Nowa Ruda

Niem.Neurode,w dialekcie kłodzkim Noiroode,czes.Nová Ruda miasto w województwie dolnośląskim,nad Włodzicą,w powiecie kłodzkim.Wchodząca w skład aglomeracji wałbrzyskiej.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa wałbrzyskiego.Obecnie miasto pełni funkcje ponadgminnego ośrodka administracyjno-edukacyjnego dla mikroregionu noworudzko-radkowskiego.Według danych z 31 marca 2011 r.miasto miało 23896 mieszkańców.
Położenie
Nowa Ruda położona jest nad rzeką Włodzicą.Miasto położone u podnóża Gór Sowich zamieszkuje ponad 23 tys.mieszkańców,co czyni je drugim miastem pod względem liczby ludności w powiecie(po Kłodzku),oraz piętnastym w województwie dolnośląskim.Nowa Ruda jest ważnym węzłem komunikacyjnym,krzyżują się tutaj trasy wojewódzkie.W mieście znajduje się stacja kolejowa i dworzec autobusowy,dzięki czemu można do Nowej Rudy dotrzeć koleją lub autobusami PKS-u.Miasto położone jest w Sudetach Środkowych.Podzielone jest na trzy dzielnice:Centrum,Drogosław i Słupiec.
Historia
Nowa Ruda,miasto położone w dolinie rzeki Włodzicy,swą historią sięga XIII wieku.Miasto założone zostało za czasów kolonizacji niemieckiej pod rządami króla czeskiego Przemysława Otokara II.Panował on w latach 1253-1278.Pierwsza pisana wzmianka o Nowej Rudzie datowana jest na rok 1337.Od 1352 r.dobra noworudzkie były własnością rodu Donynów.W latach 1350-1470 w mieście znacząco rozwinęło się rzemiosło takie jak tkactwo,szewstwo,oraz sukiennictwo.Poskutkowało to nadaniem cechu szewcom noworudzkim w 1404 r.oraz miejskim sukiennikom w roku 1416.Podczas wojen husyckich miasto było parokrotnie najeżdżane w latach 1427-1429 i doszczętnie zniszczone.Odbudowywało się ono długo i powoli na podstawie nowo nadanych praw poprzez rodzinę Donynów,którzy prawa te nadali w 1434 r.Rok ten to także rok,w którym po raz pierwszy wzmiankowana była kopalnia węgla kamiennego w mieście.Nowa Ruda w 1472 r.przechodzi pod władanie Jerzego Stillfrieda jednego z rycerzy króla Czech,którym był Jerzy z Podiebradów.Jerzy Stillfried zaślubia także siostrę Donynów Annę von Donyn.Wiek XVI zapisuje się w historii miasta najazdem hrabiego Bernarda Thurna w 1622 r.Z racji tego,iż Bernard I i jego syn Henryk byli orędownikami wyznania protestanckiego miasto zostaje zniszczone w czasie wojny trzydziestoletniej(1618-1648).Uwięzieni Stillfriedowie nawracają się jednak na katolicyzm,w efekcie czego uzyskują wolność i ponowne prawo do dóbr noworudzkich.Miasto od 1742 r.zostaje włączone do Państwa Pruskiego na skutek zakupienia ziemi kłodzkiej przez króla Prus Fryderyka II.Stillfriedowie w ciągu następnych lat stali się właścicielami 1/3 obszaru ziemi kłodzkiej.Jednakże w 1810 r.Nowa Ruda wraz z przyległościami przeszła na własność rodziny Magnisów.Pozostali oni właścicielami miasta aż do 1945 r.Wcześniej,bo już w 1855 r.Nowa Ruda stała się siedzibą powiatu,który obejmował dwa miasta Nową Rudę i Radków,oraz 37 osad wiejskich.Miasto rozwijało się gospodarczo.Powstawały nowe zakłady włókiennicze,lecz przede wszystkim rozwijało się intensywnie górnictwo.Powstało wiele kopalni na terenie miasta m.in.kopalnia"Ruben"w Nowej Rudzie,"Johann Baptysta"w Słupcu,"Rudolph"w Przygórzu,oraz"Wenceslaus"w Ludwikowicach Kłodzkich.Z rokiem 1871 miasto należało do II Rzeszy Niemieckiej.W 1879 r.doprowadzono do miasta kolej z Kłodzka,a w 1880 r.na stację w Nowej Rudzie wjechał pociąg z Wałbrzycha.Korzystny rozwój gospodarczy przerwał najtragiczniejszy pożar w dziejach miasta,który miał miejsce 23 maja 1884 r.Spłonęła wówczas spora część śródmieścia,m.in.rynek i kościół parafialny.Działania wojenne podczas I wojny światowej szczęśliwie ominęły miasto,jednak nastąpiła stagnacja gospodarcza miasta,która,pogłębiając się,doprowadziła do odebrania statusu miasta powiatowego Nowej Rudzie w roku 1932.W 1937 r.obchodzono uroczyście 600-lecie miasta,a słynny mieszkaniec miasta prof.Joseph Wittig wydał obszerną kronikę Nowej Rudy.II wojna światowa,jej zawieruchy,szczęśliwie ominęły miasto,nie niszcząc jego zabudowy.Jednak okres ten to czas największej katastrofy górniczej w historii noworudzkiego górnictwa.W kopalni"Ruben"na skutek zawału w 1941 r.zginęło 187 górników.Armia radziecka zajęła miasto bez walki dopiero po kapitulacji Niemiec 8 maja 1945 r.W czerwcu tegoż roku przybyli pierwsi Polacy.Początkowo prowadzone były spory z Czechami o to,do kogo ma należeć ziemia kłodzka.Jednak po ich rozwiązaniu Nowa Ruda znalazła się ostatecznie w granicach Polski i przyjęła obecną nazwę.Wybrano pierwszego polskiego burmistrza,którym został Edward Miernik.Administracja polska dokonała wysiedlenia dotychczasowej ludności miasta do Niemiec;w jej miejsce napływali Polacy z centralnej części kraju oraz przesiedleńcy z Kresów.Pojawili się też polscy górnicy z Francji oraz Polacy z innych krajów.Spowodowało to trudności integracyjne społeczeństwa Nowej Rudy.Miasto po wojnie znacznie się rozbudowało.Powstało wiele zakładów przemysłowych dających pracę mieszkańcom,głównie w przemyśle wydobywczym i włókienniczym.Powstawały kopalnie(Kopalnia Węgla Kamiennego"Piast",dawny"Ruben",oraz Kopalnia Węgla Kamiennego"Słupiec",dawniej"Johann Baptysta").Wybudowano Zakłady Przemysłu Jedwabniczego"Nowar"oraz oddział Dzierżoniowskich Zakładów Radiowych"Diora".W 1954 r.Nowa Ruda po raz drugi w swej historii została stolicą powiatu.Do 1975 r.w którym ten status utraciła,była stolicą najmniejszego powiatu w ówczesnym województwie wrocławskim.W 1970 r.noworudzianie otrzymali nowy budynek Miejskiego Ośrodka Kultury,w 1972 r.zorganizowano w mieście Festiwal Studentów Szkół Artystycznych,a w 1973 r.Nową Rudę połączono administracyjnie w jeden organizm miejski z sąsiednim miastem Słupiec,(który niespełna kilka lat wcześniej uzyskał prawa miejskie).II połowa lat 70.XX w.to okres kolejnych tragicznych wypadków górniczych.W 1976 r.w KWK"Nowa Ruda"zginęło 17 górników,a w 1979 r.zginęło kolejnych 7 górników.W okresie stanu wojennego w kopalni miał miejsce strajk,który zakończył się aresztowaniami i procesami.Okres transformacji gospodarki nie ominął miasta.Mieszkańcy aktywnie włączyli się w przemiany zachodzące w ich mieście.Kandydaci Komitetu Obywatelskiego uzyskali w czasie pierwszych wolnych wyborów samorządowych wszystkie 28 mandatów w Radzie Miejskiej Nowej Rudy.W 1990 r.ukazał się pierwszy numer„Gazety Noworudzkiej”oraz podpisano umowę o współpracy partnerskiej z niemieckim miastem Castrop-Rauxel.Rok później z czeskim miastem Broumov i francuskim Wallers-Arenberg podpisano podobne umowy.Transformacja niestety odbiła się głębokim echem na mieście.Skutkiem tego była likwidacja wszystkich większych zakładów w mieście.W 1992 r.w stan likwidacji postawiona została KWK"Nowa Ruda",w 1994 r.zamknięto także pole"Piast".Pole"Słupiec"działało do 2000 r.kiedy także uległo likwidacji.Los taki spotkał także pozostałe zakłady przemysłowe miasta.W 2001 r.upadły Zakłady Przemysłu Jedwabniczego"Nowar",a nieco wcześniej filia dzierżoniowskiej"Diory".Obecnie bezrobocie jest głównym problemem miasta.W latach 1945–1975 Nowa Ruda należała do województwa wrocławskiego,lata 1975-1998 to okres przynależności do województwa wałbrzyskiego,a od 1999 r.Nowa Ruda należy do powiatu kłodzkiego,województwa dolnośląskiego.
Właściciele Nowej Rudy

• 1472-1482 Georg I von Stillfried und Rattonitz(zm.1482 r.)
• 1482-1492 Georg II von Stillfried und Ratienitz(1459-1492)
• 1492-1518 Georg III von Stillfried
• 1518-1524 Jakob von Stillfried und Rattonitz(1483-1524(9))
• 1524-1518 Georg IV von Stillfried
• 1560 r.Georg V von Stillfried
• 1586 r.Georg VI von Stillfried
• 1586-1615 Henryk von Stillfried Starszy(1519-1615)
• 1605-1609 Jan(Hans)von Stillfried Rattonitz(1549-1609)
• 1609-1620 Tobias Stillfried von Rattonitz(1580-1620)
• 1628-1658 Hans Bernhard Stillfried von Rattonitz(1615-1658)
• 1658-1669 Bernhard II von Stillfried
• 1669-1702 Bernhard III von Stillfried und Rattonitz(1641-1702)
• 1702-1720 Raymund Erdmann Anton baron Stillfried von Rattonitz(1672-1720)
• 1720-1739 Johann Joseph I baron Stillfried von Rattonitz(1695-1739)
• 1739-1761 Anna von Stillfried hrabina von Salburg(1703-1761),żona Johanna Josepha I
• 1761-1796 Michael Raymund baron Stillfried und Rattonitz(1730-1796)
• 1790-1808 Friedrich Stillfried und Rattonitz(ur.przed 1790-1808)
• 1796-1805 Johann Joseph II,hrabia Stillfried und Rattonitz(1762-1805)

Zabytki
Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa, nr rej.A/934/499 z 24.08.1959 na listę zabytków wpisane są obiekty:

• dom,ul.Kościelna 12,z końca XVIII,przebudowany w XX w.
• dom,ul.Łukowa 10
• dom tkaczy,ul.Nadrzeczna 1,z XVIII/XIX w.
• dom tkaczy,ul.Nadrzeczna 2,z XVIII/XIX w.
• dom tkaczy,ul.Nadrzeczna 3,z XVIII/XIX w.
• dom tkaczy,ul.Nadrzeczna 5,z XVIII/XIX w.
• dom tkaczy,ul.Nadrzeczna 6,z XVIII/XIX w.
• dom tkaczy,ul.Nadrzeczna 7,z XVIII/XIX w.
• dom,ul.Piastów 1 z 1815 r.
• dom,ul.Piastów 5 z 1786 r.przebudowany w 1925 r.
• dom,ul.Piastów 7 z drugiej połowy XVIII,przebudowany w XX w.
• dom,ul.Piastów 19 z XVI w.przebudowany w 1890 r.
• dom,ul.Piastów 21 z XVIII w.
• dom,ul.Piastów 23 z 1799 r.przebudowany w końcu XIX w.
• dom, ul.Piastów 25 z XVIII w.przebudowany w końcu XIX w.
• dom,ul.Piastów 27 z pierwszej połowy XVIII w.
• Dwór Górny,ul.Kościelna 30,z XVII w.przebudowany w XIX w.
• Dwór Stillfriedów w Drogosławiu oraz park w zespole dworskim, z XVII-XIX w.ul.Stara Droga 31
• Dwór w Nowej Rudzie-Słupcu,z 1685 r.nie istnieje
• dom,ul.Rynek 3,z 1706 r.przebudowany w XIX/XX w.
• kamienica,ul.Rynek 7,z XVI/XVII w.w XVIII w.1884 r.
• klasztor ss.salezjanek,ul.Kościelna 10,z 1630 r.przebudowany w XIX/XX w.
• kościół ewangelicki,obecnie pw.Bożego Ciała,ul.Kolejowa 10,z lat 1866-68
• kościół parafialny pw.św.Barbary w Drogosławiu,ul.Jana Pawła II,z lat 1910-11
• kościół parafialny pw.św.Katarzyny Aleksandryjskiej w Nowej Rudzie-Słupcu,ul.Radkowska 27,z lat 1885-87;ogrodzenie mur.-kam.z pocz.XX w.
• kościół parafialny pw.św.Mikołaja,ul.Kościelna 9,z lat 1885-87 z murami oporowymi i schodami od strony ul.Fredry
• kościół pomocniczy pw.MB Bolesnej,na Górze Wszystkich Świętych
• kościół pomocniczy pw.Wniebowzięcia NMP,ul.Cmentarna 31,z początku XVI w.przebudowany w latach 1725-30
• kościół pw.św.Anny,na Górze św.Anny,z XVIII w.
• kościół pw.Podwyższenia Krzyża Świętego,ul.Cmentarna 53,z XVIII w.
• maszynownia szybu„Lech”,z 1890 r.teren dawnej KWK„Piast”
• nadszybie z wieżą szybu„Anna”,z 1898 r.teren dawnej KWK„Piast”
• pałac przy ul.M.J.Piłsudskiego 20,(dawnej ul.M.Nowotki),z 1890 r.
• piece szybowe 28-32,z lat 1898-99,teren dawnej KWK„Piast”
• ratusz,Rynek 1,z lat 1892-1894
• Wieża widokowa na Górze Świętej Anny,z lat 1906-07
• zamek Stillfriedów,ul.Piłsudskiego 2(dawniej ul.M.Nowotki)

Inne obiekty

• browar,obecnie MBP,ul.Bohaterów Getta 10
• budynek starostwa powiatowego,ob.Sąd Rejonowy,Niepodległości 2
• cmentarz,ul.Cmentarna 11
• cmentarz żydowski,ul.Kopalniana
• domek-kaplica loretańska,barokowa z lat 1765-68,ul.Cmentarna
• dworzec kolejowy,ul.Kolejowa 24
• drukarnia W.W.Klambta,ul.Mikołaja Kopernika 8
• DZPJ Nowar,ul.M.J.Piłsudskiego 27/29
• figura św.Floriana,Rynek 1
• figura św.Jana Nepomucena,ul.Cmentarna 1
• figura św.Jana Nepomucena,ul.Piastów
• figura Trójcy Świętej,ul.Strzelecka 2
• fontanna z Janem Chrzcicielem i Jezusem z 1909 r.Rynek 1
• Gimnazjum nr 1,ul.M.Kopernika 6
• komisariat policji,obecnie MOPS,ul.Kolejowa 18
• nowa szkoła ewangelicka,obecnie Przedszkole Plastuś,Kolejowa 15
• poczta,ul.Niepodległości 1
• rządcówka,ul.Niepodległości 17
• sąd,obecnie komisariat Policji,ul.Bohaterów Getta 29
• Szkoła Podstawowa nr 2,ul.Sportowa 2
• Szkoła Podstawowa nr 3,ul.Srebrna 11
• szpital bracki,ul.Szpitalna 2
• szpital miejski,ul.M.J.Piłsudskiego 16
• Urząd Gminy,obecnie ZWiK,ul.Niepodległości 56
• wiadukt kamienny,z najstarszych na Dolnym Śl.ul.Podjazdowa
• wiadukt kolejowy,z lat 1879-80,ul.Cicha
• Wieża widokowa na Górze Wszystkich Świętych w Nowej Rudzie-Słupcu
• willa rodziny Rose,ul.Mikołaja Kopernika 8

Inne ciekawe miejsca

• Samolot MiG-21 z licytacji WOŚP(ustawiony obok stacji paliw Orlenu,pomiędzy dzielnicami Centrum i Słupiec)
• Kompleks Sportowy-Rekreacyjny CTS w dzielnicy Słupiec(hala widowiskowo-sportowa,boiska,korty tenisowe,Aqua Centrum basen z szeregiem atrakcji)

Okolice do zwiedzania latem:

• Wzgórza Włodzickie
• Góry Sowie
• Góry Stołowe
• Wielka Sowa(1015 m n.p.m.)
• Podziemne hitlerowskie miasta Gór Sowich:Walim i Osówka
• Uzdrowiska Kotliny Kłodzkiej
• Bazylika w Wambierzycach i ruchoma szopka

Zimowe ośrodki narciarskie:

• Sokolec
• Rzeczka
• Przełęcz Jugowska
• Zieleniec k.Dusznik Zdr.

Kultura
Nowa Ruda jest centrum kulturalnym dla okolicznych miejscowości i gmin.W mieście działa Miejski Ośrodek Kultury,kino,Miejska Biblioteka Publiczna w Nowej Rudzie,działają dwa muzea:Górnictwa i Josepha Wittiga.Organizowane są imprezy zarówno plenerowe,jak i salowe z zakresu teatru,muzyki,czy tańca.
Miejski Ośrodek Kultury
W Nowej Rudzie życie kulturalne toczy się głównie wokół Miejskiego Ośrodka Kultury,którego początki sięgają 1971 r.MOK organizuje wiele imprez kulturalno-rozrywkowych,festynów,prowadzi zajęcia z dziedziny plastyki,muzyki,czy teatru.Ośrodek dysponuje dwiema salami.Jedną większą na 360 miejsc,która jest jednocześnie salą kinową.Prowadzone tutaj Kino MOK wyświetla seanse filmowe dla mieszkańców miasta i nie tylko.Druga sala,mniejsza,może pomieścić około 200 widzów.Używana jest podczas imprez estradowych,teatralnych i muzycznych licznie organizowanych w Nowej Rudzie.
Spośród najważniejszych imprez organizowanych w mieście wyróżniają się:

• Międzynarodowe Noworudzkie Spotkania z Folklorem
• Dni Nowej Rudy
• Turniej Tańca Towarzyskiego
• Noworudzki Filmowy Zawrót Głowy
• Dni Japonii
• Bieguny Kultury
• Smaki Pogranicza(zabawy kawą)
• Maraton Zumby

Miejska Biblioteka Publiczna
Historia Miejskiej Biblioteki Publicznej w Nowej Rudzie sięga 1949 r.Biblioteka dysponuje pokaźnym księgozbiorem,w którym znajduje się ponad 130 tysięcy woluminów.Biblioteka prenumeruje około 70 tytułów czasopism i gazet.Uzupełnieniem tychże zasobów są zbiory audiowizualne,w którym znajduje się ponad 2,5 tysiąca pozycji.
Biblioteka jest współorganizatorem kilku imprez,a mianowicie:

• Noworudzkie Spotkania z Poezją
• Ogólnopolski Konkurs Poetycki O Laur Kosmicznego Koperka
• Polsko-Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej

Przy Miejskiej Bibliotece Publicznej w Nowej Rudzie działa Noworudzki Klub Literacki Ogma,który patronuje i zrzesza lokalnych poetów i twórców.Wydawane są tomiki poezji oraz antologia poetycka.
Muzea

• Dom Muzeum Josepha Wittiga kronikarza Nowej Rudy
• Muzeum Górnictwa z podziemną trasą i kolejką górniczą

Szkolnictwo
W Nowej Rudzie znajdują się następujące placówki edukacyjne:

• Zespół Szkół Ogólnokształcących im.Henryka Sienkiewicza w Nowej Rudzie
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Nowej Rudzie
• Centrum Szkoleniowo-Usługowe KaeRtur niepubliczna placówka kształcenia ustawicznego i doskonalenia nauczycieli
• Powiatowe Centrum Doradztwa i Poradnictwa Psychologiczno-Pedagogicznego w Kłodzku Biblioteka Pedagogiczna w Nowej Rudzie
• Centrum Kształcenia„Profesja"szkoła niepubliczna zaoczna

Kościoły i związki wyznaniowe
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Rzymskokatolicki
• Kościół Ewangelicko-Augsburski
• Świadkowie Jehowy(zbory:Nowa Ruda-Centrum,Nowa Ruda-Słupiec)

Opieka zdrowotna
Opieka zdrowotna ludzi

• W Nowej Rudzie istnieje Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej(organem założycielskim zakładu jest Starostwo Powiatowe w Kłodzku)Zakład posiada 2 przychodnie rejonowe na terenie miasta(dzielnica Centrum i Drogosław),Ośrodek Zdrowia w Jugowie,Ośrodek Zdrowia w Bożkowie,oraz Szpital Rejonowy,w skład którego wchodzą działy Wewnętrzny"A",Wewnętrzny"B",Pediatryczny,Zakład Opiekuńczo Leczniczy w Nowej Rudzie,Centralne Laboratorium Analityczne
• W Nowej Rudzie znajdują się również przychodnie niepubliczne:Lekarska Spółdzielnia Specjalistyczna„Evita”(3 przychodnie w dzielnicach:Centrum,Słupiec,Drogosław),Centrum Medyczne Euro med NZOZ,NZOZ"Zdrowie",Przychodnia specjalistyczna"Optomed"
• W dzielnicy Centrum przy ul.Krańcowej zlokalizowana jest Podstacja Pogotowia Ratunkowego.Podstacja swoim zasięgiem obejmuje gminy:Nowa Ruda(Miasto),Nowa Ruda,Radków

Opieka zdrowotna zwierząt

• W Nowej Rudzie znajduje się jedyny na Dolnym Śląsku punkt usług inseminacyjnych zwierząt hodowlanych

Sport i rekreacja

• Klub Sportowy Piast,ul.Sportowa 1
• Centrum Turystyczno-Sportowe Spółka z o.o.ul.Kłodzka 16
• Hala Widowiskowo-Sportowa,ul.Kłodzka 16
• "Aqua Centrum",ul.Kłodzka 16
• Górska Turystyka Konna Overo Stefan Kobak,ul.Nowa Osada 5
• Stajnia Pod Lasem Janusz Cembryło,ul.Ugory 11
• Korty tenisowe,ul.Kłodzka(przy Hali Sportowej)oraz ul.Łużycka

Gospodarka
W Nowej Rudzie wydobywany był węgiel kamienny.Kopalnia Węgla Kamiennego Nowa Ruda została zamknięta w ramach restrukturyzacji górnictwa.W Słupcu pracuje odkrywkowa kopalnia gabra kamieniołom.Obecnie w Nowej Rudzie istnieje część Wałbrzyskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.W mieście działają następujące zakłady:ZPAS S.A.ZPAS-NET,Ostheimer-Akok,Matplast,Faned,Orion,ITR Poland,Plastitec Kopalnia Czerwonego Piaskowca,CTS.W połowie 2015 r.nastąpi uruchomienie Umicore Autocat Poland.Przygotowywane jest ponowne otwarcie kopalni węgla koksującego przez australijską firmę Balamara Ltd.Ponadto w mieście funkcjonuje Noworudzki Park Przemysłowy oraz Technoinkubator Nowa Ruda.W lipcu 2015 r.zakład w Nowej Rudzie otwarła niemiecka firma Framo Morat.
Sąsiednie gminy
Nowa Ruda,Radków,Bielawa,Pieszyce,Głuszyca,Stoszowice,Kłodzko
Transport
Drogi wojewódzkie

• 381:Wałbrzych Nowa Ruda Kłodzko 8
• 384:839 Łagiewniki Dzierżoniów Bielawa(obwodnica)Nowa Ruda
• 385:Tłumaczów Nowa Ruda Srebrna Góra Ząbkowice Śląskie Ziębice Grodków Jaczowice 8

Drogi lokalne

• Nowa Ruda Jugów Sokolec Walim
• Nowa Ruda Bieganów
• Nowa Ruda Bożków Gorzuchów
• Nowa Ruda Dzikowiec Wolibórz

Centrum miasta ominąć można nowo wybudowaną obwodnicą,której budowa zakończyła się 12 listopada 2014 roku.
Kolej

• Linia kolejowa nr 286:Wałbrzych Główny Nowa Ruda Kłodzko Główne(niezelektryfikowana)

Przewozy osobowe obsługuje spółka Koleje Dolnośląskie SA.
Połączenia kolejowe:

• Wałbrzych Główny
• Kłodzko Miasto

Klimat(1979-2013)
Średnia temperatura i opady dla Nowej Rudy
Miesiąc Sty Lut Mar Kwi Maj Cze Lip Sie Wrz Paź Lis Gru Roczna
Rekordy maksymalnej temperatury[°C]13.5 16.0 20.3 28.3 31.0 32.7 35.7 35.2 28.8 25.3 17.8 13.3 35,7
Średnie temperatury w dzień[°C]1.0 2.2 6.7 12.7 18.1 20.8 22.9 23.0 17.9 12.7 6.0 2.2 12,2
Średnie dobowe temperatury[°C]-1.8 -1.2 2.5 7.1 12.3 15.2 17.0 16.6 12.3 7.9 3.0 -0.4 7,6
Średnie temperatury w nocy[°C]-4.8 -4.5 -1.1 2.1 6.5 9.8 11.5 11.0 7.7 3.9 0.1 -3.2 3,2
Rekordy minimalnej temperatury[°C]-27.6 -25.9 -18.4 -7.6 -3.5 1.0 4.2 3.5 -0.7 -6.9 -16.7 -25.5 -27,6
Opady[mm]29 26 35 35 58 78 90 71 53 33 33 33 575
Średnia liczba dni z opadami 9 7 9 8 10 11 12 9 9 7 8 9 108
Miasta partnerskie

• Wallers-Arenberg Francja
• Castrop-Rauxel Niemcy
• Broumov Czechy

Struktura powierzchni
Według danych z roku 2007 Nowa Ruda ma obszar 37,04 km²,w tym:

• użytki rolne:61%
• użytki leśne:17%

Miasto stanowi 2,25% powierzchni powiatu.
Demografia
Dane z 31 grudnia 2010:
Opis Ogółem Kobiety Mężczyźni
jednostka osób % osób % osób %
populacja 23477 100 12288 52,3 11189 47,7
gęstość zaludnienia(mieszk./km²)633,7 331,7 302,0
Ludność podział na dzielnice(dane z 30 czerwca 2004):

• Nowa Ruda Centrum 10528
• Nowa Ruda Słupiec 10893
• Nowa Ruda Drogosław 3819

Liczba ludności na osiedlach mieszkaniowych:

• Osiedle Wojska Polskiego 3679
• Osiedle XXX-lecia 1897
• Osiedle Piastowskie 1637

Władze miasta

• Rada Miejska w Nowej Rudzie

Nowa Ruda ma status gminy miejskiej.Mieszkańcy miasta wybierają do swojej rady miasta 21 radnych w wyborach co 4 lata,w 21 okręgach wyborczych.Organem wykonawczym władz jest burmistrz.Siedzibą władz miasta jest ratusz,znajdujący się na rynku.
Burmistrzowie Nowej Rudy(od 1990 r.):

• 1990-1994:Stanisław Łukasik
• 1994-1998:Andrzej Cyman
• 1998-2002:Marek Bawecki
• od 2002 r.Tomasz Jacek Kiliński

Mieszkańcy Nowej Rudy wybierają parlamentarzystów do Sejmu z okręgu wyborczego Wałbrzych,a do Senatu z okręgu wyborczego dzierżoniowsko-kłodzko-ząbkowickiego,zaś posłów do Parlamentu Europejskiego z dolnośląsko-opolskiego okręgu wyborczego z siedzibą we Wrocławiu.W mieście znajduje się biuro poselskie Moniki Wielichowskiej z PO oraz biuro senatorskie:Stanisława Jurcewicza(PO).W Nowej Rudzie znajduje się także siedziba gminy wiejskiej Nowa Ruda.Swoją siedzibę ma tutaj również Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych Sądu Rejonowego w Kłodzku.
Osoby związane z miastem:
aktorzy:

• January Brunov(ur.1964 r.)polski aktor
• Krzysztof Tyniec(ur.1956 r.)polski aktor filmowy i teatralny,konferansjer
• Robert Więckiewicz(ur.1967 r.)polski aktor filmowy

duchowni:

• Stanisław Orzechowski(ur.1939 r.)prałat,duszpasterz
• Joachim Reinelt(ur.1936 r.)biskup Drezna i Miśni

osoby historyczne:

• Joseph Ebers(1845–1923)architekt
• Franz Eckert(1852–1916)kompozytor,m.in.hymnu Japonii i Korei
• Carl Ferche(1853–1940)popularyzator turystyki,honorowy obywatel miasta
• Fritz Jung(1903–1981)naukowiec,prof.na Uniwersytecie Gutenberga
• Robert Karger(1874–1946)poeta piszący w dialekcie kłodzkim
• Friedrich Kayssler(1874–1945)aktor,pisarz i kompozytor
• Friedrich Wilhelm Otte(1898–1944)generał-major Wehrmachtu
• Joachim von Pfeil und Klein Ellguth(niem.)(1857–1924)podróżnik,badacz Afryki
• Ernst Seger(1865–1939)rzeźbiarz
• Joseph Wittig(1879–1949)profesor teologii,filozof

politycy:

• Teresa Bazała(ur.1955 r.)poseł,nauczyciel
• Julian Golak(ur.1957 r.)wydawca,samorządowiec,opozycjonista w okresie PRL
• Krystyna Herman(ur.1951 r.)poseł

politycy(c.d.):

• Grzegorz Kołacz(ur.1966 r.)polityk
• Ryszard Jastrzębski(ur.1956 r.)poseł
• Mieczysław Szyszka(ur.1961 r.)polityk,senator
• Jacek Uczkiewicz(ur.1950 r.)poseł,b.wiceminister finansów
• Monika Wielichowska(ur.1973 r.)poseł

sportowcy:

• Jan Jankiewicz(ur.1955 r.)kolarz
• Tadeusz Nowak(ur.28.11.1948)piłkarz,pocz.w"Górniku"Słupiec
• Dorota Nowak-Idzi(ur.1966 r.)pięcioboistka,multimedalistka

sprawiedliwi:

• Jadwiga Zofia Szostakiewicz(1894–1970)Sprawiedliwy wśród Narodów Świata
• Janina Teresa Szostakiewicz(1925–2004)Sprawiedliwy wśród Narodów Świata

twórcy:

• Przemysław Dominas(ur.1975 r.)autor książek o historii kolei
• Edyta Geppert(ur.1953 r.)piosenkarka
• Anna German(1936–1982)piosenkarka i kompozytorka
• Jaga Hupało(ur.1966 r.)kreatorka wizerunku
• Tomasz Leśniowski(ur.1968 r.)poeta,animator społeczno-kulturalny
• Karol Maliszewski(ur.1960 r.)poeta,prozaik,krytyk literacki

Media

• „Gazeta Noworudzka”tygodnik„
• Kurier Noworudzko-Radkowski”informator samorządowy
• NowaRuda24.pl informacje i wydarzenia
• Nowa-Ruda.com informacje kulturalne z Nowej Rudy i okolic
• nowaruda.info informacje i wydarzenia
• „Noworudzianin”tygodnik
• Telewizja Sudecka
• „Wiadomości Gospodarcze”

Witolda Rechniewska

Witolda Klara Rechniewska z domu Karpowicz(ur.1862 r.zm.31 października 1917 w Warszawie)polska lekarka,pierwsza kobieta lekarz w Królestwie Polskim,działaczka socjalistyczna.Była córką Wincentego Karpowicza i Melanii Tumanow.Była członkinią gminy Socjalistów Polskich w Petersburgu.Od 1883 r.należała do partii Proletariat.W latach 1884–1891 była więziona wraz z mężem Tadeuszem w Cytadeli i zesłana na Syberię.Od 1901 do 1906 r.była lekarzem w Irkucku.Następnie powróciła do Warszawy i pracowała w Szpitalu Dzieciątka Jezus.Witolda Rechniewska zmarła 31 października 1917 w Warszawie.Uroczystości pogrzebowe rozpoczęły się 3 listopada w mieszkaniu zmarłej przy ulicy Polnej 40.Została pochowana na Powązkach(kw.106–VI–1).Witoldzie Rechniewskiej poświęcona jest książka Dionizji Wawrzykowskiej-Wierciochowej"Z orlego gniazda".

Tadeusz Rechniewski

Ps.„Oskar”,„Tarski”(ur.2 kwietnia 1862 w Petersburgu,zm.21 lipca 1916 w Warszawie)polski działacz socjalistyczny i oświatowy.Posiadał wykształcenie prawnicze.Od 1880 r.działał w organizacji o nazwie Gmina Socjalistów Polskich.W 1882 r.znalazł się wśród założycieli I Proletariatu.Należał do członków Komitetu Centralnego tej partii.22 stycznia/3 lutego 1884 wziął ślub z Witoldą Karpowiczówną,tydzień później 29 stycznia/10 lutego zostali obydwoje aresztowani w trakcie podróży z Kijowa do Warszawy.W 1885 r.na procesie 29 proletariatczyków został skazany na 14 lat katorgi.Po odbyciu kary powrócił do działalności politycznej.Od 1906 r.związał się z Polską Partią Socjalistyczną,następnie z PPS-Lewicą,w której to organizacji był od 1909 r.członkiem Centralnego Komitetu Robotniczego.Z ramienia PPS-Lewicy pełnił funkcję sekretarza Komitetu Naukowego utworzonego w 1905 roku Uniwersytetu dla Wszystkich.W latach 1906–1914 działał również jako redaktor pism socjalistycznych,m.in.czasopisma„Wiedza”nieoficjalnego organu Uniwersytetu dla Wszystkich;legalnego pisma socjalistycznego wydawanego w Wilnie.W 1915 r.był jednym ze współzałożycieli Uniwersytetu Ludowego w Warszawie oraz opowiadającego się za niepodległością Polski klubu Plenum.Zmarł 21 lipca 1916 w Warszawie.Uroczystości pogrzebowe rozpoczęły się 23 lipca w kaplicy Szpitala Dzieciątka Jezus.Spoczywa wraz z żoną na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie(kw.106–VI–1).

Dziennik Łódzki

Największa gazeta województwa łódzkiego i jedna z najstarszych w Polsce.Ukazuje się od 1884 roku sześć razy w tygodniu.W 2000 roku została połączona z dziennikiem Wiadomości Dnia.Dziennik Łódzki wydawany jest przez Polskapresse Oddział Prasa Łódzka.Z Dziennikiem Łódzkim powiązanych jest 12 redakcji lokalnych w Bełchatowie,Kutnie,Łęczycy,Łowiczu,Piotrkowie Trybunalskim,Radomsku,Sieradzu,Skierniewicach,Rawie Mazowieckiej,Tomaszowie Mazowieckim,Wieluniu i Zduńskiej Woli.Dziennik Łódzki jest gazetą o charakterze publicystyczno-informacyjnym.Preferuje przekazywanie praktycznych informacji.Razem z gazetą ukazuje się wiele dodatków tematycznych.W każdy piątek ukazuje się wydanie magazynowe Dziennika z całotygodniowym dodatkiem telewizyjnym Tele Magazyn oraz tygodnikami lokalnymi.
Powiązane tygodniki

• Kocham Łódź
• 7 Dni Piotrków Bełchatów
• 7 Dni Tomaszów Opoczno
• 7 Dni Piotrków
• 7 Dni Bełchatów
• 7 Dni Tomaszów
• Co Nowego
• ITS
• ITS Rawskie Wiadomości
• Nad Wartą
• Nad Wartą Weekend
• Nasz Tygodnik Zduńska Wola,Łask
• Nasz Tygodnik Wieluń,Wieruszów,Pajęczno
• Nasz Tygodnik Kutno,Łęczyca

Dodatki do dziennika

• Sport
• Praca Gratka
• Dom Gratka
• Junior Media
• Gratka
• Moto Gratka
• 50+
• miesięcznik Kocham Gotowanie
• miesięcznik Kocham Czytać
• miesięcznik Historia
• miesięcznik Kalejdoskop
• Tele Magazyn
• Forum Łódź
• Na zdrowie
• The Times taki jest świat

Do gazety dołączane są dodatki najważniejsze z nich to:

• program telewizyjny Tele Magazyn piątek
• dodatek ogłoszeniowy Gratka.pl środa
• Gratka.pl samochodowa środa
• Gratka.pl dotycząca nauki i pracy poniedziałek

DŁ 1884–1892
6 stycznia 1884 ukazał się pierwszy numer"Dziennika Łódzkiego".Największym entuzjastą,faktycznym redaktorem prowadzącym pismo,był publicysta i były współpracownik"Gazety Łódzkiej"(dodatku do Lodzer Zeitung)Henryk Elzenberg.Oficjalnie jako wydawca wszędzie figurował inżynier Stefan Kossuth,a nominalnie redaktorem odpowiedzialnym był Zdzisław Kułakowski.To właśnie Elzenbergowi"Dziennik"zawdzięcza rozwój i funkcjonowanie.To między innymi dzięki jego staraniom,gazeta otrzymała potężne wsparcie finansowe ze strony Edwarda Herbsta dyrektora naczelnego zakładów Karola Scheiblera.Wsparcie Herbsta pozwoliło na płynne funkcjonowanie pisma przez okres co najmniej dwóch pierwszych lat.Dzięki wsparciu fabrykanta,DŁ miał swoją własną drukarnię,a na sam rozruch ponoć przeznaczył ogromną na tamte czasy kwotę 40 tys.rubli.Dziennikarze otrzymywali wynagrodzenia na czas,a ich pensje były porównywalne do wynagrodzeń najlepszych ówczesnych dzienników Królestwa Polskiego.Z DŁ współpracowali między innymi Jan Wisłocki,Maria Szeliga,Eliza Orzeszkowa.Dziennik,który ukazywał się w latach 1884–1892,wychodził w formacie tabloidu.Objętość wynosiła zwykle cztery kolumny,do których czasem dołączano tzw.dodatki,w postaci dłuższych fragmentów powieści lub ogłoszenia.Pierwsza strona,to zwykle obszerny tekst na całą stronę,o tematyce gospodarczej,uzupełniany notowaniami z giełd.Drugą stronę zajmowały teksty z dziedziny"Przemysł i Handel".Dalej umieszczano"Kronikę Łódzką","Kronikę krajową i zagraniczną",oraz"Telegramy",które miały pełnić rolę substytutu tekstów politycznych w gazecie.Uzupełnieniem trzeciej strony była statystyka ruchu ludności,w której zamieszczano nawet co ważniejszych gości hotelowych,przebywających wówczas w Łodzi.Ostatnią stronę zapełniały ogłoszenia.
DŁ 1919 r.
Tytuł"Dziennik Łódzki"pojawił się następnie w 1919 roku,jednak nie cieszył się powodzeniem i przestał się ukazywać.
DŁ 1931–1932
W 1931 roku,pojawił się niejako kontynuator Dziennika Łódzkiego z XIX wieku oraz Dziennika(z 1919 roku).19 września,ukazał się pierwszy numer"Dziennika Łódzkiego Niezależnego pisma porannego",ale już 22 czerwca 1932 zmieniono nazwę na"Ilustrowany Dziennik Łódzki".Redaktorem odpowiedzialnym był Józef Przybylski.Gazeta miała osiem stron w formacie A3.
DŁ 1945 r.
Cykl wydawniczy gazety przerwała II wojna światowa.Jednak już 1 lutego 1945 roku ukazał się pierwszy powojenny numer DŁ.Liczący 4 strony przetrwał raptem 10 numerów.Nie do końca wiadomo jaka była przyczyna wstrzymania wydawnictwa,ale po paru miesiącach 6 lipca 1945 roku,wznowiono publikację.W okresie PRL gazeta należała do koncernu RSW Prasa-Książka-Ruch i była jednym z trzech dzienników wydawanych w województwie łódzkim(obok Expressu Ilustrowanego i Głosu Robotniczego).
Lata 90 XX w.
W ramach likwidacji RSW Dziennik Łódzki przypadł spółce utworzonej przez środowiska związane z ZChN oraz koncernem Hersanta.Następnie tytuł od Hersanta odkupił w 1994 r.koncern Polskapresse,należący do Verlagsgruppe Passau,który połączył w 2000 r.redakcję Dziennika Łódzkiego z redakcją Wiadomości Dnia tworząc największą regionalną gazetę w województwie łódzkim.Do tego samego koncernu należy też inny łódzki dziennik Express Ilustrowany.
Początek XXI wieku
W 2007 roku gazeta zmieniła nazwę na Polska Dziennik Łódzki.W największych miastach regionu Dziennik Łódzki ma 11 redakcji terenowych.Redakcje znajdują się w następujących miastach:Bełchatów,Kutno,Łęczyca,Łowicz,Piotrków Trybunalski,Radomsko,Sieradz,Skierniewice,Tomaszów Mazowiecki,Wieluń,Zduńska Wola.

Stefan Jaracz

Ur.24 grudnia 1883 w Żukowicach Starych koło Tarnowa,zm.11 sierpnia 1945 w Otwocku polski aktor teatralny i filmowy,pisarz,publicysta;założyciel i dyrektor teatru Ateneum w Warszawie.
Życiorys
Ukończył szkołę podstawową w Tarnowie oraz gimnazjum w Jaśle,po czym studiował na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.Potem występował w teatrach w Krakowie,Poznaniu,Łodzi,a ostatecznie w Warszawie.Specjalizował się w tworzeniu postaci„z ludu”.Najprostszymi środkami opartymi na naturalistycznej metodzie mistrza Kazimierza Kamińskiego ukazywał złożoną psychikę człowieka.Do pamiętnych jego ról należą m.in.tytułowe w"Szczęściu Frania Perzyńskiego" i "George Dandin"Moliera,"Smugoń w Przepióreczce"Żeromskiego,Rejent w"Zemście"Fredry,czy Kaliban w"Burzy"Szekspira.Od wczesnej młodości przyjaźnił się z Juliuszem Osterwą.Pracowali wspólnie w teatrach Krakowa i Poznania.Dzielili również mieszkanie.Dyrektor Osterwa zaprosił go do zespołu Reduty,a później także Teatru Narodowego.Współpraca z Jaraczem nieraz okazywała się kłopotliwa ze względu na chorobę alkoholową,do której z żalem przyznał się w ostatnich pismach z lat 40.W czasie okupacji niemieckiej związał się z polityczno-wojskową katolicką organizacją podziemną Unia.Po wykonaniu w marcu 1941 r.wyroku sądu Polski Podziemnej na Igo Symie został aresztowany przez gestapo i 4 kwietnia 1941 wywieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.Został zwolniony po licznych interwencjach 15 maja 1941 roku.Zmarł na gruźlicę gardła,która ujawniła się po jego pobycie w obozie.Został pochowany w Alei Zasłużonych Cmentarza Powązkowskiego.Uważany za jednego z największych aktorów polskich i współtwórcę nowoczesnej sztuki aktorskiej.Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski(1930 r.)Patron Klubu Kibica AZS-u Olsztyn.
Wybrana filmografia

• "Bóg wojny"(1914 r.)jako Napoleon Bonaparte
• "Cud nad Wisłą"(1921 r.)
• "Śmierć za życie.Symfonia ludzkości"(1924 r.)
• "Przedwiośnie"(1928 r.)
• "Ponad śnieg"(1929 r.)
• "Księżna Łowicka"(1932 r.)
• "Młody las"(1934 r.)jako Profesor,ojciec Stefana
• "Kocha,lubi,szanuje(1934 r.)
• "Jego wielka miłość"(1936 r.)
• "Róża"(1936 r.)jako Oset
• "Pan Twardowski"(1936 r.)jako mistrz Maciej,alchemik

Rodzina

• Jego córką była Anna Jaraczówna,również znana aktorka
• Jego prawnukiem jest Mikołaj Radwan,aktor dziecięcy,znany głównie z głównej roli w serialu"Tata,a Marcin powiedział"

Ludwik Franciszek Maciejowski

Ur.26 listopada 1883 w Grybowie,zm.w kwietniu 1940 r.w Charkowie polski dowódca wojskowy,podpułkownik piechoty Wojska Polskiego,Kawaler Orderu Virtuti Militari.
Życiorys
Ludwik Franciszek Maciejowski był synem Antoniego i Julii z domu Kuźniar,urodził się w Grybowie.W 1902 roku ukończył Seminarium Nauczycielskie w Sokalu.Następnie pracował jako nauczyciel.Przeszedł szkolenie wojskowe w armii Austro-Węgier i w 1912 roku został mianowany podporucznikiem rezerwy.Przed wybuchem I wojny światowej należał do Drużyn Bartoszowych.W 1914 roku został powołany do armii Austro-Węgier.Służył w 9 Pułku Piechoty Austro-Węgier,a następnie w 20 Pułku Piechoty Austro-Węgier,był trzykrotnie ranny.Walczył na froncie włoskim.Należał do konspiracyjnej organizacji„Wolność”1918 r.Na przełomie października i listopada 1918 roku brał udział w przejęciu władzy nad 20 Pułkiem Piechoty Austro-Węgier,a następnie doprowadzeniu pułku ze Słowenii do Nowego Sącza.W 1918 roku wstąpił do Wojska Polskiego.Brał udział w wojnie polsko-ukraińskiej,wojnie polsko-czechosłowackiej oraz wojnie polsko-bolszewickiej w szeregach 1 Pułku Strzelców Podhalańskich.Po zakończeniu działań wojennych pozostał w wojsku i został zweryfikowany do stopnia majora piechoty ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919 roku.Do 1925 roku służył w 1 Pułku Strzelców Podhalańskich,będąc m.in.dowódcą I baonu.W 1924 roku został awansowany na stopień podpułkownika piechoty ze starszeństwem z dniem 15 sierpnia 1924 roku.W 1925 roku został przeniesiony do 71 Pułku Piechoty na stanowisko zastępcy dowódcy pułku,a następnie do 45 Pułku Piechoty Strzelców Kresowych na takie samo stanowisko.12 marca 1929 został wyznaczony na stanowisko dowódcy 25 Pułku Piechoty w Piotrkowie.28 stycznia 1931 został zwolniony ze stanowiska dowódcy pułku i oddany do dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu Nr IV.W 1931 roku przeszedł do rezerwy.Po przejściu do rezerwy zamieszkał w miejscowości Stepań niedaleko Sarn.21 września 1939 roku pod Maniewiczami dostał się do niewoli sowieckiej.Ludwik Franciszek Maciejowski w 1940 roku został zamordowany przez NKWD w Charkowie i pochowany w bezimiennej mogile zbiorowej.Obecnie jego szczątki spoczywają w Piatichatkach na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie.5 października 2007 Minister Obrony Narodowej awansował go pośmiertnie do stopnia pułkownika.Awans został ogłoszony 9 listopada 2007 w Warszawie,w trakcie uroczystości„Katyń Pamiętamy Uczcijmy Pamięć Bohaterów”.
Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari(1921 r.)
• Krzyż Walecznych
• Złoty Krzyż Zasługi
• Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921
• Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości
• Serbsko-Chorwacko-Słoweński Złoty Medal Waleczności„Obilica”(Zlatna medalja Miloša Obilića)

Leon Loria

Ur.5 listopada 1883 w Warszawie,zm.8 kwietnia 1932 w Zakopanem polski prawnik,taternik,narciarz i podpułkownik lotnictwa RP.Leon Loria po ukończeniu gimnazjum i uzyskaniu matury w Krakowie rozpoczął studia na Uniwersytecie Jagiellońskim.W 1913 roku obronił doktorat i został koncyptem adwokackim w Nowym Targu.
Działalność górska
W latach 1909–1914 dokonał wielu pierwszych wejść w Tatrach,głównie z Mariuszem Zaruskim,Henrykiem Bednarskim,Józefem Lesieckim oraz Stanisławem Zdybem.23 lipca 1910 roku zdobył z nimi południową ścianę Zamarłej Turni.Zaliczył również pierwsze zimowe wejścia na takie szczyty jak:Mnich,Zadni Mnich,Mały Kozi Wierch,Wielka Buczynowa Turnia,Banówka,Rohacze,Salatyński Wierch.Leon Loria organizował wiele wypraw narciarskich.W latach 1911–1914 był prezesem klubu Sekcji Narciarskiej PTT.Brał udział w licznych trudnych wyprawach TOPR-u,w którym służył jako ratownik górski.Wyruszył między innymi w wyprawie po ciało Mieczysława Karłowicza pod Mały Kościelec.
Wojsko
Był członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej.Podczas pierwszej wojny światowej,5 sierpnia 1914 wstąpił do Legionów Polskich,gdzie służył w 1.Pułku Ułanów,a następnie w 1.Pułku Artylerii.Po wojnie,od listopada 1918 do kwietnia 1919 r.był oficerem ordynansowym Naczelnego Wodza.W tym samym czasie szkolił się w pilotażu we Francuskiej Szkole Pilotów w Warszawie.Od 1 lutego 1920 służył na froncie podczas wojny polsko-bolszewickiej jako obserwator lotniczy w 1.Eskadrze Wielkopolskiej(późniejszej 12.Eskadrze Wywiadowczej).Po wojnie polsko-bolszewickiej dowodził tą eskadrą,a od sierpnia 1921 r.1.Dywizjonem 1.Pułku Lotniczego.Od 1925 r.był zastępcą dowódcy tego pułku.Od 20 października 1926 był komendantem Głównego Portu Lotniczego na Polu Mokotowskim w Warszawie.W 1928 r.przeszedł do Departamentu Aeronautyki Ministerstwa Spraw Wojskowych,po czym odszedł w stan spoczynku z uwagi na zdrowie.Leon Loria zmarł 8 kwietnia 1932 roku w Zakopanem na skutek choroby.Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Ordery i odznaczenia

• Krzyż Srebrny Orderu Wojskowego Virtuti Militari
• Krzyż Niepodległości(pośmiertnie)
• Krzyż Walecznych dwukrotnie(po raz pierwszy w 1921 r.)
• Polowa Odznaka Obserwatora

Józef Czempiel

Ur.21 września 1883 w Piekarach Śląskich,zm.4 maja 1942 w KL Dachau)błogosławiony i męczennik Kościoła katolickiego,polski ksiądz katolicki.
Biografia
Dzieciństwo i młodość
Wykształcenie zdobył w szkole elementarnej w Józefce i gimnazjum w Bytomiu.W trakcie studiów na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego(1904-1907)włączył się aktywnie w działalność polskich oficjalnych i tajnych towarzystw na terenie konwiktu.Święcenia kapłańskie przyjął w katedrze wrocławskiej 22 czerwca 1908 z rąk kardynała Georga Koppa.
Duszpasterz i społecznik
Pierwszą placówką duszpasterską była Ruda,gdzie zaznaczył się jako zwolennik i propagator częstej Komunii św. i rekolekcji zamkniętych oraz krzewiciel abstynencji.Nawiązywał do akcji trzeźwościowej prowadzonej na Śląsku przez ks.Jana Alojzego Ficka oraz ks.Jana Kapicę.Jako pierwszy duszpasterz w Polsce dostrzegł konieczność powoływania parafialnych poradni dla alkoholików i ich rodzin.W latach 1916-1917 administrował parafią Wiśnicz,następnie Baborów,Dziećmarów.
Działalność narodowa
Od stycznia 1919 r.został mianowany duszpasterzem w Żędowicach,gdzie w okresie plebiscytowym stanął na czele założonego przez siebie Polskiego Komitetu Plebiscytowego.Działał także aktywnie w ruchu spółdzielczym w powiecie strzeleckim.W 1919 r.we współpracy z ks.Emilem Szramkiem wydał pod pseudonimem„Makkabaeus”książkę pt."Das Recht auf die Muttersprache im Lichte des Christentums"(Opole 1919 r.)W obawie o utratę życia wraz z ks.Wajdą opuścił Opolszczyznę.
Proboszcz w Wielkich Hajdukach
W 1922 r.objął administrację parafii Wniebowzięcia NMP w Wielkich Hajdukach(obecnym Chorzowie Batorym).Szczególną troską otaczał w Chorzowie liczne organizacje parafialne,w tym zwłaszcza kongregacje mariańskie młodzieńców i panien oraz stowarzyszenie robotników pod opieką św.Józefa.Zorganizował kino parafialne.W parafii chorzowskiej wychodziły„Wiadomości Parafialne”,jako dodatek„Gościa Niedzielnego”,za jego staraniem w kiosku przykościelnym rozpowszechniano prasę i książki katolickie.W okresie kryzysu gospodarczego i masowego bezrobocia zorganizował w parafii specjalny komitet pomocy bezrobotnym.W ciągu 17 lat posługi proboszczowskiej z Chorzowa wyszło 18 księży diecezjalnych i zakonnych oraz 40 zakonnic.W okresie międzywojennym z rąk ks.Jana Kapicy przejął kierownictwo ruchu abstynenckiego.Był radcą duchownym,od 1926 r.wice dziekanem dekanatu chorzowskiego,a od 1931 r.dziekanem.W 1932 r.za działalność społeczną i narodową otrzymał Złoty Krzyż Zasługi.
Prześladowanie i męczeńska śmierć
Został aresztowany 13 kwietnia 1940.Przebywał w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Dachau(KL),26 maja 1940 został przeniesiony do Mauthausen-Gusen i ponownie od 8 grudnia 1940 do obozu koncentracyjnego w Dachau.Prawdopodobnie zginął w tzw."transporcie inwalidów"4 maja 1942.Urzędowe świadectwo śmierci wystawione przez obóz koncentracyjny w Dachau 19 czerwca 1942.13 czerwca 1999 papież Jan Paweł II wśród 108 Męczenników II wojny światowej ogłosił go błogosławionym.

Ludomir Różycki

Ur.18 września 1883 w Warszawie,zm.1 stycznia 1953 w Katowicach polski kompozytor.Był przedstawicielem Młodej Polski w muzyce.Wraz z Karolem Szymanowskim,Grzegorzem Fitelbergiem oraz Apolinarym Szelutą założył w 1905 roku Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich,co przyczyniło się do podniesienia poziomu artystycznego muzyki polskiej.
Życiorys
Pochodził z muzykalnej rodziny jego ojciec był profesorem Konserwatorium Warszawskiego.Młody Różycki studiował pod kierunkiem Aleksandra Michałowskiego(fortepian),Gustawa Rogulskiego i Michała Biernackiego(teoria),Zygmunta Noskowskiego(kompozycja).W 1904 roku skończył z odznaczeniem Konserwatorium Warszawskie,po czym udał się na dalsze studia do Berlina.Przez 3 lata był słuchaczem tzw.Meisterschule w Królewskiej Akademii Muzycznej;pracował pod kierunkiem Engelberta Humperdincka.W 1905 roku Różycki wraz z Karolem Szymanowskim,Grzegorzem Fitelbergiem i Apolinarym Szelutą zorganizował"Spółkę Nakładową Młodych Kompozytorów Polskich",której zadaniem było wydawanie i propagowanie nowej muzyki(grupa tych twórców zyskała potem miano"Młodej Polski w muzyce").W latach 1907-1911 Różycki przebywał we Lwowie na stanowisku dyrygenta operowego i profesora fortepianu w tamtejszym Konserwatorium Galicyjskiego Towarzystwa Muzycznego.Po krótkim pobycie w Warszawie udał się za granicę:mieszkał w Paryżu,później do roku 1918 w Berlinie.Po powrocie do kraju,przez 10 lat zajmował się wyłącznie kompozycją.W 1930 roku został mianowany profesorem Wyższej Szkoły Muzycznej w Warszawie.Równocześnie prowadził ożywioną działalność publicystyczną i organizacyjną(utworzył Sekcję Współczesnych Kompozytorów Polskich).Po II wojnie,spędzonej w Warszawie,osiadł w Katowicach jako dziekan Wydziału Teorii,Kompozycji i Dyrygentury w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej.
Odznaczenia i wyróżnienia

• Order Sztandaru Pracy I klasy(1949 r.nadał Prezydent RP Bolesław Bierut)
• Krzyż Komandorski Orderu Korony Rumunii(Królestwo Rumunii)
• Złoty Wawrzyn Akademicki Polskiej Akademii Literatury(1936 r.za wybitne zasługi dla polskiej sztuki w ogóle)
• Nagroda państwowa I stopnia(1952 r.)

Twórczość
Stylistycznie twórczość Różyckiego jest niejednolita;nie wykształcił odrębnego języka.Cechy i właściwości jego muzyki to:płynność i wyrazistość melodyki(na ogół diatonicznej),plastyczność charakterystyki muzycznej,przewaga faktury homofonicznej,efektowna i barwna instrumentacja;harmonika pozostaje w ramach systemu funkcyjnego,sięga wprawdzie niekiedy po zdobycze impresjonistów.Częstym źródłem inspiracji były dla Różyckiego tematy literackie i plastyczne.Ludomir Różycki łączył styl neoromantyczny z motywami polskiej muzyki ludowej.Istotne w jego twórczości są poematy symfoniczne.W niektórych kompozycjach("Stańczyk","Anhelli","Bolesław Śmiały","Pan Twardowski","Mona Lisa Gioconda")posługiwał się mocnymi kontrastami i efektami kolorystycznymi.W dziełach fortepianowych(preludia,nokturny,impromptus,Legenda,Balladyna)nawiązywał do twórczości F.Chopina,J.Brahmsa oraz P.Czajkowskiego.W pierwszych operach("Bolesław Śmiały","Meduza")wyraźny jest wpływ muzyki R.Wagnera,natomiast od Erosa i Psyche wyczuwalny jest wpływ opery werystycznej.
Ważniejsze kompozycje

• "Stańczyk"op.1,scherzo symfoniczne na orkiestrę(1903-04)
• "Preludia"op.2 na fortepian(1904 r.)
• "Dwa preludia i dwa nokturny"op.3 na fortepian(1904 r.)
• "Gra fal"op.4 na fortepian(1904 r.)
• "Dwie melodie"op.5 na skrzypce lub wiolonczelę i fortepian(1904-09)
• "4 Impromptus"op.6 na fortepian(1904 r.)
• "Osiem pieśni do słów Tadeusza Micińskiego"op.9 na głos i fortepian(1904 r.)
• "Ballada"op.18 na fortepian i orkiestrę(1904 r.)
• "Fantazja"op.11 na fortepian(1905 r.)
• "3 Morceaux"op.15 na fortepian(1905 r.)
• "Contes d'une horloge"op.26 na fortepian(1905 r.)
• "Air,Mirage,Un RÈve"op.28 na fortepian(1905 r.)
• "Bolesław Śmiały"op.8,poemat symfoniczny na orkiestrę(1906 r.)
• "Sonata na wiolonczelę i fortepian"op.10(1906 r.)
• "Cztery pieśni z cyklu Orfan"op.12 na głos i fortepian(1906 r.)
• "Sześć pieśni"op.14 na głos i fortepian(1906 r.)
• "Sześć pieśni do słów Tadeusza Micińskiego"op.16 na głos i fortepian(1906 r.)
• "Bolesław Śmiały"op.20,opera(1906-08)
• "Trzy pieśni"op.19 na głos i fortepian(1908 r.)
• "Meduza"op.27,opera fantastyczna(1908-11)
• "Anhelli"op.22,poemat symfoniczny na orkiestrę(1909 r.)
• "Trzy pieśni do słów Cypriana Kamila Norwida"op.23 na głos i fortepian(1909 r.)
• "Balladyna"op.25,poemat na fortepian(1909 r.)
• "Dwa nokturny"op.30 na skrzypce i fortepian(1909 r.)
• "Rapsodia"op.33 na fortepian,skrzypce i wiolonczelę(1909-13)
• "Król Kofetua"op.24,poemat symfoniczny na orkiestrę(1910 r.)
• "Mona Lisa Gioconda"op.29 lub 31,preludium symfoniczne na orkiestrę(1911 r.)
• "Kwintet fortepianowy c-moll"op.35(1913-16)
• "Eros i Psyche"op.40,opera fantastyczna(1914-16)
• "Laguna"op.36 na fortepian(1915 r.)
• "Tańce polskie"op.37 na fortepian(1915 r.)
• "9 Esquisses"op.39 na fortepian(1915)
• "4 Intermezzi"op.42 na fortepian(1915-18)
• "Kwartet smyczkowy d-moll"op.49(1915 r.)
• "Koncert fortepianowy nr 1 g-moll"op.43(1917-18)
• "Pan Twardowski"op.45,balet(1919-20)
• "Fantasiestücke"op.46 na fortepian(1919 r.)
• "Casanova"op.47,opera(1921-22)
• "Italia"op.50 na fortepian(1923 r.)
• "Trzy erotyki"op.51 na głos i fortepian(1923 r.)
• "Trzy pieśni"op.48 na chór mieszany a cappella(1924 r.)
• "Cztery utwory"op.52 na fortepian(1924 r.)
• "Sześć utworów charakterystycznych"op.58 na fortepian(1924 r.)
• "Beatrix Cenci"op.53,opera tragiczna(1925-26)
• "Diabelski młyn",opera satyryczna(1928-30)
• "Suita taneczna w 4 częściach"na orkiestrę(1931-32)
• "Lili chce śpiewać",operetka(1932 r.)
• "Słowik"op.55 na fortepian(ok.1933 r.)
• "Pani Walewska",opera historyczna(1933-40)
• "Apollo i dziewczyna",balet(1937 r.)
• "Pietà(Na zgliszczach Warszawy)",fragment dramatyczny na orkiestrę(1940-43)
• "Koncert fortepianowy"nr 2(1941-42)
• "Dzwony"poemat na głos i orkiestrę(1942-48)
• "Ballada"op.60 na głos i fortepian(1942 r.)
• "Koncert skrzypcowy"op.70[niedokończony](1944 r.)
• "Polonez uroczysty"na orkiestrę(1945-46)
• "Warszawa wyzwolona",poemat symfoniczny na orkiestrę(1950 r.)

Zygmunt Lubertowicz

Ur.16 września 1883 w Nowym Targu,zm.20 września 1958 w Bielsku-Białej polski nauczyciel,poeta,prozaik,publicysta,działacz społeczny,kulturalny i turystyczny.
Biografia
Po ukończeniu polonistyki na Uniwersytecie Jagiellońskim(1909 r.)pracował jako nauczyciel w Brodach(1909-1912),Czerniowcach(1912-1916) i Nowym Targu(1916-1927),a następnie w gimnazjum w Bielsku.Współpracował z licznymi czasopismami krajowymi(Kurier Lwowski,Ilustrowany Kurier Codzienny,Gazeta Polska,Polska Zachodnia,Zaranie Śląskie i in.) i polonijnymi(m.in.Dziennik Związkowy w Chicago i Weteran w Detroit).Przebywając na Podhalu współpracował z Władysławem Orkanem i redagował Echo Tatrzańskie.Był współzałożycielem i członkiem zespołu redakcyjnego czasopisma bielskiej Partii Pracy pt.Zjednoczenie,a później Echa Beskidzkiego.Pisał poezje,poematy,opowiadania.W prasie publikował także artykuły o tematyce kulturalnej,turystycznej,recenzje i szkice literackie.Był jednym z animatorów polskiego ruchu teatralnego w Bielsku i członkiem miejscowego Towarzystwa Teatru Polskiego.Po II wojnie światowej współpracował z bielskim teatrem lalek.Prapremierą jego przedstawienia pt."O Marysi sierotce i złotookiej sroczce"w dniu 7 grudnia 1947 r.zainaugurował swoją działalność teatr lalkowy Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci(obecna Banialuka).Bezpośrednio po przybyciu do Bielska Zygmunt Lubertowicz wstąpił do miejscowego koła Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego.Po przekształceniu w dniu 15 listopada 1930 r.bielskiego koła w Oddział PTT Bielsko był przez dwa lata jego pierwszym prezesem,a następnie w latach 1933-1946 zasiadał we władzach naczelnych PTT.Był jednym z inicjatorów budowy wielkiego i nowoczesnego na owe czasy schroniska turystycznego PTT w Zwardoniu.Prowadził wiele wycieczek turystycznych w Beskidach i Tatrach oraz propagował turystykę na łamach prasy i prowadząc odczyty.Władze miasta Bielska-Białej uczciły pamięć poety nadając jednej z ulic w centrum miasta nazwę ul.Zygmunta Lubertowicza(wcześniej Gimnazjalna)oraz nadanie imienia Szkole Podstawowej w Bielsku-Białej Straconce.W Nowym Targu również znajduje się ulica Zygmunta Lubertowicza.Rodzina Zygmunta Lubertowicza mieszka w Sanoku,wnuk Wojciech Lubertowicz był wiolonczelistą grupy Mantragona.
Niektóre publikacje

• Satyry dzisiejsze,1922 r.
• Sonety tatrzańskie i inne poezje,1925 r.
• Bielsko-Biała,kresowe miasto polskie,1936 r.
• Kazimierz Tetmajer jako epik Tatr,w:“Wierchy”R.X(1932 r.)
• Przewodnik po Beskidzie Zachodnim i Śląskim,1935 r.
• Turystyka w Beskidach,w:“Kronika Ziemi Cieszyńskiej”

Adolf Szyszko-Bohusz

Ur.1 września 1883 w Narwie,zm.1 października 1948 w Krakowie polski architekt,przedstawiciel historyzmu i modernizmu,konserwator zabytków.
Życiorys
W latach 1902–1909 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu.Uzupełniał później swoją wiedzę w Austrii,Czechach i Niemczech.W latach 1910-1912 był wykładowcą na UJ i w krakowskiej ASP.W 1912 r.wyjechał do Lwowa,gdzie pracował jako profesor Politechniki Lwowskiej(do 1916 r.)Po powrocie do Krakowa otrzymał w 1916 roku stanowisko kierownika prac renowacyjnych na Zamku Królewskim na Wawelu.Na stanowisku tym pozostał do wybuchu II wojny światowej.Jako konserwator Wawelu dokonał odkrycia romańskiej Sali o 24 słupach i rekonstrukcji Rotundy Najświętszej Marii Panny(św.Feliksa i Adaukta),a ponadto badał Katedrę Wawelską(Kryptę św.Leonarda)oraz wczesnogotyckie systemy obronne Wzgórza Wawelskiego.Jego dziełem jest odnowienie większości wnętrz zamkowych,Brama Herbowa na Wawelu(1921 r.)powiększenie krypty Wieszczów i sarkofag Juliusza Słowackiego(1927-1928)oraz urządzenie krypty Marszałka Józefa Piłsudskiego wraz z nowym zejściem do podziemi katedry z baldachimem(1936-1938).Wyniki swoich badań ogłosił w artykułach:Rotunda świętych Feliksa i Adaukta(Najśw.Panny Marii)na Wawelu(1918 r.)Z historii romańskiego Wawelu.Pierwsza katedra romańska(1923 r.)Wawel średniowieczny(1932 r.)W 1920 r.został powołany na stanowisko kierownika Katedry Architektury Zabytkowej na ASP w Krakowie,będąc jednocześnie w latach 1922-1927 rektorem tej uczelni.W latach 1932-1939 był także profesorem Politechniki Warszawskiej kierując Katedrą Projektowania Monumentalnego Wydziału Architektury.Jako architekt był specjalistą od obiektów użyteczności publicznej.Zaprojektował monumentalny gmach PKO(ul.Wielopole 19,1924 r.) i położony nieopodal Dom Pracowników Pocztowej Kasy Oszczędności(ul.Zyblikiewicza 5,na rogu z Librowszczyzną,1923-1927),Mauzoleum generała Józefa Bema w Tarnowie(1927 r.)willę własną w Przegorzałach,zwaną Rotundą(która nawiązywała kształtem do odkrytej przez niego rotundy na Wawelu,1928-29),Dom Towarzystwa Ubezpieczeń„Feniks”(Rynek Główny 41,1928-32),dom im.Józefa Piłsudskiego(ul.Oleandry,1935 r.)oraz dawne gimnazjum OO.Paulinów(ul.Paulińska,1935 r.)Projektował pensjonaty(kilka w Krynicy,np.Sanatorium Wojskowe),hotele w miejscowościach uzdrowiskowych,Dom Zdrojowy w Żegiestowie oraz Zamek Prezydenta RP w Wiśle(1929-1930)dla ówczesnej głowy państwa polskiego Ignacego Mościckiego.W okresie II Rzeczypospolitej Józef Gałęzowski i Adolf Szyszko-Bohusz stworzyli ideę Alej Trzech Wieszczów w Krakowie i pomysł dzielnicy oplatającej Błoń krakowskich.Po wybuchu II wojny światowej,2 września 1939 r.Szyszko-Bohusz wziął udział w naradzie dotyczącej sposobu ratowania wawelskich zbiorów.Wobec braku połączenia telefonicznego z Warszawą,gdzie znajdował się przygotowany kilka miesięcy wcześniej plan ewakuacji dla Wawelu,sprzeciwił się on stanowczo wywiezieniu skarbów z Krakowa,argumentując,że ewakuacja narazi je na pełną niebezpieczeństw wędrówkę bombardowanymi i zatłoczonymi drogami lub liniami kolejowymi.Ostatecznie zmienił jednak zdanie pod wpływem argumentacji przedstawionej przez kustosza muzeum dra Stanisława Świerz-Zaleskiego i kierownika administracji zamku dra Stanisława Taszakowskiego.W czasie wojny pracował za zgodą władz podziemnych jako rysownik w prywatnym biurze niemieckim na Wawelu i działał w tajnym Komitecie Wawelskim.W 1945 r.powrócił na przedwojenne stanowisko na Wawelu,piastując je do 1946 r.W 1945 r.uczestniczył również w organizowaniu Wydziału Architektury na AGH zostając jego pierwszym dziekanem.Publikował w„Architekcie” i „Głosie Plastyków”.Zmarł w Krakowie,został pochowany na Cmentarzu Rakowickim w pobliżu Alei Zasłużonych.
Odznaczenia

• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski(10 listopada 1938,„za wybitne zasługi na polu sztuki”)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski(29 grudnia 1921)

Bolesław Drobner

Ur.28 czerwca 1883 w Krakowie,zm.31 marca 1968 w Krakowie polski działacz socjalistyczny,chemik,pierwszy powojenny prezydent Wrocławia.
Biografia
Ukończył chemię na Uniwersytecie Jagiellońskim,z której otrzymał doktorat filozofii.Od 1898 r.działał w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego,a następnie w Polskiej Partii Socjalistycznej.Opowiadał się za współpracą z Komunistyczną Partią Polski.21 marca 1938 przed sądem okręgowym w Krakowie rozpoczął się proces Bolesława Drobnera oskarżonego o działalność komunistyczną.1 kwietnia 1938 sąd skazał Drobnera na karę 3 lat pozbawienia wolności(z zaliczeniem dotychczasowego pobytu w areszcie)oraz na utratą praw na 3 lata.Po najeździe sowieckim na Polskę 17 września 1939 aresztowany przez NKWD i więziony.W 1943 r.został uwolniony i wszedł do władz Związku Patriotów Polskich oraz PKWN(kierownik Resortu Pracy,Opieki Społecznej i Zdrowia PKWN).W 1945 r.(do czerwca)pierwszy polski prezydent Wrocławia(powołany 14 marca,jeszcze przed wkroczeniem Armii Czerwonej do miasta,urzędowanie mógł praktycznie rozpocząć dopiero po kapitulacji Festung Breslau,w maju).Współorganizator polskiej administracji.Opowiadał się za przekształceniem Wrocławia w miasto wydzielone.Chciał stworzyć system gospodarczy eliminujący obieg pieniędzy(tzw.republika drobnerowska),co było jednym z głównych czynników,które zadecydowały o pozbawieniu go tej funkcji.W latach 1956–1957 był I sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Krakowie.Od 1944 r.poseł do KRN,na Sejm Ustawodawczy oraz na Sejm PRL I,II,III i IV kadencji;w II,III i IV kadencji Sejmu pełnił funkcję Marszałka Seniora(1957,1961,1965).Dwukrotnie odznaczony Orderem Sztandaru Pracy I klasy.Ponadto nadano mu Krzyż Wielki i Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski.Zaprzyjaźniony z Piwnicą pod Baranami,pomógł w jej otwarciu i pierwszych latach działania.Z małżeństwa z Lubą z domu Hirszowicz(1884–1965)miał syna Mieczysława(1912–1986),profesora sztuk muzycznych.Pochowany jest na Cmentarzu Rakowickim.Do 1991 r.jego imieniem nazwany był jeden z bulwarów wiślanych Krakowa.Jego imieniem nazwana jest także ulica w śródmieściu Wrocławia.
Publikacje

• Drogowskazy,Wrocław 1945 r.
• Bezustanna walka(1962–1967),Kraków 1967 r.

Władysław Skoczylas

Ur.4 kwietnia 1883 w Wieliczce,zm.8 kwietnia 1934 w Warszawie polski malarz,grafik,rzeźbiarz i pedagog,uważany za twórcę polskiej szkoły drzeworytu.
Biografia
Ukończył gimnazjum w Bochni.Studiował malarstwo w krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych u Teodora Axentowicza i Leona Wyczółkowskiego,rzeźbę w pracowni Konstantego Laszczki.W latach 1910-1913 uczył się w Paryżu rzeźby(u Antoine'a Bourdelle`a) i grafiki oraz drzeworytu w Akademie für Graphische Künste und Buchgewerbe w Lipsku(1913 r.)W 1908 roku objął posadę nauczyciela rysunków w Zakopiańskiej Szkole Przemysłu Drzewnego.W 1914 roku otrzymał nagrodę w dziale drzeworytu na II Konkursie im.Henryka Grohmana.W 1918 r.został docentem grafiki i rysunku na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej.W 1922 r.objął katedrę grafiki w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych.W 1928 roku,na olimpijskim konkursie sztuki i literatury w Amsterdamie,uzyskał brązowy medal za cykl akwarel:Łucznik II(stojący),Łucznik II(klęczący),Jeleń świętego Huberta i Diana.Współzałożyciel ugrupowań:Stowarzyszenie Artystów Polskich„Rytm”(1922 r.)Stowarzyszenie Artystów Grafików„Ryt”(1925 r.)oraz Instytut Propagandy Sztuki.W okresie międzywojennym jego prace publikowała między innymi wydawana w Poznaniu„Tęcza”.Najbardziej charakterystycznym elementem jego stylu jest tzw.„grzebyk”Skoczylasa zazębianie się czarnego z białym który rytmizuje kompozycje.Jeden z największych zbiorów prac tego artysty znajduje się w Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka.Zgromadzono tam ponad 400 drzeworytów,akwarel,rysunków i dokumentów związanych z osobą twórcy.Odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski(1929 r.)Władysław Skoczylas został pochowany na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie,w Alei Zasłużonych;autorami nagrobka są Oskar Hansen oraz Elżbieta i Emil Cieślarowie.
Niektóre dzieła

• Profil górala,1911 r.suchoryt I nagroda na 1.Konkursie Graficznym im.Henryka Grohmana w Zakopanem
• Kościół dominikanów we Lwowie,1912 r.akwaforta
• Dworzyszcze,1916 r.
• Pochód zbójników,1916 r.drzeworyt
• Teka zbójnicka,1920 r.zbiór drzeworytów
• Głowa starego górala
• Pochód zbójników
• Janosik,14x22 cm
• Teka podhalańska,1921 r.zbiór drzeworytów
• Walka ze smokiem
• Zaloty,18,5x26,5 cm
• Sztuka

Upamiętnienie
Władysław Skoczylas jest patronem ulic w Bochni,Częstochowie,Wrocławiu oraz od 1957 roku Warszawie.Na frontowej ścianie budynku przy ul.Wybrzeże Kościuszkowskie 37,gdzie artysta miał swoją pracownię umieszczona jest pamiątkowa tablica.

Bruno Winawer

Ur.17 marca 1883,zm.11 kwietnia 1944 w Opolu Lubelskim polski pisarz pochodzenia żydowskiego,komediopisarz,prozaik,felietonista,z wykształcenia fizyk.Autor popularnych komedii obyczajowych,często związanych z tematyką naukową,licznych felietonów popularnonaukowych i literackich oraz powieści fantastycznonaukowych.Studiował fizykę na uniwersytecie w Heidelbergu.Był asystentem laureata nagrody Nobla Pietera Zeemana na uniwersytecie w Amsterdamie.W latach 1917-1920 pracował naukowo na Politechnice Warszawskiej.Po wybuchu II wojny światowej przebywał najpierw we Lwowie,17 września 1940 roku wstąpił do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy.Po zajęciu Lwowa przez hitlerowskie Niemcy w 1941 r.trafił do getta warszawskiego.W 1942 r.przedostał się na aryjską stronę,gdzie ukrywał się pod przybranym nazwiskiem.Aresztowany na skutek denuncjacji,został wywieziony do obozu zagłady w Treblince,skąd udało mu się jednak wydostać.Zmarł w szpitalu w Opolu Lubelskim.
Twórczość

• "Księga Hjoba":komedja nudna w 3 aktach(1921 r.komedia)
• "Roztwór profesora Pytla"(1922 r.komedia)
• "R.H.Inżynier"(1924 r.komedia)
• "Doktor Przybram"(1924 r.powieść fantastycznonaukowa)
• "Boczna antena".Ostatnie biuletyny z frontów wieczystych(1926 r.zbiór felietonów)
• Dług honorowy(1929 r.powieść fantastycznonaukowa)
• "Literaturę trzeba przewietrzyć"(1935 r.zbiór felietonów)
• "Ziemia w malignie"(1937 r.zbiór felietonów)
• "Ślepa latarka"
• "Notatnik Szymona van Geldern"
• "Niziny"
• "Losy Europy"
• "Rokowania pokojowe"
• "Rycerz z łabędziem"
• "Tematy i warjacje"(1921 r.)
• "Trzysta miljonów koni"
• "Turnieje maszyn"
• Znajomek z Fiesole(komedia)
• Bohater mechaniczny

Grzegorz Łakota

Hryhorij Łakota(Grzegorz Łakota,ur.31 stycznia 1883 w Hołodówce,zm.12 listopada 1950 w łagrze Abez koło Workuty)błogosławiony Kościoła katolickiego,biskup pomocniczy greckokatolickiej eparchii przemyskiej, męczennik.
Życiorys
Studiował we Lwowie.Święcenia kapłańskie otrzymał w Przemyślu w 1908 r.W 1911 r.uzyskał stopień doktora teologii w Wiedniu.Od 1913 r.był profesorem Seminarium Duchownego w Przemyślu,następnie jego rektorem(1918-1926).16 maja 1926 otrzymał sakrę biskupią i został mianowany biskupem pomocniczym w Przemyślu.27 czerwca 1946 został aresztowany,skazany na 10 lat łagru i wywieziony do Workuty.Zmarł w obozie koncentracyjnym 12 listopada 1950.Biskup Grzegorz został ogłoszony błogosławionym 27 czerwca 2001 we Lwowie podczas Boskiej Liturgii w obrządku bizantyjsko-ukraińskim połączonej z beatyfikacjami męczenników Kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-ukraińskiego, podczas pielgrzymki Jana Pawła II na Ukrainę.

Jerzy Bandrowski

Pseudonim:Tersytes,Ters,Vorax(ur.22 stycznia 1883 w Rzeszowie,zm.21 marca 1940 w Krakowie)polski pisarz,dziennikarz,tłumacz z angielskiego.Był synem Juliusza Mariana Bandrowskiego i jego żony Heleny z Kadenów,bratem Juliusza Kaden-Bandrowskiego.Studiował filozofię na Uniwersytecie Jagiellońskim i slawistykę na uniwersytecie w Pradze.Debiutował jako nowelista w warszawskim„Kurierze Porannym”w 1902 r.W 1909 r.redagował humorystyczny„Kurier Świąteczny”.W 1910 r.we Lwowie nawiązał współpracę ze„Słowem Polskim”kontynuował ją po powrocie z Rosji.W latach 1915–1919 przebywał w Rosji.Był wiceprezesem Polskiego Komitetu Wojennego,który zorganizował Dywizję Syberyjską walczącą przeciw bolszewikom.Zajmował się redagowaniem broszur patriotycznych dla żołnierzy.Po powrocie do Polski mieszkał we Lwowie.Następnie przeniósł się do Poznania pisząc do„Kuriera Poznańskiego”.W czasie II wojny światowej wysiedlili go z Poznania Niemcy,wówczas przeniósł się do Krakowa.W zbeletryzowanym pamiętniku"Przez jasne wrota"zawarł swe wspomnienia z pobytu w Rosji.Do wspomnień z tego okresu wrócił również w powieściach:"Pielgrzymi","Krwawa chmura","Czerwona rakieta" i "Wściekłe psy".Pisał powieści obyczajowe,a także książki dla dzieci np."W kraju orangutanów i rajskich ptaków"z 1922 r."Na polskiej fali"z 1927 r.Pisywał także powieści sensacyjne w formie scenariuszy filmowych"Przygody komendanta Wilczka"z 1929 r.Po II wojnie światowej zakazany przez cenzurę PRL.
Wybrane publikacje

• Romans Marty(1910 r.)powieść
• Bajki ucieszne(1910 r.)poezje
• Osaczona(1910 r.)nowela
• Biały lew(1917 r.)
• W płomieniach(1918 r.)
• Przez jasne wrota(1920 r.)
• Syn Dniepru(1920 r.)powieść
• Pielgrzymi(1920 r.)powieść
• Krwawa chmura(1920 r.)powieść
• Czerwona rakieta(1921 r.)powieść
• Siła serca:Błękitne romanetto(1922 r.)
• Niezwalczone sztandary(1921 r.)powieść
• Wściekłe psy(1921 r.)powieść,bestseller 1921 r.wznowiona w Poznaniu w 1930 r.wyd.3 2005 r.
• Lintang.Powieść,Lwów Poznań 1922 r.
• Wieś czternastej mili
• Zolojka(1928 r.)
• Sosenka z wydm.Opowieści morskie(1930 r.)
• W białym miasteczku(1930 r.)
• Nowele chińskie(1931 r.)
• Pałac połamanych lalek(1935 r.)powieść z wątkami z zakresu psychologii klinicznej

Zdzisław Eichler

Ur.18 stycznia 1883 w Nieszawie,zm.8 lipca 1949 w Poznaniu polski artysta malarz,grafik i ilustrator,profesor PWSSP Poznań.
Biografia
Syn Leonarda Eichlera i Michaliny z d.Radziwiłłowicz.Naukę malarstwa rozpoczął w Szkole Rysunkowej w Warszawie.W latach 1903-1904 studiował na ASP w Krakowie u prof.Józefa Mehoffera i Jana Stanisławskiego.Od 1905 r.działał w Warszawie jako malarz,ilustrator,karykaturzysta(pod pseudonimem Gad),nauczyciel rysunku i malarstwa,m.in.w Seminarium Nauczycielskim im.Elizy Orzeszkowej.Współpracował z Wydawnictwem Jakuba Mortkowicza.W latach 1926-1939 był związany z Państwową Szkołą Sztuk Zdobniczych w Poznaniu,gdzie prowadził II kurs rysunku na Wydziale Malarstwa Dekoracyjnego i Witrażownictwa.Należał do Grupy Artystów Wielkopolskich"Plastyka".W latach II wojny światowej przebywał w Warszawie.Od 1945 r.prowadził rysunek i wykłady z perspektywy na PWSSP Poznań,w 1948 r.uzyskał tytuł profesora.Malował portrety,kompozycje figuralne i martwą naturę.Wiele prac uległo zniszczeniu podczas wojny.Do jego bardziej znanych realizacji sprzed 1939 r.należały malowidła w sali posiedzeń Banku Rolnego w Warszawie,projekty obligacji państwowych i banknot o nominale 10 zł.Brał udział w wystawach zbiorowych w Warszawie i Poznaniu,w Poznaniu odbyła się wystawa pośmiertna w 1950 r.Obrazy znajdują się m.in.w Muzeum Narodowym w Warszawie i w zbiorach prywatnych.W 1907 r.zawarł związek małżeński z Zofią z d.Jukrzyńską,w 1930 r.ożenił się powtórnie z Jadwigą z d.Osada,artystą plastykiem.Z pierwszego małżeństwa miał dwie córki,również artystki plastyczki:Zofię Eichler i Wandę Eichler-Kulesza.Był miłośnikiem archeologii.W 1935 r.mieszkał przy ul.Małeckiego 10 w Poznaniu.Pochowany w kwaterze ewangelickiej Cmentarza Miłostowo w Poznaniu.

Teofil Adamski

Pseud.Jerzyk(ur.15 stycznia 1883 w Kłonówku,zm.14 sierpnia 1959 w Warszawie)działacz komunistyczny.
Biografia
Skończył 4 klasy szkoły podstawowej i został uczniem w fabryce metalowej.W 1900 r.wziął udział w strajku i starciach z łamistrajkami,za co został aresztowany.Później kolportował ulotki i pisma SDKPiL w remizie tramwajów konnych na Woli,a w 1903 r.zagrożony aresztowaniem,udał się do Charkowa,później do Kramatorska,gdzie został ślusarzem w fabryce i działał w organizacji SDKPiL wśród polskich robotników.W 1904 r.został wcielony do rosyjskiej armii,był wartownikiem przy więzieniu w Jekaterynosławiu.Na polecenie SDKPiL wziął udział w zorganizowaniu ucieczki 21 więźniów politycznych,za co skazano go na 4 lata więzienia.Po zwolnieniu wrócił na krótko do Kraju Nadwiślańskiego,po czym ponownie wyjechał w głąb Rosji w poszukiwaniu pracy.W sierpniu 1914 r.w związku z wybuchem I wojny światowej ponownie wcielony do rosyjskiej armii,do kraju wrócił w grudniu 1918 r. i osiadł w Warszawie,gdzie pracował na robotach publicznych.Wstąpił do Związku Zawodowego Robotników i Robotnic Przemysłu Budowlanego i w 1919 r.do KPRP,wkrótce został aresztowany i skazany na 3 lata więzienia w Płocku.1924-1930 pracował w fabryce budowy lokomotyw,gdzie był mężem zaufania załogi i działaczem Związku Robotników Przemysłu Metalowego w Polsce.Od 1932 r.robotnik budowlany,w 1933 r.skazany na 4 lata więzienia za działalność komunistyczną.Po wyjściu z więzienia w Koronowie w 1936 r.pracował do 1939 r.na robotach drogowych.W 1940 r.osadzony w obozie koncentracyjnym w Radogoszczy,skąd po 6 miesiącach zbiegł z grupą więźniów.Do końca okupacji ukrywał się,a w grudniu 1944 r.zorganizował komórkę PPR w Miedzeszynie,której został I sekretarzem.1946-1953 starszy wartownik w Ministerstwie Finansów,później do 1956 r.rewident w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych.Otrzymał rentę dla zasłużonych, był odznaczony m.in.Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.Pochowany na wojskowych Powązkach.

Kościół Wszystkich Świętych w Warszawie

Kościół rzymskokatolicki znajdujący się przy placu Grzybowskim 3/5 w Warszawie,siedziba parafii Wszystkich Świętych.
Opis
Prace nad budową świątyni rozpoczęto w roku 1861 według projektu Henryka Marconiego.Podczas prac projektowych wzorował się on na istniejącym już kościele renesansowym św.Justyny w Padwie.Zgodnie z projektem Kościół został poświęcony 31 października 1883 r.przez arcybiskupa Wincentego Popiela.Nie był wówczas jeszcze całkowicie ukończony dopiero w 1892 roku rozpoczęła się budowa wież.W czasie wojny obronnej we wrześniu 1939 r.został nieznacznie uszkodzony.Podczas okupacji był jednym z trzech kościołów chrześcijańskich,które znalazły się na terenie getta(drugą taką świątynią był kościół św.Augustyna,a trzecią kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny).Kościół Wszystkich Świętych służył wówczas chrześcijanom pochodzenia żydowskiego,którzy byli przetrzymywani w getcie.W czasie istnienia getta,proboszcz ks.prałat Marceli Godlewski,znany ze swojej przedwojennej antypatii do Żydów,zaangażował się w udzielanie im pomocy.Na plebanii u proboszcza schronienie znalazł m.in.prof.Ludwik Hirszfeld.Po tzw.wielkiej akcji wysiedleńczej do obozu zagłady w Treblince w sierpniu 1942 r.kościół został wyłączony z getta.Został bardzo poważnie uszkodzony w czasie walk podczas powstania warszawskiego.Bomby lotnicze i ostrzał artylerii niemieckiej spowodowały m.in.pożar dachu,zawalenie się stropów aż do podziemi,zburzona została także wschodnia wieża świątyni.Zniszczeniu uległy wszystkie dzieła sztuki stanowiące wyposażenie kościoła,większość cennych epitafiów i malowideł.Po wojnie kościół odbudowano,lecz z przyczyn ideologicznych otoczono go wysokimi budynkami,aby bryła świątyni nie dominowała w tym rejonie.8 czerwca 1987 r.podczas trzeciej wizyty apostolskiej w Polsce w kościele Wszystkich Świętych Jan Paweł II odprawił mszę świętą inaugurującą II Krajowy Kongres Eucharystyczny.Wśród tysięcy zgromadzonych wiernych była m.in.Matka Teresa z Kalkuty.W 1993 r.z okazji piętnastej rocznicy pontyfikatu Jana Pawła II na schodach przed kościołem odsłonięto jego pomnik ofiarowany przez włoskiego rzeźbiarza Giorgio Gallettiego.Bliźniaczy monument znajduje się w sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej w miejscowości Dozio w Lombardii.

Welecja

Jedna z najstarszych korporacji akademickich w Polsce i jednocześnie jedno z najstarszych w Polsce stowarzyszeń akademickich.Powstała 26 października 1883 roku w Rydze na tamtejszej Politechnice,w wyniku rozłamu w uważanej za bardziej konserwatywną Arkonii.Welecja zrzeszała studentów pochodzenia polskiego wszystkich wyznań oraz wywodzących się z różnych warstw społecznych.Welecja stawiała sobie za cel wychowanie swych członków w duchu patriotyzmu,przyjaźni,honoru,pracy nad sobą,prawości i rzetelności.Przez ponad 130 lat jej funkcjonowania przez szeregi Welecji przeszło wielu wybitnych naukowców,polityków,działaczy społecznych,przedsiębiorców i architektów.Do najbardziej znanych członków Welecji należał Prezydent RP Ignacy Mościcki,który został do niej przyjęty podczas swych studiów w Rydze.
Insygnia i Odznaki
Barwy Welecji to zielony,srebrny i niebieski.Oznaczają one nadzieję,prawdę i przyjaźń.Herb Welecji to trójpolowa tarcza na której umieszczone są symbole:na polu zielonym gryf trzymający łapę na księdze z napisem Suum Cuique,na polu srebrnym:cyrkiel Welecji,a na polu niebieskim:zwinięty w 8 wąż zjadający własny ogon.Gryf symbolizuje dążenie do wiedzy,cyrkiel to charakterystyczny dla każdej korporacji monogram składający się z wykrzyknika,liter v.c.f.oraz pierwszej litery nazwy korporacji(co oznacza Vivat Crescat Floreat Veletia,z.łac.Welecja,niech żyje,rozwija się i rozkwita)a wąż to symbol więzów dozgonnej przyjaźni łączących Weletów.Nad tarczą znajduje się hełm w koronie,a nad nim 3 strusie pióra w kolorach korporacji.Pod tarczą widnieje szarfa z napisem Viribus Unitis.Dewiza Korporacji to Viribus Unitis Suum Cuique co znaczy:wspólnymi siłami,każdemu oddać co mu się należy.Wywodzone są z niej zasady jak najdalej idącej tolerancji i poszanowania cudzych przekonań oraz ścisłej przyjaźni i braterstwa między Weletami.Welecja od samego początku swego istnienia podkreślała otwartość na różne przekonania polityczne i społeczne swoich członków,różne pochodzenie etniczne a także wyznanie.Banda to noszona przez prawe ramię wstęga wykonana z tkaniny.Barwiarze i Filistrzy noszą je w barwach korporacji,natomiast fuksy noszą jednobarwne zielone.Są one zewnętrznym symbolem,że Welecja uznaje pojedynki na broń białą.Korporacje antyduelanckie lub uznające menzurę pistoletową noszą bandę przez lewe ramię.Dekiel to czapka studencka w barwach korporacji z rozetą na denku,będąca elementem stroju korporanta.W Welecji na denku wyszyte jest 6 liter V połączonych ramionami tworzących wewnątrz sześcioramienną gwiazdę.Dekiel fuksa Welecji jest cały czarny,a od fuksów innych korporacji odróżnia go srebrny cyrkiel Welecji umieszczony po prawej stronie otoka.
Historia
Welecja powstała w 1883 roku na Politechnice Ryskiej w wyniku rozłamu w Arkonii.W Rydze nie było innej szkoły wyższej,więc zrzeszała tylko studentów politechniki.Od 1916 roku Welecja funkcjonuje w Warszawie.Zarejestrowana została przy Politechnice i Uniwersytecie i zrzeszała studentów z uczelni warszawskich.W 1921 roku Welecja była założycielką Związku Polskich Korporacji Akademickich,jednakże z powodu jego upolitycznienia w 1933 r.na jakiś czas opuściła jego szeregi.W 1928 roku został oddany do użytku 2 piętrowy Dom Welecki przy ul.Chocimskiej 4 na warszawskim Mokotowie.Była to pierwsza i do tej pory jedyna siedziba polskiej korporacji akademickiej zaprojektowana i zbudowana na jej potrzeby.Projekt powstał w pracowni członka Welecji Franciszka Lilpopa.W 2014 roku budynek przeszedł generalny remont obecnie mieści się w nim siedziba polskiego oddziału firmy Lee Hecht Harrison DBM.Rok 1939 przerwał w Welecji regularne przyjmowanie nowych członków.Ostatni zostali przyjęci w 1943 roku w oflagu w Woldenbergu.Po wojnie Weleci spotykali się jednak regularnie.Korporacja jako organizacja nie mogła legalnie funkcjonować w PRL-u.Dopiero w 2002 roku przyjętych zostało 4 nowych członków.Mimo nieprzyjmowania nowych członków Welecja nigdy nie zaprzestała swojej działalności.Od 2004 r.korporacja wydaje własne pismo„Viribus Unitis Biuletyn Roczny Korporacji Akademickiej Welecja”.W piśmie publikowane są materiały dotyczące działalności korporacji.ISSN 1733-3660Od 1886 roku członkowie Welecji,którzy ukończyli już studia,zwaniu filistrami zrzeszeni są w Stowarzyszeniu Filistrów Welecji.
Historyczne Prezydia Welecji
Pierwsze Prezydium Welecji w 1883 r.

• Józef Budkiewicz(1861-1937),prezes
• Konrad Billewicz(1862-1932),wiceprezes
• Adolf Kipman(1863-1916),sekretarz

Pierwsze Prezydium Welecji w Warszawie w 1916 r.

• Stefan Mieszkowski(1894–po 1939),prezes
• Henryk Rossman(1896-1937),wiceprezes
• Julian Roykiewicz(1896-1988),sekretarz

Ostatnie Prezydium Welecji w Warszawie w 1939 r.

• Witold Kaczyński(ok.1913-1989),prezes
• Ziemowit Jasiński(1916-2005),wiceprezes zewnętrzny
• Marian Lubert(1914-1973),wiceprezes wewnętrzny
• Tadeusz Kostro(po 1939 r.)sekretarz

Kartele
Welecja zawarła 5 karteli,czyli aktów wieczystej przyjaźni podpisywanych między korporacjami dla utwierdzenia wieloletnich braterskich relacjach między ich członkami.
Korporacjami skartelowanymi z Welecją są:

• Konwent Polonia(powstał w 1828 r.Dorpacie)kartel 5-letni podpisano w 1923 r.w czterdziestolecie powstania Welecji a po upływie tego czasu podpisano kartel wieczysty w Stulecie powstania Konwentu Polonia w 1928 r.
• Arkonia(powstała w 1879 r.w Rydze)kartel wieczysty podpisano w 1979 r.w stulecie powstania Arkonii
• Vironia(powstała w 1900 r.w Rydze)kartel wieczysty podpisano w 1936 r.na Zamku Królewskim w Warszawie w obecności Prezydenta RP Ignacego Mościckiego,który był członkiem Welecji
• Talavija(powstała w 1900 r.w Rydze)kartel 5-letni podpisano w 1923 r.w czterdziestolecie powstania Welecji,a po upływie tego czasu podpisano kartel wieczysty w 1928 r.
• Jagiellonia(powstała w 1910 r.w Wiedniu)kartel wieczysty podpisano w 1983 r.w stulecie Welecji

Niektórzy Zasłużeni Weleci
Spośród przeszło 900 członków Welecji,którzy należeli do niej na przestrzeni ostatnich 130 lat,do najwybitniejszych należeli:

• Mieczysław Ałaszewski(1905-1987),wybitny sportowiec piłkarz i koszykarz
• Kazimierz Augustowski(1916-2007),komendant Bazy Okręgu Wileńskiego i Nowogrodzkiego przy Komendzie Głównej Armii Krajowej
• Jan Bajkowski(1905-1942),publicysta i krytyk literacki
• Zygmunt Bohdanowski(1893-1943),dowódca bojowy Związku Organizacji Wojskowej w KL Auschwitz
• Romuald Cebertowicz(1897-1981),twórca elektro-iniekcyjnej metody zeskalania gruntów cebertyzacji
• Maurycy Chorzewski(1862-1944),ekonomista,profesor Wyższej Szkoły Handlowej,pierwszy przewodniczący Senatu WSH
• Adam Cybulski(1896-1986),profesor statyki budowli,dziekan i prorektor Politechniki Wrocławskiej
• Henryk Czopowski(1863-1935),Profesor i dziekan Politechniki Warszawskiej,założyciel i dyrektor Państwowej Szkoły Mierniczej
• Wacław Drozdowski(1895-1977),dziennikarz,pionier Wrocławia
• Ludwik Garbowski(1872-1954),pionier polskiej fitopatologii i mykologii
• Mirosław Gersdorf(1915-1985),twórca polskiego prawa spółdzielczego
• Tadeusz Giedroyć(1888-1941),polski ziemianin,działacz społeczny,senator II RP
• Tadeusz Gronowski(1894-1990),grafik,plakacista,twórca polskiej szkoły plakatu
• Janusz Gumkowski(1905-1984),prawnik,historyk,dyrektor Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich
• Rudolf Gundlach(1892-1957),konstruktor broni pancernej
• Ferdynand Hoesick(1867-1941)pisarz, historyk literatury,muzykograf,redaktor naczelny Kuriera Warszawskiego
• Henryk Karpiński(1873-1960),technolog papiernictwa,profesor Politechniki Łódzkiej
• Czesław Karpiński(1863-1917),członek Rosyjskiej Rady Państwa i Polskiego Komitetu Narodowego
• Bronisław Kowalczewski(1899-1943),przywódca polskiego ruchu oporu w Oflagu VI B Dössel
• Jan Kubalski(1901-1989),inicjator budowy Metra w Warszawie
• Kazimierz Kühn(1875-1957),działacz samorządowy,twórca Częstochowskiego Towarzystwa Naukowego
• Franciszek Lilpop(1870-1937),architekt
• Stanisław Wilhelm Lilpop(1863-1930),„ojciec”Podkowy Leśnej
• Jan Lutosławski(1875-1950),działacz rolniczy,propagator nowoczesnego rolnictwa,redaktor„Gazety Rolniczej”
• Marian Lutosławski(1871-1917),pionier polskiej techniki,działacz obywatelski
• Artur Machlejd(1868-1947),polski przedsiębiorca pochodzenia szkockiego
• Jerzy Machlejd(1901-1940),polski prawnik,polityk,poseł II RP
• Franciszek Modrzewski(1902-1985),dyplomata
• Ignacy Mościcki(1867-1946),chemik,Prezydent RP
• Jan Mucharski(1900-1981),grafik,plakacista,ilustrator
• Mieczysław Nierojewski(1899-1956),twórca polskiego ogrzewnictwa,profesor Politechniki Warszawskiej
• Jerzy Osmołowski(1872-1952),szef Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich w latach 1919-1921
• Bohdan Pniewski(1897-1965),architekt
• Henryk Rossman(1896-1937),adwokat,działacz polityczny
• Aleksander Rothert(1870-1937),prekursor elektrotechniki w Polsce
• Leon Suzin(1901-1976),architekt
• Józef Szanajca(1902-1939),architekt
• Marian Świderek(1897-1949),profesor chemii,twórca zaplecza badawczego dla polskiej nauki chemii
• Józef Tuliszkowski(1867-1939),pionier polskiego pożarnictwa
• Zbigniew Wasiutyński(1902-1974),inżynier budowy mostów,profesor Politechniki Warszawskiej
• Władysław Weker(1909-2000),Szef Biura Fałszerstw Komendy Głównej NSZ
• Edmund Załęski(1853-1932),pionier polskiej genetyki,rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego

Kopalnia Węgla Kamiennego"Śląsk"

KWK„Śląsk”czynna kopalnia węgla kamiennego znajdująca się w Rudzie Śląskiej w dzielnicy Kochłowice.Powstała w wyniku połączenia kopalń:„Śląsk-Matylda” i nowej kopalni„Śląsk”,budowanej od 1968 roku na obszarze pola zachodniego kopalni„Wujek”.1 stycznia 2005 kopalnia została połączona z kopalnią„Wujek” i pracowała jako KWK„Wujek”Ruch Śląsk.
Historia
KWK„Śląsk”
Znajdowała się w Chropaczowie dzielnicy Świętochłowic.Powstała 6 lipca 1883 przez połączenie pól górniczych:„Gabor”,„Jung Detlev” i „Excellenz”.Eksploatację rozpoczęto w 1884 r.Właścicielem kopalni był Guido Henckel von Donnersmarck.Do 1922 r.nosiła nazwę„Schlesien”,a następnie„Śląsk”.W latach 1945-1957 należała do Chorzowskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego.Od 1957 r.należała do Katowickiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego.1 stycznia 1967 została połączona z kopalnią„Matylda”w Lipinach dzielnicy Świętochłowic pod wspólną nazwą„Śląsk-Matylda”.Eksploatację zakończono w 1974 r.
KWK„Śląsk-Matylda”
Znajdowała się w Świętochłowicach.Kopalnia powstała 1 stycznia 1967 przez połączenie dwóch kopalń:„Śląsk”(w Chropaczowie) i „Matylda”w Lipinach.Właścicielem zakładu było Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego.1 stycznia 1974 r.została włączona do KWK„Śląsk”w Rudzie Śląskiej.W latach 1975-1976 zakończono eksploatację.
Kopalnia
Budowę dzisiejszej KWK„Śląsk”rozpoczęto dopiero w 1968 r.W dniu 1 stycznia 1974 r.nastąpiło przekazanie zakładu do eksploatacji i rozpoczęcie wydobycia węgla kamiennego.Właścicielem zakładu było Katowickie Zjednoczenie Przemysłu Węglowego.Od 1 stycznia 1976 r.należała do Bytomskiego Zjednoczenia Przemysłu Węglowego.31 marca 1993 r.kopalnia przekształcona zostaje w Jednoosobową Spółkę Akcyjną Skarbu Państwa.1 stycznia 2005 roku KWK„Śląsk”została połączona z KWK„Wujek”w Katowicach i pracuje jako KWK„Wujek”Ruch Śląsk.Część administracji kopalni została przeniesiona do KWK„Wujek”natomiast reszta została rozsiana po innych kopalniach Katowickiego Holdingu Węglowego.Obie kopalnie pracują jako Centrum wydobywcze nr 1 KHW S.A i należą do Katowickiego Holdingu Węglowego S.A.Dnia 18 września 2009 roku w kopalni„Wujek”„Ruch Śląsk”doszło do tragicznego wybuchu metanu,w wyniku czego dwudziestu górników poniosło śmierć,a czterdziestu odniosło obrażenia.

Chropaczów

Niem.od 1909 do 1922 r.Schlesiengrube dzielnica Świętochłowic.Od północy graniczy z Bytomiem,od zachodu z Lipinami,od południa z Piaśnikami i od wschodu z Chorzowem.Zachodnia część dzielnicy leży w Dolnie Górnej Bytomki,a Wzgórza Chropaczowskie powodują,że na terenie Chropaczowa są wzniesienia sięgające 309 metrów.Leży na dziale wodnym dorzecza Odry Bytomka i dorzecza Wisły Rawa.
Herb
Herb Chropaczowa został stworzony w XVIII wieku.Przedstawia postać św.Jana Nepomucena stojącego pod kapliczką w kolorze żółtym na niebieskim tle.
Pochodzenie nazwy
Wśród mieszkańców wciąż żywe jest przekonanie,że nazwa miejscowości pochodzi od chropowatego,czyli nierównego,pofałdowanego terenu,na którym miejscowość ta powstała.Według niemieckiego językoznawcy Heinricha Adamy nazwa miejscowości należy do grupy nazw patronomicznych i pochodzi od przezwiska założyciela oraz pierwszego właściciela Chropacza.W swoim dziele o nazwach miejscowości na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu Adamy wymienia jako najstarszą zanotowaną nazwę miejscowości Chropaczow podając jej znaczenie"Dorf des Chropacz"czyli po polsku"Wieś Chropacza".Stanisław Respond i Henryk Borek zaliczają nazwę Chropaczów do nazw dzierżawczych,sygnalizujących najczęściej pierwszego właściciela osady.S.Respond przyjmuje,że nazwa Chropaczów wywodzi się od właściciela wsi Chropacza.Nazwa Chropaczowa zapisywana w języku łacińskim i niemieckim była z reguły zniekształcana,dostosowywana do pisowni tych języków.W dokumencie z 1295 roku nazwa zapisana była jako Chropazcow,w dokumencie z 1532 r.występuje w formie Cropotschuff i Krapottschuff.Od 7 lipca 1909 dekretem króla pruskiego zmieniono nazwę gminy na Schlesiengrube(od nazwy kopalni).Nazwa ta obowiązywała do 1922 r.kiedy Górny Śląsk,a wraz z nim Chropaczów został przyłączony do Polski.W 1939 r.hitlerowcy po zajęciu Chropaczowa wprowadzili ją ponownie i obowiązywała do 1945 roku.
Historia
Początki
Najdawniejszym źródłem historycznym,wymieniającym Chropaczów,jest Codex Diplomaticus Silesiae dokument sprzedania dziedzictwa Antischkau przez Kazimierza II,księcia bytomskiego,Wojciechowi Sternbergowi z 21 sierpnia 1295.Dokument ten wymienia wśród świadków sprzedaży Jana z Chropaczowa(Johannes de Chropazcow),będącego wówczas właścicielem tej osady.W pierwszych wiekach historycznej egzystencji wiadomości o tej osadzie są raczej skąpe.W urbarzu wolnych chłopów księstwa bytomskiego z 1500 roku wymieniono Chropaczów,który zamieszkiwało 10 gospodarzy.Ze spisu miejscowości z dnia 18 czerwca 1513,sporządzonego na żądanie księcia Jana Dobrego wynika,że Chropaczów był miejscowością zobowiązaną do dostarczania drewna na zamek w Świerklańcu.
Wygląd wioski
Wieś Chropaczów przebiegała na osi południowy wschód a północny zachód,tak jak uwidoczniono to na planie Chropaczowa z 1817 roku.Po obu stronach głównej ulicy znajdowały się chłopskie gospodarstwa,za którymi ciągnęły się łany pól należące do poszczególnych gospodarzy.Domy były aż do połowy XIX wieku wyłącznie drewniane,kryte słomą lub gontami.Według pochodzącego z 1686 roku szacunku we wsi istniał folwark,trzy większe i trzy małe stawy oraz należący do wszystkich staw.Mieszkał tu jeden półłannik,jeden siodłak,trzy zagrody były puste.Wykaz chłopów zamieszkujących Chropaczów w 1817 roku:Luka Wischnitzki,Jonnek Kowolik,Mierzwa,Schliwa,Josef Sprus,Jurek Sprus,Thomas Kowolik,Philip Kowolik,Paweł Kowolik,Fr.Sziebielok,Kimon Kowolik,Anne Buls,Kasper Kowolik,Jurek Kowolik,Marcin Kandzora,Adam Schibielok,Simon Pietz,Izydor Skrsipsik,Wojtek Scheliga,Andrea Bulla,Balcer Sprus,Wawrzyn Pietruchka,Maciej Kowalik,Janick Bulla,Mikołaj Sprus,Kuba Pietz junior i Kuba Pietz senior.Po zachodniej stronie wsi,równolegle do głównej drogi biegła polna droga ułatwiająca komunikację między zagrodami.Było to tzw.Zapłocie występujące w każdej wsi tego typu.W północno-wschodniej stronie osady,obok dworu będącego siedzibą pana wsi,wykształcił się folwark należący do właściciela wsi,a pełniący rolę centrum gospodarczego panów Chropaczowa.Na polach tego folwarku poddani chłopi odrabiali obowiązkową pańszczyznę.Na wschód od folwarku za Zapłociem rozciągały się pańskie pola,tzw.Mokrzyny.Była to znacząca różnica w stosunku do zachodniej strony wsi,gdzie chłopskie łany ciągnęły się pasmowo.W okolicach folwarku mieściła się siedziba właściciela.Według inwentarza Katarzyny Lewandowskiej z 1693 roku dwór posiadał niewielką pańską izbę i wielką izbę czeladną.Ponadto były tu dwie komory,stajenka ze sieni,dwa chlewy,spichlerz,wielka stodoła.Miało to być ogrodzone płotem z żerdzi.Do tego dochodziły cztery chałupy chłopskie i jeden zagrodnik.Na jednej z map opracowanych przez Wielanda w 1736 roku wyraźnie zaznaczono siedzibę właściciela oraz wzgórza na północ i zachód od Chropaczowa.W środku wsi gdzieś rozciągał się majdan(Dorfanger).Służył on jako wspólne pastwisko,miejsce gromadzenia bydła na noc lub też jako plac wiejskich zebrań.Tuż obok była karczma(arenda)należąca do pana wsi,a dzierżawiona karczmarzom.Według wspomnianego wcześniej szacunku z 1683 roku folwark miał prawo warzenia i sprzedaży piwa oraz wódki.Druga karczma znajdowała się na Brzezinie.Brzezina była to kolonia wchodząca w obszar Chropaczowa usytuowana w okolicach stawu Wąwóz.Znikła na skutek szkód górniczych w 1909 roku.Następna arenda była nieopodal folwarku Lipina.Karczmy to miejsce nie tylko do spożywania alkoholu ale pełniły w owych czasach centrum życia kulturalnego i towarzyskiego.W karczmie toczyła się spora część ówczesnego życia wiejskiego.Tu odbywały się zebrania wiejskie.Tutaj odbywały się sądy sołtys rozstrzygał spory między chłopami,jako sędzia w imieniu swego pana,a dwa-trzy razy sądził pan lub jego przedstawiciel.
Ziemie na przestrzeni wieków
W 1532 r.właścicielką Chropaczowa była Jadwiga Świętochłowska.Na początku XVII wiek Chropaczów był w posiadaniu Stanisława Rayskiego(1611,1612 r.) i Krzysztofa Mieroszewskiego,sekretarza czterech królów polskich,dyplomatę i pisarza pieczętującego się herbem Ślepowron(1611 r.)który posiadał zapewne część miejscowości.W 1616 r.należał Chropaczów do Mikołaja Skrzyszowskiego,a w 1622 r.Jana Jarockiego.W latach 1675-1693 Chropaczów należał do Mikołaja Lewandowskiego.W 1693 r.wieś Chropaczów stanowiła całość z dworem w Kamieniu pod panowaniem Karola Józefa Kamińskiego.Od 1700 r.właścicielem był Henryk Goły.Około roku 1770 nowym panem Chropaczowa został Jerzy Goszycki.19 września 1799 Kamień i Chropaczów nabył za 40 tys.talarów Karol von Woyrsch.24 listopada 1802 za 80 tys.talarów ten sam majątek zakupił Jerzy Karol,hrabia Hesja.Jednak już 9 lipca 1806 znów został sprzedany za 90 tys.talarów Maksymilianowi Józefowi królowi Bawarii.2 lutego 1826 Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck nabył na własność dziedziczną rodziny hrabiów Henckel von Donnersmarck cały Chropaczów,czyli ówcześnie 213 hektarów.Wtedy wieś miała charakter ulicówki,zabudowanej po obu stronach małymi,krytymi słomą chałupami.Droga była wąska i grząska i i miała połączenie z traktem wiodącym od Bytomia do Mikołowa.7 lipca 1850 roku Karol Łazarz Henckel von Donnersmarck przekazał między innymi Chropaczów swojemu synowi Gwidonowi Hencklowi Donnersmarck.Topographisches Handbuch von Oberschlesien z tego okresu podaje stan posiadania majątku Chropaczów,który wglądał następująco:453 mórg roli,49 mórg łąk,9 mórg ogrodów,40 mórg to były pastwiska,a ponad 400 mórg stanowiły lasy.Pozostała część gminy zaś liczyła:639 mórg roli,20 mórg łąk,10 mórg ogrodu,13 mórg pastwiska,a 357 mórg lasu.Razem 1964 morgi.Inwentarz trzody hodowlanej w tym samym spisie wykazał:102 konie,9 źrebiąt,128 krów,1 byk,18 cieląt ,12 kóz i 146 świń.W skład Chropaczowa wchodziły wtedy folwarki:Chropaczów,Kopanina i Brzezina.Na przestrzeni wieków zmieniał się układ stosunków pomiędzy panem a chłopami.W 1810 roku na mocy ustawy rządu pruskiego zniesiono dziedziczne poddaństwo chłopów.Realizacja tej ustawy była celowo opóźniana za sprawą obszarników.Dopiero od 1850 r.pozwolono chłopom na parcelację swoich gruntów.W Chropaczowie uniezależnienie się wsi od dworu nastąpiło około 1875 roku.Od tego czasu obszar gminny i dworski tworzyły dwie odrębne jednostki organizacji społecznej z własnymi naczelnikami i zarządami.Gmina zarządzana przez wybierany przez mieszkańców samorząd z naczelnikiem wybieranym przez radę gminy.Obszar dworski,czyli Gutsbezirk(stąd nazwa do dnia dzisiejszego kolonii familoków z okolic ulicy Średniej,gdzie właśnie znajdował się obszar dworski)miał natomiast zarząd i naczelnika mianowanego przez hrabiego Donnersmarcka.Dopiero w 1921 roku(lub 1922)udało się uzyskać porozumienie pomiędzy księciem Donnersmarckiem a gminą Chropaczów.Obszar dworski liczył w tym czasie 178,3 hektara i około 3800 mieszkańców.Oprócz tych dwóch instytucji w 1872 roku powołano jeszcze jeden urząd Amtsbezirk,czyli urząd mający uprawnienia policyjne,uprawniony do wydawania zezwoleń budowlanych,nadzorujący porządek publiczny i sprawy weterynaryjno-sanitarne.Szybki rozwój przemysłu w Chropaczowie i nie tylko pociągnął za sobą wzrost migracji ludności.Powstające zakłady organizowały im nowe miejsca zamieszkania,bo tylko w ten sposób mogły pozyskać nowych pracowników.Jeszcze z końcem XVIII wieku ludność w Chropaczowie nie przekraczała 200 osób.Jak wielka nastąpiła progresja w tym zakresie w XIX wieku niech świadczy przeprowadzony spis ludności z 3 maja 1867 roku,kiedy to Chropaczów wówczas jeszcze z Lipinami zamieszkiwało 5423 mieszkańców.Za następne cztery lata tych mieszkańców było już 7031.Ze spisów tych wynika także,że rodziny wtedy były bardzo liczne,bo posiadały od 4 do 8 dzieci.Rozwój urbanistyczny Chropaczowa,a także utrata wody w okolicznych studniach na skutek eksploatacji górniczej wymusiła na gminie z końcem XIX wieku doprowadzenie wody poprzez państwowy wodociąg o przekroju 500 mm.Wodociąg zarządzany przez państwową dyrekcję górniczą z Zabrza miał swój początek w okolicach Pyskowic,gdzie znajdowało się ujęcie wody.Na podstawie stosownych porozumień gmina płaciła za przesyłaną wodę.W celu skutecznego rozdysponowania wody z początkiem XX wieku wybudowano przy ul.Kościelnej stalową wieżę wodociągową o wysokości około 40 metrów.Wyposażona była w stosowną pompę.Tuż obok,choć później wybudowano istniejący do dziś budynek mieszkalny dla pracowników wodociągów.Wieża straciła swoje znaczenie z końcem lat 60.kiedy powstało kilka nowych budynków i jej wydajność nie potrafiła już sprostać wymogom.Wtedy powstała nowa przepompownia w okolicach starej szkoły,a charakterystyczny dotąd obiekt został rozebrany,gdyż znacznie obciążał grunta i pośrednio oddziaływał na zagrożony szkodami górniczymi kościół parafialny.W obszarze dworskim powstała kolonia familoków potocznie nazywana Guzbycyrkiem(od niem."Gutsbezirk"obszar dworski) i szereg domów dla dozoru i urzędników hrabiowskich,a także tzw.domy sypialne sukcesywnie przerabiane były na wielorodzinne.Powstał także nieistniejący już,ale uznawany za jeden z piękniejszych,dom urzędowy Amtsbezirk przy obecnej ul.Łagiewnickiej.Tak więc już na początku XX wieku ukształtowało się małe miasteczko.Księga adresowa z lat 20.wymienia,że Chropaczów miał jednego lekarza,trzy akuszerki,trzech blacharzy,handlarzy bydłem,trzy cukiernie,dwie drogerie,zakład fotograficzny,pięć zakładów fryzjerskich,palarnię kawy,dwie kuźnie,ponad 20 różnych sklepów,dziewięć zakładów krawieckich,księgarnię,osiem piekarni,czterech szewców oraz osiem lokali gastronomicznych w tym trzy restauracje.Folwark Lipiny należący kiedyś też do Chropaczowa stał się kolonią i dnia 1 kwietnia 1879 wydzielono go jako samodzielną gminę Lipiny.
Wiek XX
W 1909 r.dekretem króla pruskiego nadano gminie Chropaczów nazwę mieszczącej się tam kopalni Schlesiengrube.Wieś zaczyna się rozwijać,gdy pojawiają się obiekty przemysłowe.Powstają też małe przedsiębiorstwa rodzinne typu cegielnie.Na ul.Kościelnej 29 powstaje firma Braci Fabisz zajmująca się hurtem kawy i herbaty oraz również paleniem kawy.Interes ten rodzinny rozwinął się i bracia otworzyli filię w nieodległych Pniokach.Na ul.Kościelnej 14c też powstał zakład tym razem Braci Weiman.Zakład zajmował się produkcją mebli głównie kuchennych.I wojna światowa choć nie wywołała żadnych zniszczeń na miejscu, to straty wśród ludności ogromne.Z danych parafii wynika,że życie na frontach wojny straciło 247 mężczyzn.Jedyną stratą materialną było zarekwirowanie dwóch dzwonów.Były też trudności na rynku płatniczym,gdzie wobec braku bilonu gmina zmuszona była emitować pieniądz zastępczy.Także zakłady Donnersmarcka wybijały swoje monety.Podczas II wojny 150 mieszkańców ginie na frontach, kilku powstańców na miejscu.Nastąpiła kolejna konfiskata dzwonów oraz zniszczenie pomnika Powstańca Śląskiego i wywiezienie na ogródki jordanowskie głazu przygotowanego pod drugi pomnik.Miały miejsce szykany i prześladowanie lokalnych patriotów(zakatowanie sztygara Wiktora Polaka,prowokacja wobec księdza wikarego Stanisława Krzystolika zakończona jego śmiercią w Dachau).
Dziś
Aktualny Chropaczów jest dzielnicą podzieloną na dwie części:starą i nową.Część nowa,osiedle"Na Wzgórzu",składa się z budynków wybudowanych w II połowie XX wieku.Część stara to głównie kamienice wybudowane w początkach XX w.W Chropaczowie znajduje się kościół pw.Matki Bożej Różańcowej oddany do użytku w 1913 r.
Przemysł
Górnictwo
17 listopada 1823 rozpoczęto poszukiwania węgla,a wkrótce powstała tu pierwsza kopalnia"König Saul"(Król Saul),której nadanie nastąpiło 16 lutego 1825.Ponieważ na wydobywany w kopalni węgiel nie było chętnych odbiorców,w latach 1823-1824 w pobliżu kopalni,na terenie chropaczowskim wybudowano hutę cynkową"Dawidhütte"(Huta Dawida).Była nieduża,liczyła bowiem zaledwie 15 pieców cynkowych.Rudę cynkową dowożono do niej dużymi furami z Szarleja koło Bytomia.Jej roczna produkcja wynosiła zaledwie kilkaset ton.Udziały w jej własności podzielone były po połowie między założycielską firmę i właściciela gruntu króla bawarskiego.W 1826 r.hrabia Karol Łazarz Henckel von Donersmarck dostrzegł interes w zakupie Chropaczowa z Lipinami.Odkupił więc od króla bawarskiego Maksymiliana Józefa Chropaczów i już pod koniec roku doprowadził do zbudowania tu drugiej kopalni pod nazwą"Quintoforo",a w latach 1827-1835 dwóch dalszych"Mathildegrube"(Kopalnia Matyldy) i "Franz"(Franciszek).Po skonsolidowaniu dwóch pól górniczych"Gabor" i "Jung-Detlev"w 1883 roku hrabia postanowił wybudować kopalnię pierwotnie"cons Schlesien",po dołączeniu jeszcze jednego pola"Exzellenz"kopalnia Schlesien liczyła z obszarem górniczym 3202 metry kwadratowe.Jedynym właścicielem kopalni był hrabia Guido Henckel von Donnersmarck.Pierwszy poziom wydobywczy znajdował się na głębokości 165 m,następny 260 m,a w roku 1915 już 330 m.Pozostałe szyby,czyli II i wentylacyjny III(usytuowany na polach za hałdą Ajska)głębione były mniej więcej w tym samym okresie.Szyb IV,który znajdował się najbliżej Huty Zygmunt zaczęto pogłębiać w 1913 roku.W 1926 r.cały poziom łącznie z pompami i wentylacją ruszył do eksploatacji.Pierwszy pełny ruch kopalni uzyskano w 1895 roku.Sortownia węgla powstała w 1885 roku i ciągle ją modernizowano,aż w 1906 roku uzyskano cztery poziomy sortowania.Po II wojnie światowej przystąpiono do dalszego pogłębiania by w 1954 roku oddać nowy poziom na głębokości 480 m.Na wspomnianym szybie IV uruchomiono system zamułkowy by móc zacząć eksploatację pod filarem ochronnym dla Chropaczowa.1 stycznia 1967 roku kopalnię Śląsk połączono z sąsiednią kopalnią Matylda w Lipinach.Eksploatację kopalni Śląsk-Matylda zakończono w listopadzie 1974 r.już jako rejonu nowej kopalni Śląsk w Rudzie Śląskiej-Kochłowicach.
Hutnictwo
Tuż obok kopalni Śląsk powstała"Huta Guidotto".W marcu 1887 r.rozpoczęto pierwsze wykopy pod fundamenty,by już w grudniu tego roku produkować cynk.Zakład ten,będący głównym odbiorcą węgla z kopalni Śląsk,był również własnością hrabiego.Jego długoletnim dyrektorem był Eberhard Schol.W latach dwudziestych XX wieku osiągi produkcyjne stanowiły nawet 10% ogólnopolskiej produkcji cynku.W procesie produkcyjnym pośrednio wytwarzany był kwas siarkowy,saletra chilijska,sól glauberska oraz mangan i kadm.Rudę do produkcji przywoziła kolej wąskotorowa z kopalń w okolicach Brzezin i Szarleja.Ze względu ma wielki kryzys lat 30.XX wieku i utratę zbytu na swoje wyroby,huta w kwietniu 1935 roku zaprzestała produkcji.W 1937 roku co cenniejsze urządzenia sprzedano i zaczęto wyburzanie budynków.Jeszcze w latach 70.stała dyrekcja huty,ale już jako dom mieszkalny.
Cegielnie
Obok kamieniołomu,wapiennika zaczęły powstawać w szybkim tempie cegielnie.Największą uruchomił hrabia Donnersmarck w okolicach dzisiejszych ulic Kamionki i Lampego.Surowiec,czyli glinę pozyskiwano z pól gdzie obecnie są ogródki działkowe Jutrzenka.Jakość gliny nie spełniała jednak oczekiwanych wymagań i hrabia zdecydował na przeniesienie zakładu na drugą stronę obecnej ulicy Łagiewnickiej.Tam na terenach do dziś nazywanych"Szachta"eksploatowano glinę,a przerobu dokonywano dzięki nowym systemom i technologiom.Produkcja roczna kształtowała się na poziomie 3 mln cegły klinkierowej.Zakład zatrudniał w granicach 100 osób.Oprócz tej cegielni ze względu na ceny jej wyrobów powstało pełno cegielni polowych,gdzie ówcześni gospodarze na potrzeby nie tylko swoje produkowali cegły.Dlatego do dziś są znane miejsca eksploatacji gliny.Na przykład"Gliniok"(pole za boiskiem szkolnym SP17)to miejsce gdzie eksploatował glinę Albert Kowolik.Za torami zaś było pełno glinianek,czyli miejsc gdzie kiedyś glinę pozyskiwał Josef Pietruszka.Spora część takich polowych cegielni była też na kolonii Brzezina.Choć były to cegielnie sezonowe to stanowiły sporą konkurencję dla cegielni hrabiowskiej.Łącznie w tych polowych cegielniach pracowało w sezonie około 50 pracowników.
Kultura i edukacja
W Chropaczowie znajdują się dwa przedszkola(nr 9 i 13),dwie szkoły podstawowe(nr 17 i 10 specjalna)oraz Zespół Szkół Ogólnokształcących nr 2 im.Mikołaja Reja.
Historia
Pierwsza szkoła na terenie Chropaczowa powstała w 1795 roku w folwarku Brzezina.Była to jednoklasowa szkoła zbiorcza.Obejmowała swoim zasięgiem cały obszar dzisiejszych Świętochłowic i miejscowości sąsiednie.Uczęszczali do niej uczniowie z Chropaczowa,Brzeziny późniejszych Lipin,Świętochłowic Górnych i Średnich,Łagiewnik oraz z kolonii Pniaki.Materiał na budowę dostarczył właściciel tutejszych dóbr ziemskich,zaś mieszkańcy sami wznieśli jej budynek.Był to niewielki obiekt.Przed 1859 rokiem od tutejszego obwodu szkolnego odłączono Świętochłowice,co było konieczne wobec wciąż wzrastającej liczby ludności.Aby poprawić warunki lokalowe wynajęto w 1856 roku dodatkowe pomieszczenie w budynkach folwarku w samym Chropaczowie,które jednak po trzech latach zwolniono,oraz zatrudniono pomocnika nauczyciela.Następny lokal szkolny został wynajęty w Lipinach.Łagiewniki w 1858 roku wybudowały swoją własną szkołę.W 1862 roku huta w Lipinach,należąca do Śląskiej Spółki Akcyjnej otworzyła nową szkołę na terenie ówczesnej dzielnicy Chropaczowa.W 1866 roku Chropaczów doczekał własnego budynku szkolnego,mieszczącego trzy klasy.Wzniesiono go przy obecnej ulicy Łagiewnickiej 70.Szkoła w kolonii Brzezina została sprzedana osobie prywatnej.Chropaczowską szkołę rozbudowano w latach 1881–1882 o dodatkowe klasy.W 1884 roku po wybudowaniu nowej szkoły w Lipinach oddzielono je od chropaczowskiego obwodu szkolnego.W 1898 roku przy obecnej ulicy Łagiewnickiej 68 wybudowano nową szkołę,której nadano numer II.Mieściła ona osiem klas lekcyjnych,kancelarię,magazyn sprzętów i cztery pomieszczenia mieszkalne dla nauczycieli.Starszej szkole nadano wtedy numer I i urządzono w niej nową łaźnię z prysznicami dla uczniów.Pomiędzy budynkami w tym samym roku utworzono z ogrodu kierownika pierwsze w miejscowości boisko sportowe.Boisko rozbudowano w 1905 roku o tor przeszkód dla ćwiczeń przysposobienia obronnego.Następną szkołę oddano do użytku w 1907 roku nadano jej numer III.Szkoła wybudowana została przy obecnej ulicy Armii Ludowej.Kolejny budynek szkolny nr IV zbudowano w latach 1930–1932 na gruncie pozyskanym od spółki Śląskie Kopalnie i Cynkownie,także przy obecnej ulicy Armii Ludowej.Jesienią 1931 roku oddano do użytku część pomieszczeń w niewykończonym jeszcze gmachu.Budynek ukończono i poświęcono 15 listopada 1934 roku.W 1936 roku nadano mu imię wojewody Michała Grażyńskiego.Na parterze nowego gmachu szkolnego mieściła się ochronka,a w suterenie chropaczowska biblioteka i czytelnia Towarzystwa Czytelni Ludowych.Oprócz tego ulokowano tam też warsztaty i łaźnię dla uczniów.
Komunikacja
Układ komunikacyjny Chropaczowa,został wykształcony na przełomie kilku stuleci,a głównie drugiego i trzeciego ćwierćwiecza XIX wieku.Przez dzielnicę przechodzi główna ulica Łagiewnicka.Przez Chropaczów przebiega linia tramwajowa KZK GOP numer 17 oraz linia nr 7 na swoim małym odcinku.Przez dzielnicę przechodzą też linie autobusowe 102 i 201.
Historia
Po utwardzeniu drogi z Lipin do Łagiewnik z końcem lat 80.XIX wieku rozpoczął kursowanie z Lipin do Bytomia omnibus konny uruchomiony przez kupca Gojnego.Nie trwało to zbyt długo,bo w 1901 roku poprowadzono tędy elektryczną wąskotorową linię tramwajową biegnącą z Łagiewnik do wiaduktu nad linią kolejową przed Lipinami.Linię tę w 1904 roku przedłużono do targowiska w Lipinach.W 1937 roku zmieniono dolną trakcję na normalnotorową.W 1930 roku Śląskie Linie Autobusowe uruchomiły obsługiwaną przez dwa pojazdy linię na trasie Królewska Huta-Piaśniki-Lipiny-Chropaczów do granicy w Łagiewnikach.
Główne ulice w Chropaczowie
Pod koniec XIX wieku rozpoczęto na terenie Chropaczowa wytyczanie regularnych ulic na mocy ustawy z dnia 2 lipca 1875 roku.Władze górnicze mogły mieć wgląd w plany zabudowy ulic w celu ograniczenia strat w wydobyciu węgla kamiennego.Według statutu miejscowego z dnia 9 stycznia 1898 roku każda planowana ulica,jeżeli miała być za takową uznana,musiała mieć co najmniej 10 metrów szerokości i łączyć się z co najmniej jedną już istniejącą.Poza tym powinna mieć nawierzchnię brukowaną lub szosową,rowy odpływowe po bokach oraz oświetlenie i uregulowany dostęp do wody.