Biografia
Urodził się w Kcyni na Pałukach,będących wówczas pod zaborem pruskim.Był ósmym z dziesięciorga dzieci wielkopolskich rzemieślników,Franciszka Czochralskiego i Marty z Suchomskich.Ojciec prowadził zakład stolarski,robiąc meble domowe i trumny.Czochralski zgodnie z wolą ojca ukończył Seminarium Nauczycielskie w Kcyni,ale nie mogąc pogodzić się z ocenami,po otrzymaniu świadectwa,„upewniwszy się u swojego profesora,że nie podlega już rygorom szkolnym”,podarł świadectwo maturalne mówiąc:„Proszę przyjąć do wiadomości,że nigdy nie wydano bardziej krzywdzących ocen”.Brak tego dokumentu zamykał mu w tamtym czasie drogę do dalszej kariery nauczycielskiej i naukowej.Zdeterminowany Jan,po wzgardzeniu swoim świadectwem maturalnym ze względu na zbyt niskie i niesatysfakcjonujące oceny,postanowił,że wróci w rodzinne strony dopiero wówczas,gdy zdobędzie sławę.Interesował się chemią.W wieku 16 lat przyjechał do brata do Trzemeszna koło Rozdrażewa.Rozpoczął pracę w aptece w Krotoszynie,gdzie prowadził eksperymenty naukowe w dziedzinie chemii.W 1904 roku wyjechał do Berlina i rozpoczął pracę w aptece i drogerii dr.A.Herbranda w Altglienicke,później w AEG-Kabelwerk Oberspree.Zajmował się określaniem jakości i czystości rud,olejów,smarów,metali,stopów i ich półproduktów oraz rafinowaniem miedzi.Jednocześnie zyskał ogromną wiedzę na temat przyrządzania leków,którą potem wykorzystywał w swoim życiu rodzinnym.Kolejne jego prace również były związane z pracą laboratoryjną i doprowadziły go do stanowiska w koncernie Kabelwerk Oberspree.Uczęszczał na wykłady chemii specjalnej na Politechnice w Charlottenburgu pod Berlinem jako wolny słuchacz.Na Uniwersytecie Berlińskim chodził na wykłady na wydziale sztuki,na które uczęszczała także Marguerita Haase,pochodząca z holenderskiej rodziny osiadłej w Berlinie niezwykle utalentowana pianistka;w 1910 roku została ona żoną Czochralskiego.W 1906 roku rozpoczął pierwszą naukową pracę w laboratorium firmy Kunheim&Co,a rok później w Allgemeine Elektricitäts Gesellschaft,gdzie został kierownikiem działu badania stali i żelaza.W 1910 r.na Politechnice w Charlottenburgu uzyskał dyplom inżyniera chemika.W latach 1911–1914 był asystentem Wicharda von Moellendorffa,z którym opublikował swoją pierwszą pracę poświęconą krystalografii metali,a dokładniej podwalinom późniejszej teorii dyslokacji.Od tamtej pory właśnie metalografia stała się dziedziną,której Czochralski poświęcił resztę życia.Od samego początku jego działalność była związana z elektroniką jego pierwsze publikacje były poświęcone zastosowaniu aluminium w tej dziedzinie.Największy rozgłos przyniosła mu odkryta w 1916 roku metoda pomiaru szybkości krystalizacji metali,wykorzystywana obecnie do produkcji monokryształów krzemu.Według popularnej anegdoty metodę tę odkrył przypadkowo,zanurzając przez roztargnienie pióro w tyglu z gorącą cyną zamiast w kałamarzu.Pomiar szybkości krystalizacji metali przyniósł mu największy rozgłos.W 1917 roku przeniósł się do Frankfurtu nad Menem,gdzie został szefem laboratorium metaloznawczego Metallbank und Metallurgische Gesellschaft AG.Tam opracował i w 1924 roku opatentował bez cynowy stop łożyskowy,który wykorzystano w produkcji panewek do ślizgowych łożysk kolejowych.Stop zwany był w Polsce metalem B,a produkowały go zakłady w Ursusie.Stop spowodował rewolucję w kolejnictwie,przyczyniając się do zwiększenia prędkości i niezawodności ruchu pociągów,co przynosiło liczne oszczędności eksploatacyjne.Wynalazek ten był szczególnie istotny dla gospodarki Niemiec,którą objęto zakazem importu cyny.Patent zakupiony został przez niemiecką kolej(Bahnmetal)oraz liczne państwa,m.in.USA,ZSRR,Czechosłowację,Francję i Anglię.Metal B był wykorzystywany powszechnie do lat 60.XX wieku,gdy łożyska ślizgowe zastąpiono tocznymi.Metal B pozwolił Czochralskiemu znacznie się wzbogacić.Głównym celem młodego Czochralskiego było jednak wprowadzenie aluminium do elektroniki,a więc pionierskie prace nad technologią produkcji blach,drutów i wyprasek aluminiowych,badanie stopów aluminium i standaryzacja badań metalograficznych.W 1924 r.został wiceprzewodniczącym,a w 1925 r.przewodniczącym Niemieckiego Towarzystwa Metaloznawczego i członkiem honorowym Międzynarodowego Związku Badań Materiałoznawczych w Londynie.Henry Ford zaproponował mu pracę w laboratorium swojej firmy w Detroit,z czego Czochralski nie skorzystał.W 1925 r.pojawiła się propozycja powrotu do Polski i objęcia katedry na Politechnice Warszawskiej.Po rozmowach m.in.z prezydentem RP Ignacym Mościckim i na jego osobiste zaproszenie,w 1928 r.powrócił do kraju,rezygnując ze wszystkich pełnionych w Niemczech funkcji i odrzucając propozycję objęcia posady dyrektora nowo powstałej fabryki duraluminium w amerykańskich zakładach Forda.W 1928 roku otrzymał doktorat honoris causa i objął posadę profesora na Wydziale Chemicznym Politechniki Warszawskiej.W 1930 r.uzyskał tytuł profesora zwyczajnego.Specjalnie dla niego została utworzona Katedra Metalurgii i Materiałoznawstwa,która bezpośrednio współpracowała z MSW.Katedrę wyposażono w najnowocześniejszy sprzęt.Czochralski zbudował Instytut Metalurgii i Metaloznawstwa i miał prawo zatrudniać tylu ludzi ilu potrzebował.To wywołało niezadowolenie u kolegów profesorów(Witold Broniewski),które w przyszłości obróciło się przeciwko Czochralskiemu.Instytut Metalurgii i Metaloznawstwa na Politechnice wykonywał głównie zlecenia dla wojska.Nie jest jasny powód przyjazdu do Polski,według badań Stefana Bratkowskiego Czochralski współpracował z polskim wywiadem wojskowym,a z Niemiec wyjechał z powodu grożącej mu dekonspiracji.Zrzekł się obywatelstwa niemieckiego,by przyjąć polskie,ale zrzeczenie to nie zostało przez władze niemieckie uznane.Czochralski był bogatym człowiekiem.Jak twierdził,do Polski przywiózł ok.1,5 mln.złotych.Patenty przynosiły mu dalsze dochody.Brał ogromne sumy za konsultacje w Polsce i poza granicami.Kupił piękną willę w Warszawie na ul.Nabielaka(koło Belwederu),w Kcyni budował willę Margowo,nazwaną na cześć żony,pełniącą funkcję letniej rezydencji.Fundował stypendia dla studentów.W willi na Na bielaka Czochralscy prowadzili salon literacki;sam Czochralski pisał wiersze(największy ich tomik to„Maja.Powieść miłosna”),kolekcjonował dzieła sztuki i udzielał się społecznie.Wspomagał finansowo rekonstrukcję dworku Chopina w Żelazowej Woli,współfinansował wykopaliska w Biskupinie oraz prace odkrywkowe ropy w rejonie Kcyni.Czochralski przyjaźnił się z prezydentem.W 1934 r.popadł w dalszy konflikt z prof.Witoldem Broniewskim,który zarzucał mu czerpanie korzyści majątkowych z„nieudolnego wynalazku”,z działalności społecznej oraz sprzedanie polskiemu wojsku i kolejom złego stopu w celu sabotażu na rzecz Niemiec.Zarzucał też,że stop B ma gorsze właściwości niż inne stopy i nie nadaje się do stosowania w komunikacji.Broniewski konkludował,że Czochralski działał na szkodę polskiego przemysłu zbrojeniowego,a tym samym państwa polskiego.Wg Broniewskiego„z ducha jest raczej Niemcem niż Polakiem” i dlatego nie powinien być szefem Instytutu Metalurgii i Metaloznawstwa.Czochralski nazywał Broniewskiego wrogiem państwa polskiego.Adwersarze stanęli do pojedynku(rezultat nie jest znany),a później spotkali się w sądzie.Proces przerodził się w spór nad polskością Czochralskiego.Szczególnie drażliwa okazała się sprawa jego obywatelstwa.Po powrocie do Polski podpisał deklarację,że z chwilą objęcia katedry zrzeka się obywatelstwa niemieckiego i złożył dokumenty.Sprawa okazała się bardziej złożona.Czochralski był słynnym naukowcem,związanym kontraktami i patentami.Ze względu na sprawy finansowe,kapitały w Niemczech i nieruchomości,jemu samemu nie zależało na przyspieszaniu procedury.Niemcy odwlekali ze zwolnieniem z obywatelstwa.Procedury z Niemcami w tych sprawach w tamtym czasie trwały od 10 do 15 lat.Utrata obywatelstwa niemieckiego oznaczała problemy dewizowe i uszczuplenie dochodów.W procesach zeznawali minister oświaty Świętochowski i prezydent Mościcki.Ostatecznie spór zakończył się w połowie lat 30 procesami o zniesławienie,które wygrał Czochralski;na jego rzecz zeznawali oficerowie wywiadu.Sąd skazał Broniewskiego na dwa miesiące aresztu w zawieszeniu i 500 zł grzywny.Czochralski wygrał,lecz część środowiska akademickiego nigdy mu tego zwycięstwa nie wybaczyła.Przed rozpoczęciem II wojny światowej Czochralski nie wychodził praktycznie z Ministerstwa Spraw Wojskowych.Wojna przerwała jego działalność naukową.Po wejściu Niemców podjął decyzje,które przez dziesięciolecia będą atrybutem jego przeciwników.Pod koniec 1939 roku uzyskał od Niemców pozwolenie i uruchomił w Warszawie na bazie przedwojennego instytutu Politechniki Zakład Badań Materiałów.Nastąpiło to za zgodą władz konspiracyjnych Politechniki i miało na celu ochronę pracowników uczelni i wyposażenia.W następnym okresie okupacji powstały kolejne zakłady wzorowane na zakładzie Czochralskiego(łącznie powstało ich 8).Zakład wykonywał zadania na rzecz instytucji cywilnych,a także dla Wehrmachtu.Zatrudniał wielu żołnierzy Armii Krajowej.Wykonywał też prace dla podziemia:odlewano w nim granaty żeliwne z części zbadanych fragmentów V-1 oraz części do maszyn drukarskich i pistoletów,a sam Czochralski sabotował produkcję dla Wehrmachtu oraz składał meldunki wywiadowi AK.W zakładzie niszczono także przez przetopienie części elektryczne rakiet V-1 i V-2 po zbadaniu ich przez prof.Janusza Groszkowskiego.Jan Czochralski wykorzystywał też swoje osobiste kontakty z Niemcami do wydobywania ludzi z więzień i ratowania zbiorów muzealnych,dzięki jego interwencji zwolniono z obozów koncentracyjnych profesorów Mariana Świderka i Stanisława Porejko.Pośrednikiem była jego córka Leonia,która przyjaźniła się z córką szefa Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy.Czochralski wyciągnął z Gestapo ok.30-50 osób.Pomógł wnukowi Ludwika Solskiego,doktorowi Marianowi Świderkowi ojcu prof.Anny Świderkówny.Profesor dalej mieszkał na Nabielaka w tym czasie dzielnicy niemieckiej.Spotykał się z Niemcami,jednak w jego domu odbywały się nadal spotkania tzw.czwartków literackich,w których brali udział:Wacław Berent,Ludwik Solski,Leopold Staff,Alfons Karny,Juliusz Kaden-Bandrowski,Adolf Nowaczyński,Kornel Makuszyński.Podczas okupacji Czochralski używał imienia Johann i był przez Niemców traktowany jako obywatel III Rzeszy.W pierwszych dniach wojny pod Poznaniem rozstrzelano jego brata,Kornela,prowadzącego nauczanie(Czochralski dowiedział się o tym na początku 1940 r.)Po powstaniu warszawskim uzyskał zezwolenie na wjazd do Warszawy,skąd wywoził mienie wypędzonych,a z Politechniki aparaturę.Koniec wojny oznaczał dla Czochralskiego nowe kłopoty.Ówczesny prokurator apelacyjny w Warszawie wydał postanowienie o aresztowaniu.7 kwietnia 1945 roku został aresztowany jako„niejaki Jan vel Johan Czochralski,obywatel Rzeszy,dawny honorowy profesor Politechniki Warszawskiej”,pod zarzutem„współpracy z niemieckimi władzami okupacyjnymi na szkodę osób spośród ludności cywilnej,względnie Państwa Polskiego”.Od 18 kwietnia 1945 spędził cztery miesiące w więzieniu w Piotrkowie Trybunalskim,do 14 sierpnia 1945.Jednak Specjalny Sąd Karny w Łodzi na rozprawie w dniu 13 sierpnia 1945 r.uniewinnił go od stawianych zarzutów.W procesie zeznawał Ludwik Solski.Pomimo tego Senat(10 profesorów)Politechniki Warszawskiej odmówił przyjęcia go do pracy uchwałą z 19 grudnia 1945 roku.W ten sposób wykluczono go ze środowiska i skazano na zapomnienie.Czochralski nie mógł się bronić,nie mógł też ujawnić współpracy z AK,za którą groziło kilkuletnie więzienie UB.Wrócił do Kcyni i założył Zakłady Chemiczne BION,produkujące różnego rodzaju wyroby kosmetyczne i drogeryjne,w tym znany„proszek od kichania z Gołąbkiem”,pastę do butów,sól peklującą oraz płyn do trwałej ondulacji.W kwietniu 1954 roku zespół Gordona Teala z Texas Instruments skonstruował pierwszy tranzystor z kryształu krzemu wyhodowanego metodą Czochralskiego.Od tego czasu ilość produkowanego w ten sposób krzemu zaczęła rosnąć lawinowo.Profesor jednak tego nie dożył.Zmarł w szpitalu w Poznaniu 22 kwietnia 1953 roku.Przyczyną śmierci był atak serca,spowodowany rewizją Urzędu Bezpieczeństwa w jego willi w Kcyni.Został pochowany na starym cmentarzu w rodzinnej Kcyni,ale dopiero w 1998 roku na anonimowym grobie umieszczono tablicę z nazwiskiem.
Dziedzictwo
Lata 50 XX wieku były okresem,kiedy uczeni świata zaczęli korzystać z jego najważniejszego wynalazku metody krystalizacji.To przynosiło sławę twórcy i zainteresowanie jego osobą.Pierwsze próby rehabilitacji na PW w 1984 r.zakończyły się awanturą.Przy drugim rozpatrywaniu w 1993 r.Senat PW stwierdził,że dokonania Czochralskiego są olbrzymie,ale nie widzi potrzeby i możliwości uchylenia uchwały z 19 grudnia 1945 r.Politechnika Warszawska otrzymała od prokuratur okręgowych w Warszawie,Łodzi i Wrocławiu oraz Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich informację,że nie istnieją żadne dowody na kolaborację Czochralskiego.Potwierdziły to także archiwa sądu podziemnego Armii Krajowej.W lutym 2011 r.rektor uczelni,prof.Włodzimierz Kurnik,postanowił sięgnąć do dokumentów i definitywnie rozstrzygnąć spór o Czochralskiego.Pod kierownictwem prof.Mirosława Nadera wyruszono na poszukiwanie dokumentów w archiwach.W maju 2011 r.w Archiwum Akt Nowych odnaleziono meldunek Czochralskiego do komendy Głównej AK.Dokument składa się z dwóch kartek i nosi datę 8 czerwca 1944 r.Na stronie pierwszej jest napis„przesyłam informację od prof.Czochralskiego”.Druga to spisany raport do Oddziału II KG AK.Autor podaje,że na terenie zakładu są tartaki i hale kryte drewnem,co ułatwia pożar.Doradza jednak opanowanie,w stosownej chwili,tych magazynów z najrozmaitszym wysokowartościowym sprzętem.Jego treść nie pozostawia wątpliwości co do roli i postawy profesora w tych trudnych latach.29 czerwca 2011 roku Senat Politechniki Warszawskiej ogłosił rehabilitację Czochralskiego.Zachodzi pytanie,jak Czochralskiemu udawało się przekazywać meldunki do KG AK.Odnaleziony dokument potwierdza współpracę z wywiadem AK(Oddział II).Przypuszcza się,że bezpośrednim odbiorcą meldunków był prof.Stanisław Ostoja-Chrostowski,rzeźbiarz,grafik i malarz.To on kierował referatem Korweta,do którego trafił znaleziony meldunek.Ostoja-Chrzanowski i Czochralski spotykali się w salonie prowadzonym w czasie wojny przez Czochralskiego.W 1999 roku nadano szkole podstawowej w Kcyni im.Jana Czochralskiego.
Upamiętnienie
Poczta Polska chcąc uczcić dokonania Polaków na świecie wprowadziła w roku 2009 do obiegu cztery znaczki.Na znaczku o nominale 1,55 zł.przedstawiono podobiznę Jana Czochralskiego.Sejm RP,na posiedzeniu w dniu 7 grudnia 2012,przyjął uchwałę w sprawie ustanowienia roku 2013 Rokiem Jana Czochralskiego.Z tej okazji odbyło się wiele okolicznościowych wydarzeń mających na celu przywrócenie pamięci o jednym ze znakomitych polskich materiałoznawców.Największy rozgłos zyskał ogólnopolski flash mob„Pokaż kryształ Czochralskiego!”przygotowany przez Polskie Stowarzyszenie Dziennikarzy Naukowych.Jego uczestnicy w 128 rocznicę urodzin Profesora wyjęli swoje podręczne urządzenia elektroniczne i pokazywali je sobie nawzajem,kamerom monitoringu,przypadkowym przechodniom.
Kalendarium
- 23 października 1885 narodziny
- 1904 r.przeprowadzka do Berlina
- 1916 r.wynalezienie metody Czochralskiego
- 1917 r.objęcie kierownictwa laboratorium metaloznawczego koncernu Metallbank und Metallurgische Gesellschaft
- 1924 r.opatentowanie metalu B
- 1929 r.powrót do Polski
- kwiecień 1945 r.aresztowanie pod zarzutem kolaboracji z Niemcami
- sierpień 1945 r.oczyszczenie z zarzutów
- 22 kwietnia 1953 śmierć Jana Czochralskiego
- wyprodukowanie pierwszego tranzystora krzemowego
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz