gimnazjum z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania.W dniu 10 grudnia 2004 szkołom nadano imię Steponasa Dariusa i Stasysa Girėnasa.W Puńsku działa również Przedszkole Samorządowe z Polskim i Litewskim Językiem Nauczania.W trzyletnim gimnazjum jest 9 klas(dwie z litewskim językiem nauczania i jedna z polskim językiem nauczania).
Kultura
Puńsk jest silnym ośrodkiem kultury litewskiej.Mieszka tu wielu litewskich twórców ludowych.Znajduje się tu redakcja litewskiego czasopisma Aušra(litew.„Jutrzenka”)oraz Dom Kultury Litewskiej i Liceum Ogólnokształcące z językiem wykładowym litewskim.W budynku Urzędu Gminy znajduje się sklep z wydawnictwami litewskimi.W Puńsku są też lokale,w których kupić i zjeść można różne litewskie specjały(kawiarnia Sodas czy sklep Dešra).Dwa największe festiwale lokalnego folkloru odbywają się w Puńsku podczas nocy świętojańskiej oraz 15 sierpnia w święto Wniebowzięcia NMP(Matki Bożej Zielnej).Wówczas odbywają się tu m.in.występy litewskich zespołów w ludowych strojach.Wójtem gminy Puńsk jest obecnie Witold Liszkowski.
Obiekty zabytkowe

• Bazylika par.pw.Wniebowzięcia NMP,1877-1881,nr rej.657 z 10.03.1989
• plebania rzym.-kat.ob.muzeum,ul.Mickiewicza 55,drewn.1873 r.nr rej.A-72 z 16.02.2004
• spichrz plebański,drewn.2 poł.XIX w.nr rej.54 z 19.02.1980
• synagoga ze szkołą talmudyczną,ob.sklep,ul.Mickiewicza 58,drewn.XIX/XX w.nr rej.808 z 30.03.1990
• cmentarz rzym.-kat.nad jeziorem Puńsk,pocz.XIX w.nr rej.670 z 18.08.1989
• kaplica cmentarna,1820 r.nr rej.A-67 z 18.11.2003
• cmentarz par.rzym.-kat.XIX w.nr rej.718 z 30.08.1989
• kaplica cmentarna,k.XIX w.nr rej.A-68 z 20.11.2003
• cmentarz żydowski,XIX w.nr rej.A-884 z 25.11.1991

Zabytki i miejsca turystyczne

• stara plebania w stuletnim budynku mieści się obok kościoła.Obecnie znajdują się tam wystawy dawnych strojów ludowych,rękodzieła ludowego:tkaniny,rzeźby,ceramiki,plecionki,etc.
• zabytkowy neogotycki kościół Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny z lat 1877–1881,wewnątrz którego znajdują się liczne rzeźby,witraże,ołtarze z litewską ornamentyką,chorągwie,serwety zdobione litewskim haftem
• ludowe kapliczki litewskie,stojące w różnych punktach miejscowości(dwie z nich znajdują się przed kościołem)
• drewniana wikarówka i parafialny spichlerz z II poł.XIX w.
• cmentarz z zabytkowymi kaplicami i dużą ilością starych nagrobków
• Muzeum Etnograficzne mieści się w budynku domu kultury,zawierające ponad 2 tysiące eksponatów związanych z gospodarstwem domowym,uprawą roli i rzemiosłem,zbieranych przez emerytowanego nauczyciela Józefa Vainę
• synagoga z przełomu XIX i XX w.
• skansen wsi litewskiej zbudowany w 1986 r.Jest to okazała zagroda wiejska z przełomu XIX i XX wieku.Składa się z domu mieszkalnego,stodoły,obory,spichlerza i studni z żurawiem
• osada jaćwiesko-pruska pomysłodawca,Piotr Łukaszewicz,ma zamiar wybudować tam zamek z czterema basztami otoczony fosą i bramą