niedziela, 22 listopada 2015

Adam Chętnik

Ur.20 grudnia 1885 w Nowogrodzie,zm.29 maja 1967 w Warszawie etnograf,muzealnik,działacz społeczny i polityczny.Miłośnik i badacz kultury kurpiowskiej,autor książek poświęconych Kurpiom Puszczy Zielonej,założyciel Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie.Jego dorobek naukowy liczy ponad 100 prac.Był posłem na Sejm I kadencji w II RP,należał do Polskiej Akademii Umiejętności.Tworzył również poezję,był muzykiem amatorem grającym na wielu instrumentach,twórcą i reżyserem zespołu pieśni i tańca oraz lutnikiem.
Biografia
Młodość
Ojciec Adama,Wincenty Chętnik,pochodził ze wsi Mątwica,którą opuścił po upadku powstania styczniowego.Zamieszkał w Nowogrodzie,gdzie trudnił się rzemiosłem:był cieślą,stolarzem,murarzem,blacharzem,a jednocześnie lutnikiem i muzykantem.Miał trzy morgowe gospodarstwo,ale praca ciesielska zajmowała go tak bardzo,że szybko pozbył się posiadanej ziemi.Trzykrotnie wyjeżdżał do Anglii(w latach 1892–1895),gdzie w Londynie pracował w fabryce stylowych mebli.Za zarobione pieniądze zorganizował cegielnię,dającą mieszkańcom Nowogrodu zatrudnienie.Ojciec Adama był człowiekiem„bywałym w świecie”,umiał czytać i pisać po polsku,znał też rosyjski i angielski.Prenumerował polskie czasopisma:"Gazetę Świąteczną","Zorzę" i "Polaka".Krzewił wśród mieszkańców Nowogrodu idee narodowo-wyzwoleńcze i społecznikowskie,będąc współorganizatorem Ochotniczej Straży Pożarnej i ruchu spółdzielczego.W działalność społeczną włączył się też Adam,prowadząc tajne nauczanie w pobliskich wioskach.W 1903 r.za namową i przy pomocy ojca założył pierwszą w Nowogrodzie bibliotekę publiczną.Zaangażował się w opór wobec rusyfikacji,polegający na bojkocie szkół z rosyjskim językiem wykładowym.We wspomnieniach napisał też o dywersji:pomieszczenia rosyjskiej szkoły w Nowogrodzie skażono trudno usuwalną cuchnącą substancją,przez co szkołę zamknięto.Kilku uczestników podał z imienia:Adam to był prawdopodobnie Chętnik.Patriotyczno-oświatowa działalność Chętników spowodowała represje władz rosyjskich:kilkakrotnie przetrzymywano ich w areszcie w Łomży.Do obowiązków Adama należała opieka nad młodszym rodzeństwem i pomoc ojcu w jego pracy,dzięki której poznał w praktyce wiele rzemiosł.Założył z rówieśnikami zespół muzyczno-teatralny,który grał na instrumentach wykonanych przez niego wraz z ojcem.Zespół dawał przedstawienia z okazji świąt religijnych.Adam Chętnik bywał też grajkiem weselnym.Swoje spostrzeżenia,obserwacje i zasłyszane opowiadania zapisywał w prowadzonym od młodych lat dzienniku,wielokrotnie nawiązywał do tych doświadczeń w późniejszych publikacjach.Początkowa szkoła w Nowogrodzie zapewniła Chętnikowi bardzo wąską edukację.Dzięki samokształceniu i prowadzeniu nauczania domowego poznawał też geografię oraz historię i literaturę polską.Do najbliższego gimnazjum w Łomży Adam Chętnik chodził trzy razy w tygodniu pieszo,rzadko korzystając ze stancji.Na utrzymanie zarabiał w łomżyńskiej mleczarni oraz pomagając ojcu na budowach.Program czteroletniego gimnazjum przerobił w półtora roku.
Studia
W 1908 r.wyjechał do Warszawy,gdzie w 1909 r.ukończył kurs pedagogiczny uprawniający do pracy w szkolnictwie prywatnym.W 1911 r.wyjechał do Petersburga,gdzie przez kilka miesięcy uzupełniał dodatkowe przedmioty i doskonalił język rosyjski.Egzamin nauczycielski dający uprawnienia do pracy w szkolnictwie publicznym zdał celująco.W Warszawie kontynuował naukę na Wyższych Kursach Naukowych prowadzonych przez Towarzystwo Kursów Naukowych,które miało charakter polskiej szkoły wyższej.We wspomnieniach napisał:Nie miałem zamiaru trawić moich dni jako belfer.W skrytości pragnąłem zostać etnografem.Podczas nauki nawiązał kontakty z publicystami i działaczami znanymi mu wcześniej jedynie z kolportowanych przez niego polskich pism.Główny opiekun Kursów Aleksander Zawadzki widział w Chętniku działacza politycznego;przez pewien czas współpracował przy wydawaniu tajnej"Polski" i kolportażu bibuły na prowincję.Najbardziej znacząca była jednak dla niego znajomość z redaktorem naczelnym"Zorzy"Mieczysławem Brzezińskim,który wykładał przyrodę martwą na kursie pedagogicznym.Pod jego wpływem młody Chętnik wycofał się z polityki,a zaangażował się w ruch ludowy i działalność dziennikarsko-publicystyczną.Otrzymał też od niego wsparcie w postaci znalezienia mieszkania w bursie i zatrudnienia w administracji pisma,co umożliwiło samodzielne utrzymanie przy braku wsparcia od rodziny.Po śmierci Brzezińskiego w 1911 r.wdowa po nim Rozalia Brzezińska,pisarka ludowa wynajęła pokój Chętnikowi oraz udostępniła pracownie i bibliotekę swojego męża.Adam Chętnik nazywał Brzezińskiego swoim ukochanym mentorem,a po jego śmierci symbolicznie odwdzięczył się za opiekę,pisząc o jego działalności w czasopismach(w"Drużynie"w 1913 r.w"Oświacie Polskiej"w 1930 r.) i wydając w 1930 r.obszerną publikację Mieczysław Brzeziński.Jego życie i praca.Na Kursach Adam Chętnik poznał swoją pierwszą żonę Zofię Klukowską,którą poślubił w Warszawie 9 czerwca 1914 roku.
Działalność społeczno-polityczna
"Drużyna" i ruch junacki
Od 1912 r.wydawał pismo"Drużyna"przeznaczone dla młodzieży wiejskiej.Czasopismu towarzyszyły osobne broszury naukowe oraz podręczniki przeznaczone dla działaczy ludowych i junackich pod wspólną nazwą"Biblioteka Drużyny".Czasopismo ukazywało się z przerwami przez 12 lat.Adam Chętnik należał do władz ruchu junackiego jako członek Rady Przybocznej.
Krajoznawstwo
Obok działalności dziennikarskiej i organizacyjnej Chętnik działał również na polu turystyczno-krajoznawczym.Na kursach pedagogicznych poznał Kazimierza Kulwiecia,redaktora"Ziemi",współzałożyciela i prezesa Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego.W"Ziemi"publikował w 1911 r.sprawozdania etnograficzno-krajoznawcze.Jego działalność w PTK obejmowała organizowanie młodzieżowych kół krajoznawczych,muzealnictwo regionalne i publicystykę krajoznawczą.Założył w Nowogrodzie w 1917 r.koło krajoznawcze,którego prezesem pozostał aż do 1934 r.organizował wycieczki dla młodzieży kurpiowskiej.Jego nieodłącznym wyposażeniem już wówczas był notatnik:zapiski i rysunki z wycieczek wykorzystywał w swoich późniejszych publikacjach.Był zapalonym zbieraczem:swoje zbiory zgromadzone z myślą o utworzeniu muzeum kurpiowskiego przekazał utworzonym przez Towarzystwo muzeom regionalnym w Ostrołęce i Łomży.Adam Chętnik publikował wiele artykułów oraz osobnych tekstów zawierających opisy różnych regionów i ich zabytków,miejscowości,osobliwości przyrodniczych.Ukazywały się na łamach"Ziemi","Drużyny",a później w"Gościu Puszczańskim" i Bibliotece Nadnarwiańskiej.
Związek Puszczański
W latach 1919–1922 ukazywało się redagowane przez Chętnika pismo"Gość Puszczański".Jesienią 1919 r.Adam Chętnik został prezesem nowo powstałego Związku Puszczańskiego,a pismo stało się organem Związku.Związek zajmował się sprawami Kurpiów i ich sąsiadów Mazurów pruskich,z uwzględnieniem interesów ogólnopolskich.W deklaracjach programowych Związku podkreślał,iż ma on charakter społeczno-gospodarczy i kulturalny oraz apolityczny.Chętnik zakładał koła Związku Puszczańskiego m.in.w Myszyńcu,Kadzidle,Łysych i Czarni.
Na rzecz Mazur
Po ogłoszeniu w 1919 r.plebiscytu na Warmii i Mazurach Adam Chętnik zgłosił się do Głównego Komitetu Mazurskiego w Warszawie,gdzie uzyskał zgodę na utworzenie lokalnego komitetu w Nowogrodzie z prawem do wydawania własnego pisma i materiałów propagandowych.W agitacji na rzecz przyłączenia Mazur do Polski powoływał się na wspólnotę językowo-obyczajową Warmiaków i Mazurów pruskich z Kurpiami,czyli podobieństwo gwar i zwyczajów.Do agitacji plebiscytowej oraz propagowania idei pracy organicznej w duchu patriotyzmu powołał pismo kurpiowsko-mazurskie"Gość Pograniczny"(1920–1923 z przerwami),którego redakcja mieściła się razem z"Gościem Puszczańskim"w jego domu.Udało mu się zorganizować kolportaż nie tylko na terenach przygranicznych,ale również na dalsze tereny,aż do Suwalszczyzny.Powoływał oddziały i koła Związku Puszczańskiego,ukierunkowując je do działań plebiscytowych,starał się też do nich wciągnąć organizacje młodzieżowe i harcerstwo,członków Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego,nauczycieli,Ochotniczą Staż Pożarną itp.Niekorzystny dla Polski wynik plebiscytu w 1920 r.nie zraził go do działań na rzecz"braci Mazurów"w celu przeciwdziałania germanizacji i podtrzymywania świadomości narodowej.Rozpoczął wydawanie serii"Biblioteczka Pogranicza Prus Wschodnich".Jako pierwsza ukazała się broszura poświęcona Stachowi Konwie.Dzięki jego staraniom postawiono Konwie pomnik w lesie pod Jednaczewem.Na uroczystości odsłonięcia pomnika 25 czerwca 1922 zjawiło się kilku Mazurów z pogranicza,przez co po części oficjalnej urządzono wiec w sprawie mazurskiej.W okresie międzywojennym,kiedy granica polsko-pruska stała się trudniejsza do przekroczania,działalność mazurska Chętnika sprowadziła się do publikacji artykułów i opracowań historyczo-etnograficznych,z których najbardziej znacząca była książka Mazurskim Szlakiem.Opisy,obrazki,opowieści,gadki z Pogranicza Prus Wschodnich z ilustracjami i mapkami(1939 r.)Działalność i publikacje związane z Mazurami były główną przyczyną wpisania Chętnika na"czarną listę"władz okupacyjnych podczas II wojny światowej.
Poseł na Sejm
W pierwszych latach w niepodległej Polsce był posłem na Sejm I kadencji(1922–1927)z ramienia Związku Ludowo-Narodowego.Jako poseł z ziemi łomżyńskiej zasiadał w komisjach zajmujących się sprawami regionu:gospodarką leśną,regulacją Narwi,kwestiami gospodarczymi i oświatowymi,bronił interesów regionu przez składanie wniosków i interpelacji poselskich.Po upływie kadencji Sejmu wycofał się z działalności politycznej i poświęcił się pracy naukowej.
Praca naukowa i muzealnictwo
"Chata Kurpiowska"
Pierwsza książka Chętnika"Puszcza kurpiowska"ukazała się w 1913 r.Jego druga książka"Chata kurpiowska"(1915 r.)nawiązywała do rozprawy Jana Karłowicza pt."Chata polska.Studium lingwistyczno-archeologiczne",zawierającej apel o gromadzenie szczegółowych opisów budownictwa ludowego różnych regionów.Była to druga obszerna monografia o budownictwie ludowym,po"Budownictwie ludowym na Podhalu"Władysława Matlakowskiego.Jako praca poprawna metodycznie,oparta o doskonałą znajomość terenu i tematu(Adam Chętnik zadedykował ją ojcu,"kurpiowskiemu cieśli zawołanemu")została doceniona przez środowisko naukowe.Adam Chętnik otrzymał za nią nagrodę im.Mianowskiego od Instytutu Popierania Nauki.Całość nagrody i honorarium przeznaczył na zakup ziemi nad Narwią,gdzie w przyszłości Chętnikowie zamierzali się osiedlić."Chata kurpiowska" i późniejsze opracowania ukazywały się z samodzielnie wykonanymi przez autora rysunkami i fotografiami.Swoje umiejętności ilustratorskie doskonalił w Szkole Rysunku im.Wojciecha Gersona oraz na kursach organizowanych przez Towarzystwo Miłośników Fotografii.
Muzeum Kurpiowskie
Według wspomnień Adama Chętnika,już w 1909 r.rozpoczął on gromadzenie zbiorów z myślą o utworzeniu muzeum kurpiowskiego.Część tych zbiorów,przekazana muzeom w Ostrołęce i Łomży,zaginęła podczas I wojny.W 1927 r.własnym staraniem wraz z żoną Zofią na zakupionej w 1919 r.ziemi otworzyli Muzeum Kurpiowskie w Nowogrodzie.Przy budowie i utrzymaniu muzeum działali też wolontariusze z Nowogrodu i okolicznych miejscowości.Było to drugie muzeum na wolnym powietrzu w Polsce.Przy muzeum w 1933 r.Towarzystwo Naukowe Płockie utworzyło Stację Naukową Dorzecza Środkowej Narwi.Adam Chętnik był jej kierownikiem aż do wybuchu wojny w 1939 r.Podczas drugiej wojny światowej muzeum zostało zniszczone.Adam Chętnik podjął starania odbudowy muzeum po wojnie,a nasilił je po przejściu na emeryturę.W 1963 r.otwarto dział bartniczy,później także rolniczy.
Pod niemiecko-hitlerowskim obuchem
W związku z działalnością polityczną prowadzoną przed wojną,Adam Chętnik musiał opuścić Nowogród i ukrywać się przed okupantem w Warszawie pod przybranym nazwiskiem Antoniego Chojnowskiego.Doktoryzował się na tajnym uniwersytecie z tematu Pożywienie Kurpiów,jadło i napoje zwykłe,obrzędowe i głodowe.Swoje spostrzeżenia dotyczące życia codziennego,obyczajów,folkloru,okupacyjnego humoru,charakterystycznych zachowań i postaw,a także doświadczeń terroru i postawy wobec losu Żydów opisał w maszynopisie pt."Pod niemiecko-hitlerowskim obuchem".
Po II wojnie światowej
Wznowił działalność Stacji Naukowo-Badawczej Narwi Środkowej,która zyskała wsparcie od Akademii Umiejętności.Przeniósł siedzibę stacji z Nowogrodu do Łomży.Organizował Muzeum Regionalne w Łomży,otwarte w 1948 r.W latach 1951–1958 pracował w Muzeum Ziemi w Warszawie na stanowisku kustosza działu bursztynu.Przeszedł na emeryturę w 1958 r. i przeniósł się na stałe do Nowogrodu,gdzie wznowił starania nad odbudową skansenu.W utrwalaniu kultury Kurpiów zaangażowała się również Jadwiga Nowicka,z którą wziął ślub 22 listopada 1955.Na emeryturze wciąż doradzał muzeom jako rzeczoznawca do spraw Kurpiowszczyzny.
Pamięć
Adam Chętnik został pochowany na cmentarzu w Nowogrodzie,na jego grobie postawiono głaz i duży pień bartny.
Jego imię nosi założony przez niego Skansen Kurpiowski oraz:

  • Szkoła Podstawowa w Nowogrodzie(od 1987 r.)
  • Publiczna Szkoła Podstawowa w Jednorożcu(od 28 maja 1988)
  • Zespół Szkół Zawodowych nr 4 w Ostrołęce
  • Ostrołęckie Towarzystwo Naukowe(założone w 1986 r.)
  • Hufiec Nadnarwiański ZHP w Łomży(od 11 grudnia 2007)

Publikacje

  • Puszcza Kurpiowska,1913 r.
  • Chata Kurpiowska,1915 r.
  • Życie Puszczańskie Kurpiów,1971 r.
  • Mazurskim szlakiem,1939 r.
  • monografie Nowogrodu,Myszyńca,Dąbrówki,Opęchowa
  • Kurpie,1924 r.
  • Z Kurpiowskich borów,1930 r.
  • Obrazki i gadki
  • Krótki przewodnik po Kurpiach,1932 r.
  • Kalendarzyk zwyczajów i obrzędów ludu kurpiowskiego,1934 r.
  • O bursztynie i przemyśle bursztyniarskim,1923 r.

Odznaczenia

  • Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski(1966 r.za zasługi dla muzealnictwa regionalnego)
  • Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski(2 maja 1923)
  • Złoty Krzyż Zasługi

Brak komentarzy:

Prześlij komentarz