Anna Świrszczyńska

Ur.7 lutego 1909 w Warszawie,zm.30 września 1984 w Krakowie)polska poetka,dramatopisarka,prozaiczka,autorka wielu utworów dla dzieci i młodzieży.

Życiorys
Córka Jana Świerczyńskiego i Stanisławy z Bojarskich(Świrszczyńska to błędny,ale nigdy nie sprostowany,zapis jej nazwiska w księdze metrykalnej);od najmłodszych lat żyła w bliskim kontakcie ze sztuką.Jej ojciec był artystą malarzem,rzeźbiarzem i etnografem.Po ukończeniu gimnazjum Janiny Tymińskiej w Warszawie i zdaniu matury(1927 r.)Świrszczyńska rozpoczęła studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim.Na planowane studia artystyczne nie miała środków finansowych Jan Świerczyński tworzył głównie monumentalne kompozycje historyczne,na które trudno mu było znaleźć nabywców,dlatego rodzina żyła bardzo skromnie.Poznane podczas nauki piękno i bogactwo ojczystego języka(zwłaszcza staropolszczyzny)skłoniło Świrszczyńską do samodzielnych prób poetyckich.W 1930 roku w piśmie„Płomyk”opublikowano jej wiersz zatytułowany„Śnieg”.Za swój właściwy debiut Świrszczyńska uważała jednak wiersz„Południe”wydrukowany w 1934 roku na łamach„Wiadomości Literackich”(zdobyła nim I nagrodę w Turnieju Młodych Poetów).Dwa lata później w 1936 roku została członkiem Związku Zawodowego Literatów Polskich.W tym też czasie rozpoczęła,kontynuowane niemal przez całe życie,pisanie utworów przeznaczonych dla dzieci(z początku również wspólnie z Janiną Porazińską).W latach 1936–1939 pracowała w Związku Nauczycielstwa Polskiego,jako redaktorka„Małego Płomyczka”.Publikowała w pismach dla dzieci i młodzieży wydawanych przez ZNP,czyli właśnie w„Małym Płomyczku”,„Płomyku”,„Płomyczku”oraz w„Kurierze Warszawskim Dzieciom” i tygodniku„Pion”.W 1936 roku wzięła udział w strajku nauczycieli,protestujących przeciw zawieszeniu działalności Zarządu Głównego ZNP(powodem takiej decyzji władz państwowych było propagowanie komunizmu i państwa sowieckiego w jednym z numerów Płomyka).W 1936 roku nakładem własnym autorki ukazała się pierwsza książka poetki:"Wiersze i proza".Podczas okupacji przebywała w Warszawie.Utraciwszy dotychczasowe zajęcie,podejmowała różne prace zarobkowe.Zatrudniona była jako sprzedawczyni,salowa w szpitalu,kelnerka w cukierni czy roznosicielka pieczywa.Nie przerwała jednak twórczości literackiej.W 1942 roku uznanie (i nagrodę)zdobył jej wiersz pt.„Rok 1941”,a w 1943 roku powstał jeden z najlepszych jej utworów scenicznych: oparty na motywach antycznych dramat pt."Orfeusz".Sztuka ta zdobyła II nagrodę w konkursie literackim zorganizowanym przez warszawskie podziemie kulturalne,w którego życiu brała Świrszczyńska czynny udział:publikowała w konspiracyjnych pismach i wydawnictwach,wydała kolejną książeczkę dla dzieci,a w planach miała napisanie cyklu powieści historycznych dla młodzieży.Już po wojnie ukazał się jednak tylko pierwszy z zamierzonych tomów::"Arkona gród Świętowita,o walce plemion słowiańskich z Germanami.Przeważająca większość jej tekstów przeznaczonych dla młodego czytelnika to wierszem pisana polska historia i polskie legendy historyczne.Świrszczyńska wzięła udział w powstaniu warszawskim(1944 r.)jako sanitariuszka.Po jego upadku przedostała się do Sochaczewa,skąd na początku 1945 r.wyjechała do Krakowa,w którym mieszkała do końca życia.W Krakowie powróciła do pracy literackiej;drukowała w wielu pismach,m.in.w„Dzienniku Polskim”,„Iskierkach”,„Świerszczyku”,„Tygodniku Powszechnym”,współpracowała z Polskim Radiem,które nadawało audycje i słuchowiska jej autorstwa,pisała też scenariusze filmów animowanych.W latach 1946–1950 pracowała jako kierownik literacki Państwowego Teatru Młodego Widza w Krakowie.Teatr ten był jej ostatnim pracodawcą.Od 1951 r.całkowicie poświęciła się twórczości literackiej.W 1953 r.poślubiła aktora Jana Adamskiego,z którym miała córkę Ludmiłę;w 1968 r.małżonkowie rozwiedli się.Drugi tom jej poezji"Liryki zebrane"ukazał się dopiero dwadzieścia dwa lata po debiutanckim:w 1958 roku Świrszczyńska włączyła do niego wiersze powstałe w różnych latach,w tym z okresu wojny i na temat wojny.W latach 60 do 80 publikowała swoje utwory m.in.w„Płomyku”,„Poezji”,„Literaturze”,„Kulturze”czy„Szpilkach”.Ukazało się sześć nowych tomów poezji(w tym tak znaczące jak"Jestem baba"w 1972 r.czy"Budowałam barykadę"z 1974 r.)oraz kilka wyborów z dotychczasowego dorobku.Jej działalność twórcza była zauważana:za utwory przeznaczone dla dzieci i młodzieży otrzymała nagrodę Prezesa Rady Ministrów(1973 r.)w 1976 r.za upowszechnianie kultury wręczono jej nagrodę m.Krakowa.Odznaczono ją Krzyżem Kawalerskim(1957 r.) i Krzyżem Oficerskim(1975 r.)Orderu Odrodzenia Polski oraz Medalem Komisji Edukacji Narodowej.
Twórczość
Przedwojenna twórczość Świrszczyńskiej to często poetyckie opisanie pewnych obrazów(nawet rozumiane dosłownie wiersze mają podtytuły:fresk,gobelin,gobelin barokowy).To jakby ślad dzieciństwa spędzonego w ojcowskiej pracowni,wśród obrazów,reprodukcji,albumów jej własne„malowanie”świata.Staranność,nawet drobiazgowość w dobieraniu słów,częste stylizacje na język staropolski pozwalały jej na tworzenie poetyckich,wielce kunsztownych miniaturek.Ten dar wyszukania odpowiednich słów i zwięzłości samej wypowiedzi został przez poetkę w późniejszych latach właściwie wykorzystany.Podczas wojny okazało się,że dotychczasowy sposób i styl opowiadania świata nie jest w stanie zmieścić i przekazać tego,co wtedy trzeba było opisać.Może właśnie wtedy zdecydowała,że od opisania obrazu i odbieranych wrażeń o wiele ważniejsze będzie przekazywanie swoich własnych uczuć.Charakterystyczna była dla niej nigdy nie kończąca się praca nad wierszami:skróty,zmienianie wybranego wcześniejszego podziału na zwrotki,pojawiające się dopiero w późniejszych wydaniach podtytuły wierszy czy nawet ich odmienne wersje.Świat przez nią tworzony nigdy nie był określony do końca.Była pisarką,której styl celowo i świadomie podlegał ciągłym zmianom.Chciała wypracować takie formy wyrazu,które najbardziej odpowiadałyby jej zamysłom.Przez wiele lat poetka szukała sposobu opisania przeżyć z okresu Powstania Warszawskiego:bólu i cierpienia,którego była świadkiem i którego sama doświadczyła podczas tych dni.Tom"Budowałam barykadę"wydany został trzydzieści lat po Powstaniu.W zawartych w nim wierszach nie ma kunsztownych i pięknych poetyckich metafor,ich forma jest oszczędna,wręcz surowa;a treścią najczęściej nie są podniosłe uczucia,lecz zwykłe zmagania z głodem,strachem,bólem i śmiercią.Poszukiwanie własnych środków artystycznych wyraźnie zaznaczyło się też w innym ważnym dla Świrszczyńskiej nurcie jej sztuki bardzo silnym feminizmie.To,co miało swój początek w Czarnych słowach,jeszcze nieco przysłonięte egzotyką i „ludowym”prostym i naturalnym traktowaniem erotyki,zostało rozwinięte i świadomie zastosowane w tomiku"Jestem baba".Wnikliwie i bezkompromisowo(w równym stopniu pod względem zawartej treści jak użytego języka),z ekshibicjonistyczną niemal szczerością pisała o kobietach,ich psychice,odmiennym od męskiego punkcie widzenia i pojmowania świata,zmysłowości i co do tej pory było niespotykane również biologii kobiecego ciała w różnych momentach życia.Pisała o tym,jak to jest„być kobietą”.Poruszanie tych właśnie tematów:losu kobiety i seksu,w specyficzny,jej tylko właściwy sposób oraz wypracowanie charakterystycznego,oszczędnego(często wręcz skąpego w słowa)stylu to najważniejsze osiągnięcia Świrszczyńskiej,dzięki którym Czesław Miłosz uznawał ją za jedną z najwybitniejszych i nowatorskich współczesnych poetek polskich.
Bibliografia
Twórczość poetycka

• Wiersze i proza(1936 r.)Warszawa,nakładem autora
• Liryki zebrane(1958 r.)Warszawa,PIW
• Czarne słowa(1967 r.)Kraków,Wyd.Literackie(tom zawiera wiersze oraz 3 jednoaktówki:Czarny kwadrat, złowiek i gwiazda i Rozmowa z własną nogą)
• Wiatr(1970 r.)Warszawa,PIW
• Jestem baba(1972 r.)Kraków,Wyd.Literackie(jedno z wydań miało podtytuł:Świrszczyńska z rysunkami Berezowskiej,Berezowska z wierszami Świrszczyńskiej)
• Poezje wybrane(1973 r.)Warszawa,LSW(wybór i wstęp autorki)
• Budowałam barykadę(1974 r.)Warszawa,Czytelnik
• Szczęśliwa jak psi ogon(1978 r.)Kraków,Wyd.Literackie
• Wybór wierszy(1980 r.)Warszawa,Czytelnik(uwaga:w książce są również utwory pisane prozą)
• Poezje(1984 r.)Warszawa,Czytelnik(wybór autorki)
• Teatr poetycki(1984 r.)Kraków,Wyd.Literackie(zawartość:Orfeusz,Misterium piętnastowieczne.Czarny kwadrat,Człowiek i gwiazdy,Święty i diabeł,Rozmowa z własną nogą)
• Cierpienie i radość(1985 r.)Warszawa,PIW(tom ostatni,pośmiertny)
• Kobiety,baby(1988 r.)Kraków,Oficyna Pod Baranami Wyd.Miniatura(wybór i oprac.Zdzisława Zegadłówna)
• Czysta rozkosz(1992 r.)Szczecin,Glob(wybór Tadeusza Żukowskiego)
• Radość i cierpienie.Utwory wybrane(1993 r.)Kraków,Wyd.Literackie(wybór Krzysztofa Lisowskiego)
• Ogromniejąca perła samotności:poezja(1996 r.)Warszawa,Interart(wybór wierszy)
• Poezja(1997 r.)Warszawa,PIW(wybór Czesława Miłosza)
• Liryki najpiękniejsze(1999 r.)Toruń,Algo(wybór Aleksandra Madydy)
• Jestem baba. Wiersze z różnych lat(2000 r.)Warszawa,Prószyński i S-ka(wybór Anny Janko)

Dramaty sceniczne,słuchowiska radiowe,widowiska tv(wystawiane,nadawane w radio czy TV lub opublikowane drukiem)

• Śmierć Orfeusza(1938 r.)słuchowisko radiowe(radio i druk.1938 r.)
• Orfeusz.Sztuka w 3 aktach(1947 r.)sztuka powstała ok.1942 r.prapremiera teatr.w reż.Wilama Horzycy 1946 r.TV 1964,1971 r.druk:1947 r.Warszawa,Wyd.Kuthana
• Ostrożny.Sztuka w 2 odsłonach(1946 r.)
• Strzały na ulicy Długiej(1947 r.)(nt.odbicia więźniów pod Arsenałem),wystawiona 1947 r.druk 1948 r.w radio 1950 r.
• Odezwa na murze(1951 r.)nagroda Ministra Kultury i Sztuki w konkursie na współczesną sztukę polską w 1951 r.
• Czerwone sztandary(1952 r.)współautor:Henryk Vogler
• Życie i śmierć(1956 r.)
• Trzy kobiety i ja(1960 r.)
• Miałem dwie żony(1963 r.)
• Śmierć w Kongo(1963 r.)
• Kiedy rzeka była źródłem(1967 r.)spektakl Teatru Telewizji oparty na sztuce Odezwa na murze
• Mama płaci alimenty(1967 r.)

Twórczość dla dzieci i młodzieży
Utwory sceniczne:

• Biedulka,co siedem kostek miała(1947 r.)utwór dramatyczny
• Farfurka Królowej Bony(1947 r.)utwór sceniczny;1948 r.w radio,1993 r.spektakl Teatru Telewizji
• Awantura z ogniem(1949 r.)utwór dramatyczny,realizacja radiowa
• Opowieść o kulawym Bogu Hefajstosie(1954 r.)również pod tytułem Hefajstos.Jak słońce spadło z nieba
• Zrobiła się dziura w niebie(1954 r.)
• Tygrys tańczy dla Szu-Hin(1959 r.)również pod tytułem Bajka chińska
• O złym księciu Popielu i o dobrym Piaście(1960 r.)również pod tytułem Baśń o Piaście i Popielu
• Pan Twardowski(1962 r.)
• O pięknej Dorotce(1969 r.)
• Kiedy Ziemowit miał siedem lat(1989 r.)

oraz wiele słuchowisk radiowych,niemal wyłącznie dla dzieci i młodzieży(od lat trzydziestych do sześćdziesiątych ub.w.)
Powieści

• Arkona,gród Świętowita.Z dziejów słowiańskiej Rugii,czyli Rany.Powieść dla starszej młodzieży(1946 r.)

Bajki i opowieści wierszem dla dzieci

• O żaczkach kolędniczkach i świątecznych pierniczkach(1934 r.)
• Psotny Morus.Przygody pieska(1936 r.)(współautor:Janina Porazińska)
• Rok polskiego dziecka.Wiersze i obrazki sceniczne na doroczne święta państwowe i szkolne(1936 r.)
• Król Knotek(1938 r.)
• Miała czarownica złote grabie(1943 r.)
• Gdańska panienka.Wiersze dla dzieci(1947 r.)
• O szewcu warszawskim(1947 r.)opowieść wierszem o Janie Kilińskim
• Tabakierka króla Stasia(1947 r.)
• Tygrys w kwiatki i inne bajki wschodnie(1948 r.)
• Trzy brudasy(1949 r.)
• O Małgosi,co się niczego nie bała(1958 r.)
• Opowieści dawnej treści(1958 r.)zawartość:Farfurka królowej Bony;Starościanka i Sokolniczek;Opowieść o ślicznej Agnieszce;O Janie Matejce i panu Kajetanie
• Cudowna broda szacha(1959 r.)
• Nad rzeką Zam-Zam(1960 r.)
• O małej Obie,najlepszej siostrzyczce na świecie.Opowieść japońska(1960 r.)również jako Przygody w Krainie Chryzantem
• Rogaliki Króla Jana(1960 r.)zawartość:O Panu Reju z Nagłowic;Rogaliki króla Jana;O biednym szklarczyku i panu Kościuszce;Markietanki księcia Józefa
• O przygodach i igraszkach wesołego Patałaszka(1962 r.)
• Z dawnej Polski(1963 r.)zawartość:Jak myszy zjadły Popiela;Skarby księżniczki Dobrawy;Jak Bolko Niemce zadziwił;O gdańskiej burmistrzance
• Paź królowej Barbary(1964 r.)zawartość:Dąb króla Kazimierza,Paź królowej Barbary,Żaczek i alchemik,O Panu Twardowskim;wyd.z 1987 r.rozszerzone zostało o część opowieści wcześniej publikowanych oraz o utwory:Polska książka księżnej Kingi,Jak Łokietek lał się pod Płowcami,Ołtarz mistrza Wita,Gdy Mikołaj Kopernik był żakiem,O lipie z Czarnolasu,Król Batory i Maciej Skiba,Kołnierzyk Frycka Chopina,Wiewiórka Adama Mickiewicza,Romuald Traugutt
• Kołysanka dla Marka(1970 r.)
• Historie z dawnych lat(1972 r.)zawartość:wybór z książki Paź królowej Barbary
• Za czasów Piasta(1975 r.)zawartość:Lech,Czech i Rus;O dzielnym Piaście;Przygoda w borze
• Śląskie opowieści(1982 r.)zawartość:Ojciec Lompa;Franciszek Myśliwiec;Stary sołtys Śleziona
• Wesele hipopotama(1983 r.)
• Jak Krak zbudował Kraków(1984 r.)
• Pan Twardowski i inne opowieści(1984 r.)wybór z poprzednio wydanych opowieści
• Królewna Wanda(1985 r.)
• Szumią lasy nad Gopłem(1988 r.)

i ok.30 wydań niewielkich objętościowo wierszowanych utworów dla dzieci(od lat trzydziestych po osiemdziesiąte ub.w.)Ukazało się również drukiem kilka zeszytów z tekstami piosenek autorstwa Anny Świrszczyńskiej.Inna działalność literacka i artystyczna Świrszczyńskiej to przekłady(np.libretto do opery Hagith,muz.Karol Szymanowski,arie wspólnie z B.Romaniszynem do muzyki Ch.Glucka,poezje wietnamskie Che Lan Vien,ale z j.franc.)oraz adaptacje sceniczne(Królewna Śnieżka,Zakonnica Denisa Diderota,Pani Bovary Flauberta)
Poezje Świrszczyńskiej w przekładach

• Thirty-four poems on the Warsaw uprising(1977 r.)New York.Przekład:Magnus Jan Kryński,Robert A.Maguire
• Building the Barricade(1979 r.)Kraków.Przekład:Magnus Jan Kryński,Robert A.Maguire
• Happy as a dog’s tail(1985 r.)San Diego.Wybór i przekład:Czesław Miłosz i Leonard Nathan
• Fat like the sun(1986 r.)London.Przekład:M.Marshment,G.Baran
• Talking to my body(1996 r.)Port Townsend.Przekład:Czesław Miłosz i Leonard Nathan