Grzegorz Fitelberg

Ur.18 października 1879 w Dźwińsku obecnie Dyneburgu,zm.10 czerwca 1953 w Katowicach dyrygent,kompozytor i skrzypek.
Życiorys
Był synem muzyka wojskowego Hozjasza Fitelberga.W latach 1891-1896 odbył studia w Instytucie Muzycznym w Warszawie pod kierunkiem Stanisława Barcewicza(skrzypce) i Zygmunta Noskowskiego(kompozycja).W 1896 r.został skrzypkiem orkiestry Teatru Wielkiego w Warszawie,a od 1901 r.był ponadto koncertmistrzem(w 2.grupie skrzypków)Filharmonii Warszawskiej.Wówczas zwrócił na siebie uwagę jako kompozytor w 1898 r.zdobył I nagrodę na konkursie imienia Ignacego Paderewskiego w Lipsku za Sonatę a-moll na skrzypce i fortepian.W 1901 r.analogiczny sukces przyniosło mu na konkursie hrabiego Maurycego Zamoyskiego w Warszawie Trio f-moll na skrzypce,wiolonczelę i fortepian.W sezonie 1904/1905 zadebiutował w Filharmonii Warszawskiej jako dyrygent.Dalsza działalność artystyczna Fitelberga rozwijała się pod znakiem znajomości(od 1901 r.)a następnie przyjaźni i współpracy z Karolem Szymanowskim.W 1905 r.współorganizował z nim i prowadził Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich.W 1906 r.dyrygował pierwszymi koncertami Młodej Polski,w Warszawie(6 lutego) i Berlinie(30 marca),na których obok utworów Szymanowskiego,Karłowicza,Różyckiego i Szeluty wykonał własny poemat symfoniczny"Pieśń o sokole".W sezonie 1906/1907 wystąpił kilkakrotnie w filharmonii w Berlinie,dyrygując poematami symfonicznymi Richarda Straussa,a w następnym sezonie prowadził polskie prawykonanie Salome tego kompozytora w Teatrze Wielkim w Warszawie.W latach 1908-1911 stał na czele Filharmonii Warszawskiej,występując zarazem gościnnie w Berlinie,Lipsku,Dreźnie i Wiedniu.Latem 1910 r.prowadził orkiestrę w Majorenhofie k.Rygi,gdzie 12 września wykonał próbnie część 1 nie ukończonej jeszcze II Symfonii Szymanowskiego;w całości utwór ten(jemu dedykowany)przedstawił 7 kwietnia 1911 w Filharmonii Warszawskiej.W latach 1912-1913 był dyrygentem Hofoper w Wiedniu;występował tu także z orkiestrą Konzertverein,z którą 25 i 26 kwietnia 1912 gościł w Krakowie.W 1913 r.powrócił na krótko do Warszawy,a następnie na zaproszenie Siergieja Kusewickiego udał się do Rosji.W latach 1914-1919 działał w Piotrogrodzie:19 listopada 1914 dyrygował koncertem muzyki polski(Moniuszko,Fitelberg,Karłowicz,Szymanowski),następnie prowadził orkiestrę teatru Muzykalnaja Drama oraz orkiestrę Teatru Maryjskiego i Michajłowskiego.Od 1917 r.dyrygował również Orkiestrą Państwową,a po wyjeździe Kusewickiego(1920 r.)stanął na jej czele.W sezonie 1920/1921 był dyrygentem Teatru Wielkiego w Moskwie.W 1921 r.po krótkim pobycie w kraju objął stanowisko dyrygenta Baletów Rosyjskich Siergieja Diagilewa.Współpracował z tym zespołem do 1924 r.dyrygując na zmianę z Ernestem Ansermetem i Eugene Goossensem m.in.w Paryżu,Londynie,Monte Carlo i Brukseli;3 czerwca 1922 dyrygował prawykonaniem"Mawry"Strawińskiego w paryskiej Operze.W latach 1924-1934 kierował Filharmonią Warszawską oraz współpracował z Teatrem Wielkim w Warszawie;1926-1933 wystawił opery:"Złoty kogucik"Rimskiego-Korsakowa,"Beatrix Cenci"Różyckiego,"Demon"Rubinsteina,"Faust"Gounoda,"Carmen"Bizeta,"Eugeniusz Oniegin"Czajkowskiego,"Cyganeria"Pucciniego.Występował także za granicą,m.in.w 1925 r.dał serię koncertów w Teatro Colón w Buenos Aires,w 1929 r.wystawił opery Borodina,Musorgskiego i Rimskiego-Korsakowa w Opéra Privé de Paris,z którą odbył tournée po krajach Ameryki Łacińskiej.W 1929 r.wybudował willę w Warszawie na Saskiej Kępie przy ul.Elsterskiej 3,w której mieszkał wraz z Haliną Szmolcówną.W latach 1934-1939 zorganizował i prowadził Orkiestrę Symfoniczną Polskiego Radia w Warszawie.Oprócz stałych koncertów radiowych występował z tym zespołem na koncertach publicznych w Warszawie i Krakowie(koncerty wawelskie w latach 1936-1939),a także na Wystawie Światowej w Paryżu(1937 r.)gdzie orkiestra zdobyła złoty medal.W listopadzie 1939 r.Fitelberg opuścił Warszawę i w dramatycznych okolicznościach,przez Wiedeń i Mediolan udał się do Paryża.W 1940 r.wystąpił tu kilkakrotnie oraz dał szereg koncertów w Bristolu(dla BBC),Londynie i Hadze na rzecz polskich ofiar wojny.W listopadzie 1940 r.wyjechał do Ameryki Południowej;1940/41 był dyrygentem w Teatro Colón w Buenos Aires.Lata 1942-1945 spędził w USA,podejmując się różnych zajęć(instrumentowanie,dyrygowanie) i godząc się na artystyczne kompromisy.„Dobre koncerty”jak pisał 6 listopada 1945 do Stefana Spiessa miał jedynie w Montrealu,Toronto oraz w Nowym Jorku z Witoldem Małcużyńskim i Bronisławem Hubermanem(Bach,Beethoven,Szymanowski).W 1946 r.powrócił do Europy,gdzie rozwinął ożywioną działalność koncertową,zwłaszcza w Wielkiej Brytanii,krajach niderlandzkich i skandynawskich.W październiku 1946 r.w Krakowie poprowadził swój pierwszy koncert po powrocie do kraju("Epizod na maskaradzie"Karłowicza,"Koncert skrzypcowy Palestra","Harnasie"Szymanowskiego).W 1947 r.objął dyrekcję Wielkiej Orkiestry Symfonicznej Polskiego Radia w Katowicach.Z orkiestrą tą występował również w Warszawie,Wrocławiu,Krakowie oraz w Czechosłowacji(1948 r.)Rumunii i na Węgrzech(1950 r.)W ostatnich latach współpracował ze swoim następcą,Janem Krenzem.Fitelberg zajmował się także dydaktyką:w latach 1927-1930 prowadził klasę dyrygentury i orkiestry w konserwatorium w Warszawie,w sezonie 1950/51 był profesorem Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Katowicach.Do jego uczniów należeli m.in.Mieczysław Mierzejewski,Marian Neuteich,Olgierd Straszyński oraz Karol Stryja,który był inicjatorem Międzynarodowego Konkursu Dyrygentów im.Grzegorza Fitelberga.W 2004 r.w 125.rocznicę urodzin artysty,z inicjatywy Krzysztofa Szyrszenia pracującego wówczas w Ambasadzie RP w Rydze polskiego pianisty,tłumacza i animatora polsko-łotewskiej współpracy kulturalnej,zorganizowano na Łotwie szereg imprez poświęconych Fitelbergowi,oraz odsłonięto pamiątkową tablicę w Dyneburgu mieście urodzenia dyrygenta.Grzegorz Fitelberg jest ojcem kompozytora Jerzego Fitelberga(1903–1951).
Fitelberg a nowa muzyka polska
Prawykonania
Fitelberg był pierwszym wykonawcą wielu utworów,m.in.:
(uwaga:w nawiasach podano rok prawykonania,a nie skomponowania utworu)

• Mieczysława Karłowicza:
• Odwieczne pieśni op.10(Berlin 1907 r.)
• Litewska rapsodia op.11(Warszawa 1909 r.)
• Smutna opowieść op.13(Warszawa 1908 r.)
• Epizod na maskaradzie op.14,dokończony i zinstrumentowany przez dyrygenta(Warszawa 1914 r.)
• Karola Szymanowskiego:
• Uwertura koncertowa op.12,później przeinstrumentowana wspólnie przez kompozytora i dyrygenta(Warszawa 1906 r.)
• I Symfonia op.15(Warszawa,1909 r.)
• II Symfonia op.19,dedykowana dyrygentowi i przeinstrumentowana przy jego udziale w 1936 r.(Warszawa,1911 r.)
• Pieśni miłosne Hafiza op.26(Paryż,1925 r.)
• Pieśni księżniczki z bajki op.33(Warszawa 1933 r.sopran Ewa Bandrowska-Turska)
• kantata Demeter op.37 bis(Warszawa,1931 r.)
• Stabat Mater op.53(Warszawa,1929 r.)
• balet Harnasie op.55(pierwsze wykonanie koncertowe Kraków 1936 r.sceniczna prapremiera odbyła się wcześniej)
• kantata Veni Creator op.57(Warszawa,1930 r.)
• kantata Litania do Marii Panny op.59(1933 r.)
• IV Symfonia(Symphonie Concertante)op 60,z kompozytorem przy fortepianie(Poznań,1932 r.)
• II koncert skrzypcowy op.61(Warszawa 1933 r.)na skrzypcach grał Paweł Kochański
• Igora Strawinskiego
• opera Mavra(Paryż,1922 r.)
• Grażyny Bacewicz:
• 3 karykatury(Warszawa 1933 r.)
• Convoi de joie(Pochód radości,Warszawa 1934 r.)
• Sinfonietta na orkiestrę smyczkową(Warszawa 1936 r.)
• I Koncert skrzypcowy(1937 r.)
• Trzy pieśni do słów arabskich z X wieku(przekład L.Staff)(1938 r.)
• Koncert na orkiestrę smyczkową(Warszawa 1950 r.)
• Andrzeja Panufnika:
• Mała uwertura(1937 r.utwór niezachowany)
• Witolda Lutosławskiego:
• Wariacje symfoniczne(Warszawa,1939 r.)
• I Symfonia(Katowice,1948 r.)
• Uwertura smyczkowa(Praga,1949 r.)
• Mała suita w wersji na orkiestrę symfoniczną(Warszawa,1951 r.)
• Tryptyk śląski(Warszawa,1951 r.)

Instrumentacje i kompozycje
Fitelberg,jako zręczny instrumentator,niejednokrotnie pomagał swemu przyjacielowi,Szymanowskiemu,w przełożeniu na orkiestrę symfoniczną jego pomysłów,lub też samodzielnie instrumentował jego utwory:(w nawiasach podano rok powstania lub zinstrumentowania utworu)

• Uwertura koncertowa op.12(1904–1905)została przeinstrumentowana przez przyjaciół wspólnie w latach 1912–1913
• II symfonia op.19(1909–1910),dedykowana dyrygentowi I część została przeinstrumentowana przy udziale kompozytora,drugą Fitelberg przeinstrumentował samodzielnie na jego życzenie(1936 r.)
• Fitelberg samodzielnie również zinstrumentował:Etiudę b-moll op.4 nr 3,Trzy fragmenty z poematów Kasprowicza op.5,Nokturn i tarantellę op.28,Pieśń Roksany z opery Król Roger(op.46),Cztery tańce polskie oraz pieśni:op.13 nr 2 i 4,nr 6 z Pieśni miłosnych Hafiza op.24,Pieśni kurpiowskie op.58 nr 1,3,5,7,9

Także poemat symfoniczny Karłowicza Epizod na maskaradzie op.14 został przez niego dokończony i częściowo zinstrumentowany po przedwczesnej śmierci kompozytora.
Kompozycję z biegiem lat Fitelberg zarzucił;za warte wzmianki utwory uważał:

• poemat symfoniczny Pieśń o sokole op.18 wg Maksyma Gorkiego(1905 r.)
• II symfonię A-dur op.20(1907 r.)
• Rapsodię polską op.25(1913 r.)
• II rapsodię(1914 r.)oraz
• obraz muzyczny W głębi morza op.26 na wielką orkiestrę symfoniczną(1914 r.)

Inne utwory orkiestrowe:

• Koncert skrzypcowy d-moll op.13(1902–1903)
• Uwertura op.14(1905 r.)
• I Symfonia e-moll op.16(1904 r.)
• Uwertura op.17(1906 r.)
• poemat symfoniczny Protesilaus i Laodamia op.24(1908 r.)

Utwory kameralne:

• Sonata na skrzypce i fortepian a-moll op.2 (1894 r.utwór otrzymał nagrodę Paderewskiego w 1898 r.)
• Trio fortepianowe f-moll op.10(1901 r.)
• Romances sans paroles,2 utwory op.11 na skrzypce i fortepian:D-dur(1892 r.) i A-dur(1900 r.)
• II Sonata na skrzypce i fortepian F-dur op.12(1901 r.)
• Pieśni op.19,21,22,23

Dyskografia
Istnieją dwie płyty CD z utworami Grzegorza Fitelberga:"Dzieła wszystkie na skrzypce i fortepian"(Acte Préalable AP0207;wyd.2010 r.)oraz"Trio fortepianowe op.10 i pieśni op.21 i 22"(Acte Préalable AP0287;wyd.2013 r.)
Istnieją trzy wydane płyty CD z nagraniami dokonanymi przez Fitelberga:

• Karłowicz poematy symf."Powracające fale"op.9,"Stanisław i Anna Oświecimowie"op.10 oraz"Epizod na maskaradzie"op.14(PRCD 109)
• Moniuszko"Bajka",Noskowski"Step"op.66,Fitelberg"Pieśń o sokole"op.18,Karłowicz"Epizod na maskaradzie"op.14,Lutosławski"Mała suita"(wersja symfoniczna),Szymanowski:"II symfonia"op.19,"I koncert skrzypcowy"op.35(E.Umińska skrzypce),"Cztery fragmenty z baletu Harnasie","Pieśń Roksany"z op.Król Roger,Tarantella op.28(2 CD,PRCD 184–185);album zdobył Fryderyka 2003 w dziedzinie Album roku muzyka orkiestrowa

Odznaczenia i nagrody

• Order Sztandaru Pracy I Klasy(1950 r.)
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski(1947 r.)
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski(1947 r.)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski(1927 r.)
• Złoty Krzyż Zasługi(1932 r.)
• Krzyż Kawalerski Legii Honorowej(Francja)
• Krzyż Komandorski Orderu Feniksa(1938 r.Grecja)
• Krzyż Komandorski Corona Italia(Włochy)
• odznaczenia greckie,jugosłowiańskie i rumuńskie
• Nagroda Państwowa I stopnia(1951 r.)

Upamiętnienie
W Katowicach nazwano jego imieniem Radiowy Dom Muzyki oraz dwa konkursy Ogólnopolski Konkurs Kompozytorski i Międzynarodowy Konkurs Dyrygentów(od 1980 r.)
Anegdota
Grzegorz Fitelberg jest bohaterem anegdoty,wedle której 6 marca 1953(dzień po śmierci Stalina i Prokofiewa),po przyjściu na próbę orkiestry(symfonicznej PR w Katowicach)miał zwrócić się do muzyków słowami:Panowie,proszę wstać.Dziś w nocy umarł wielki radziecki kompozytor Siergiej Prokofiew.Proszę uczcić minutą ciszy.Po minucie miał z kolei powiedzieć do koncertmistrza:Panie Wochniak,podobno Stalin też umarł.