Będzin

Niem.Bendzin,ros.Бендзин)miasto powiatowe położone w południowej Polsce,w Zagłębiu Dąbrowskim,nad rzeką Czarną Przemszą,na Wyżynie Śląskiej,we wschodniej części województwa śląskiego,na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego(GOP) i konurbacji katowickiej.Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.Będzin jest historyczną stolicą regionu Zagłębia Dąbrowskiego.Należy do najstarszych miast(650 lat od nadania magdeburskich praw miejskich Małopolski i województwa śląskiego.Jest siedzibą władz powiatu będzińskiego(starostwo).Pełni rolę ośrodka handlowego,finansowo-gospodarczego(przemysł,energetyka),administracyjnego i kulturalno-oświatowego regionu.9 stycznia 2006 prezydent miasta podpisał deklarację utworzenia i przystąpienia do Górnośląskiego Związku Metropolitalnego(GZM)miasta Będzina,jednak miasto ze względów formalnych(nie jest powiatem grodzkim)nie mogło przystąpić do GZM.Pod względem ekonomicznym Będzin pełni głównie funkcje administracyjne i handlowo–przemysłowe;rozwijają się funkcje turystyczne.Jest ośrodkiem we wschodniej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.

Położenie

Położenie matematyczno-geograficzneWyznaczają go współrzędne geograficzne:
19°03'30"E–19°11'16"E(rozciągłość równoleżnikowa)
50°22'13"N–50°18'05"N(rozciągłość południkowa).
Geometryczny środek miasta opisują współrzędne:19°07'23"E i 50°20'09"N.
Położenie historyczno-geograficzne 
Będzin położony jest w odległości 12 km od stolicy województwa śląskiego Katowic,5 km od centrum Sosnowca i 4 km od Dąbrowy Górniczej,na terenie Zagłębia Dąbrowskiego(w skład którego wchodzą m.in.pobliskie miasta:Sosnowiec,Dąbrowa Górnicza,Czeladź,Wojkowice,Sławków i Siewierz),w zachodniej Małopolsce na pograniczu z Górnym Śląskiem.
Położenie fizycznogeograficzne 
Pod względem regionalizacji fizycznogeograficznej Polski według J.Kondackiego(2002)Będzin leży na obszarze prowincji Wyżyna Śląsko-Krakowska(341),makroregionu Wyżyna Śląska(341.1)oraz mezoregionów:Wyżyna Katowicka(341.13) i Garb Tarnogórski(341.12).Wyżyna Katowicka stanowi środkową część Wyżyny Śląskiej.Na węglonośnym podłożu skał karbońskich zalegają dolomity i wapienie środkowego triasu,które w północnej części obszaru tworzą zwarte wyniesienia Garbu Tarnogórskiego.Pod względem ukształtowania powierzchni w obrębie Wyżyny Katowickiej można wyróżnić kilka regionów,na pograniczu których położony jest Będzin:Płaskowyż Bytomsko-Katowicki o wys.240–260 m n.p.m.Kotlinę Mysłowicką nad Przemszą i Wysoczyznę Dąbrowską(ponad 300 m n.p.m.)Natomiast w obrębie Garbu Tarnogórskiego obszar Będzina obejmuje część Garbu Ząbkowickiego i Płaskowyżu Twardowickiego z jego najwyższym wzniesieniem Górą Świętej Doroty(382 m n.p.m.) 
Położenie administracyjne i granice
Pod względem administracyjnym Będzin jest miastem powiatowym(siedziba władz powiatu ziemskiego)województwa śląskiego.Graniczy z następującymi miastami:Sosnowcem(powiat grodzki)od południa,Dąbrową Górniczą(powiat grodzki)od wschodu,Czeladzią od zachodu i południowego zachodu,na krótkim odcinku na rzece Brynica z Siemianowicami Śląskimi(rejon Boleradza),Wojkowicami od zachodu oraz gminą wiejską Psary(miejscowości:Psary,Gródków,Sarnów i Preczów)od północy.Długość granic Będzina:37,62 km.
Warunki naturalne

• Wysokość n.p.m. i rzeźba terenu
• najwyższa:382 m(Góra Świętej Doroty w Grodźcu)
• najniższa:ok.255 m(dolina Czarnej Przemszy w Małobądzu).

Miasto ma urozmaiconą rzeźbę terenu z najwyższymi wzniesieniami:Góra św.Doroty(Dorotka)(382 m n.p.m.)Parcina(354 m),góra Kijowa(Kamionka)(345,5 m),Wzgórza Małobądzkie(308 m)ze wzniesieniem Syberki(ok.300 m),wzniesienia Warpia(297 m)oraz Góra Zamkowa(285 m).

• Hydrografia

Przez miasto na długości ok.8 km przepływa Czarna Przemsza wraz z Pogorią i Potokiem Psarskim.Cały obszar miasta leży w zlewni Przemszy w dorzeczu Wisły.

• Całkowita powierzchnia miasta: 37,08 km²(10% powierzchni powiatu będzińskiego),z tego:
• użytki rolne:48%
• użytki leśne:5%

Przyroda i jej ochrona
Pomniki przyrody 
Na terenie miasta znajdują się 94 drzewa uznane w latach 1992-94 za pomniki przyrody,w tym 46 drzew pojedynczych oraz aleja kasztanowa,składająca się z 48 drzew;ochroną objęto 18 gatunków drzew i krzewów;większość pomnikowych okazów znajduje się w parku Ciechanowskich w Grodźcu.
Obszary chronionego krajobrazu Uchwałą Rady Miejskiej w Będzinie z 23 VI 1993 powołano na terenie miasta trzy obszary chronionego krajobrazu o charakterze wyspowym,mające na celu zachowanie krajobrazów o wysokich wartościach ekologicznych i estetycznych oraz przywrócenia właściwej jakości środowisku naturalnemu i wykorzystaniu go do celów rekreacyjno-turystycznych:

• "Góra Zamkowa"pow.6,7 ha;obejmuje wzgórze wraz z zamkiem,parkiem(graby,buki,jesiony,jawory,klony,lipy drobnolistne,dęby szypułkowe,robinia akacjowa,kasztanowiec zwyczajny;siedliska grądowe) i podziemiami;park został założony przez Jana Gęborskiego w 1801 r.
• "Góra Św.Doroty"w Grodźcu pow.147,3 ha;wspaniały punkt widokowy o wysokich walorach krajobrazowych;dobrze wykształcone zarośla śródpolne,zwane czyżniami oraz pozostałości muraw kserotermicznych;w drzewostanie dominują brzozy brodawkowate,robinie akacjowe,buki,dęby,jesiony,klony.
• "Las Grodziecki"149,3 ha;kompleks leśny(jesiony,jawory,klony,brzozy,dęby szypułkowe,sosny i świerki w wieku ponad 100 lat)z wilgotnymi łąkami;jedyna ostoja fauny leśnej w mieście(myszołów,jastrząb,strzyżyk,dzięcioł duży,grubodziób,sarny,lisy i dziki);
• "Góra Parcina"proponowany na wzgórzu Parcina w Grodźcu;wartości krajobrazowe,roślinność kserotermiczna łąkowa.

Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe(proponowane)

• "Góra Kijowa"(tzw.Kamionka)w Grodźcu bogactwo form rzeźby,zjawiska krasowe i erozyjne,mozaika lasów liściastych,muraw kserotermicznych,łąk,zarośli śródpolnych,upraw rolnych;
• "Park Gzichowski"przy pałacu Mieroszewskich na Gzichowie 2,62 ha,zabytkowy park założony na początku XIX w.drzewostan częściowo pochodzący z XX w.najstarsze okazy to ponad stuletnie jesiony(180-,160- i 130-letni),170-letni dąb szypułkowy i grupa 30 jesionów i lip pochodzących z XIX w.w parku zachowane barokowe figury Bachusa i Flory z piaskowca z 1718 r.autorstwa Georga Leonharda Webera(ok.1670/75–ok.1732),rzeźbiarza świdnickiego związanego z Wrocławiem;
• „Park Ciechanowskich"w Grodźcu 5,69 ha,park założony w XIX w.z wieloma pomnikowymi drzewami(m.in:jesion wyniosły,buk pospolity,grab pospolity),objętymi ochroną prawną;
• „Na północ od KWK Grodziec”występowanie starych zwałowisk i wyrobisk pogórniczych oraz cennych przyrodniczo zbiorowisk łąkowych.

Użytki ekologiczne(planowane i proponowane)

• "Łęg na Gzichowie"(dolina Potoku Brzozowickiego z rozlewiskami)rejon osiedla przy ul.Namiarkowej łęg olszowo-jesionowy,lęgowiska 11 gatunków ptaków;
• „Dolina Potoku Psarskiego”(Łagisza)unikatowe wilgotne łąki kruszczykowo-mieczykowych z roślinami chronionymi oraz stanowiska lęgowe 3 gatunków ptaków;
• „Łagisza-Odkrywkowa”łąka storczykowa;
• "Łąki w Starej Łagiszy"przy ulicy Dąbrowskiej(Łagisza)dobrze rozwinięte zespoły roślinności wilgotnych łąk z gatunkami prawnie chronionymi oraz 3 gatunkami ptaków lęgowych;
• "Łagisza-Bory"występowanie storczyków,podlegających całkowitej ochronie prawnej,ochrona 7 gatunków ptaków lęgowych;
• "Łąki nad Brynicą"wilgotne łąki nadrzeczne ze stanowiskami lęgowymi 6 gatunków ptaków;
• "Warpie"pozostałości dawnej eksploatacji,charakterystyczne formy powierzchni ziemi,roślinność kserotermiczna;
• "Grodziec"tereny cenne florystycznie(murawy kserotermiczne) i ornitologiczne(14 gatunków lęgowych);
• „Park Rozkówka”w(Grodziec)28,9 ha,stanowiska storczyka kruszczyka błotnego oraz innych chronionych gatunków roślin,cenny zespół ptaków.

Inne obiekty o znacznych walorach przyrodniczych

• park„Koszelew”(Warpie)4,92 ha,33 gatunki i odmiany drzew(gł.klony pospolite,kasztanowce białe,brzozy brodawkowate i topole),z których najstarsze osiągają 60 lat;
• park(lasek)„Małpi Gaj”(Gzichów/Brzozowica)9,12 ha,bogate zasoby dendroflory;
• park leśny przy willi Ciechanowskich w Grodźcu 1,89 ha,założony pod koniec XIX w.gł.stare buki.

Będzin jest statutową siedzibą biura Zespołu Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego(utworzony 1 stycznia 2000 r.ul.Krasickiego 25),zarządzającej 8 parkami krajobrazowymi.
Dzielnice
Będzin dzieli się na 8 zasadniczych dzielnic:

• Grodziec(wraz z Boleradzem,Pekinem,Hutą,Bagieńcem,Osówką,Za Górą,Parciną,Jasieniem i in.dawnymi osadami)(od 1975,w latach 1951-1975 miasto)1274 ha
• Gzichów(w jego składzie:Brzozowica,osiedle Zamkowe i osiedle"Namiarkowa")(od 1915)563 ha
• Ksawera(wraz z Koszelewem,Zieloną i osiedlem Podskarpie)(od 1923)172 ha
• Łagisza(w jej składzie:tzw.Stara Łagisza,Glinice,Jazowe,Pustkowie,Bory,Podłosie i Niepiekło)(od 1973,w latach 1967-1973 miasto)863 ha
• Małobądz(w jego składzie osiedla:27 Stycznia i Górki Małobądzkie)(od 1915)400 ha;wyodrębniło się osiedle Syberka
• Śródmieście(wraz ze Starym Miastem(Stary Będzin),Nowym Będzinem,Mrowcami,Podjaziem)153 ha
• Warpie(w jego składzie tzw.Kamionka oraz osiedla mieszkaniowe:Warpie–Wschód i Nowe Warpie w budowie)(od 1923)283 ha

W latach 1977-1992 dzielnicą były również Wojkowice obecnie ponownie samodzielne miasto
Nazwa
Istnieją trzy teorie pochodzenia nazwy"Będzin":

• pierwsza wywodzi je od imienia osobowego Będa lub Będzan,
• według legendy miano nadać miał miastu(a przy okazji również i okolicznym miejscowościom)sam Kazimierz III Wielki(według innych wersji Kazimierz I Odnowiciel).Król miał wyrazić się podczas lustracji nadprzemszańskiego grodu iż:Tam rosną dąbrowy,tam sosnowy,tutaj będziem My,tam Pogoń,a tam czeladź nasza,a jeżli tu mało będzie miejsca to reszta stanie za górą,
• trzecia niezależnie od legendy jako źródło nazwy podaje słowo być.Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w latach 1880-1906 notuje nazwę miasta Będzin oraz staropolskie Będzyń podając jako źródłosłów nazwy odmianę słowa być-bądź.Słownik wskazuje również podobieństwo do nazwy sąsiedniej wioski Małobądź,która została wchłonięta przez miasto i obecnie jest dzielnicą Będzina o nazwie Małobądz.

Nazwę miejscowości w zlatynizowanej formie Bandzyn wymienia w latach(1470-1480)Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis.Wymienione są w niej również obecne dzielnice miasta,które wówczas były osobnymi miejscowościami wchłoniętymi przez miasto w procesach urbanizacyjnych:jak Małobądz wymieniony jako Malobandz oraz Łagisza jako Lagyscha.W swojej historii miasto nazywane też było:Banden,Bandin,Bandzien,Bondin,Bandzen,Bandzin,Bądzin,Bendzin oraz przez okupantów niemieckich(1939-1945)Bendsburg.
Historia
Początki osadnictwa na terenie Będzina sięgają pradziejów.W IX w.na miejscu obecnego zamku na nadprzemszańskim wzgórzu wzniesiono gród obronny,który strzegł prastarego szlaku handlowego z Kijowa przez Kraków na Śląsk i do Norymbergi.Najstarsza wzmianka o wsi Będzin pochodzi z 1301 r.W latach czterdziestych XIV w.powstaje miasto na prawie polskim(na pewno miasto istniało w 1349 r.)Kazimierz Wielki na miejscu grodu wzniósł kamienną warownię,a osadę targową 5 sierpnia 1358 r.podniósł do rangi miasta na na prawie niemieckim(prawo magdeburskie) i otoczył ją kamiennymi murami.Pierwszym znanym wójtem był Hinko zwany Ethiopusem.Miasto swój największy rozkwit przeżywało w epoce jagiellońskiej(XVI w.)dzięki licznym przywilejom królewskim(np.prawo składu soli z 1484 r.)W 1560 r.kościół św.Trójcy został zajęty przez arian z Ogrodzieńca.Został on zamieniony na zbór braci polskich,a katolicy zostali zmuszeni do uczęszczania do kościoła św.Stanisława w Czeladzi.Mieszczanie rozpoczęli budowę za murami miasta nowego pw.Tomasza Becketa.Zdewastowany kościół św.Trójcy wrócił do katolików na skutek interwencji królewskiej dopiero w 1564 r.Jego odbudowa trwała aż do 1601 r.W 1565 r.Zygmunt August zezwolił na organizację pięciu targów rocznie,których tradycja przetrwała do dziś.W 1589 r.na będzińskim zamku toczyły się rokowania polsko-austriackie w związku z roszczeniami Maksymiliana do korony polskiej,zakończone podpisaniem traktatu bytomsko-będzińskiego.W XVI w.istnieje już zorganizowana gmina żydowska z synagogą,łaźnią i kirkutem poza murami miejskimi(ob.Zawale).W 1655 r.miasto i zamek niszczy najazd szwedzki,Będzin przeżywa najpoważniejszy upadek gospodarczy.Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r.Będzin na krótko znalazł się w granicach Prus(w składzie Nowego Śląska),a od 1807 r.należał do Księstwa Warszawskiego,a następnie Królestwa Polskiego.Pod koniec XVIII w.dzięki odkryciu pod Dąbrową bogatych złóż węgla zaczęło się jego wydobycie.Powstające kopalnie i huty ołowiu przyczyniały się do gwałtownego rozwoju całego regionu,nazywanego Zagłębiem Dąbrowskim.Ponadto w 1858 r.przez Będzin poprowadzono odnogę Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej z Ząbkowic do Sosnowca i na Śląsk.Coraz bardziej wzrasta rola ludności żydowskiej w mieście,która stanowiła wówczas większość(nawet do 80%).Podczas I wojny światowej miasto i przemysł zostały mocno zniszczone.Powiększył się jednak obszar Będzina poprzez przyłączenie okolicznych wiosek i osiedli robotniczych(Małobądz,Gzichów z Brzozowicą,Ksawer z Koszelewem).Znaczny rozwój miasta przypada na lata 20. i 30.XX w.(wodociągi,nowy dworzec kolejowy,gimnazjum,liczne budynki użyteczności publicznej).Jednak już 4 września 1939 r.rozpoczęła się niemiecka okupacja Będzina.W nocy z 8 na 9 września Niemcy podpalili synagogę wraz z modlącymi się w niej Żydami.Część z nich ocalił ks.Mieczysław Zawadzki.Administracja nazistowska zmieniła nazwę miasta na Bendsburg.Pod koniec 1942 r.na terenie Warpia(Kamionka)Niemcy utworzyli getto żydowskie dla ludności żydowskiej(ok.30 tys.)łącząc go z gettem na sąsiedniej Środuli w Sosnowcu.Na początku sierpnia 1943 getto zostało zlikwidowane,a ludność wywieziona do obozów zagłady.27 stycznia 1945 r.do Będzina wkroczyła Armia Czerwona.Odbudowano zamek,w którym urządzono Muzeum Zagłębia,powstają nowe duże osiedla mieszkaniowe(Ksawera,Syberka,osiedle Zamkowe na Gzichowie,osiedle Warpie-Wschód,Górki Małobądzkie i Podskarpie(na Ksawerze)w ostatnich latach.W 1973 r.przyłączono miasto Łagisza,a w 1974 Grodziec,w wyniku czego obszar miasta wzrósł trzykrotnie.Po wojnie powstało wiele zakładów przemysłowych,z elektrownią"Łagisza"na czele.Jednak w latach 90.wiele z nich upadło(zakłady obuwnicze,cukiernicze,mięsne i inne).W latach 1974-76 powstał nowy węzeł komunikacyjny,w związku z budową w pobliżu Huty Katowice,który jednak przyniósł olbrzymią szkodę układowi urbanistycznemu.Największym zniszczeniom uległo Stare Miasto,m.in.wyburzono dwie pierzeje Rynku.Będzin jest historyczną stolicą Zagłębia.
Gospodarka
Będzin jest ważnym ośrodkiem przemysłowym we wschodniej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.Przemysł reprezentowany jest głównie przez:hutnictwo metali nieżelaznych(Huta Będzin),przemysł energetyczny(elektrownia"Łagisza" i elektrociepłownia"Będzin"),spożywczy i materiałów budowlanych.Do niedawna rozwijało się także górnictwo węgla kamiennego(Kopalnia Grodziec,kopalnia odkrywkowa"Brzozowica"),przemysł obuwniczy(zakłady ButBędzin,d.Chełmek),cementowy(najstarsza w Polsce Cementownia Grodziec),browarski i in.
Przedsiębiorstwa
Do najważniejszych zakładów pracy należą:

• PKE SA Elektrownia Łagisza wybudowana w latach 1960-1970(produkcja energii elektrycznej,produkcja i przesył ciepła,parowa o mocy 840 MW,opalana węglem kamiennym)
• Elektrociepłownia Będzin SA(moc 55 MW)(Małobądz)wybudowana 1913 r.wytwarzanie oraz sprzedaż ciepła i energii elektrycznej do miast Zagłębia Dąbrowskiego
• Enion S.A.Będziński Zakład Elektroenergetyczny S.A.
• Huta Będzin S.A.(ul.Sielecka)(zał.w 1890)
• Fabryka Przewodów Energetycznych S.A.(ul.Sielecka)

Handel
Będzin jest znacznym i znanym w regionie(i poza nim)ośrodkiem handlowym.W dzielnicy Gzichów(pomiędzy ul.Świerczewskiego a Czarną Przemszą)w środy i soboty(godz.6-14)odbywa się targ jeden z najstarszych i największych w południowej Polsce.Na obszarze 4,5 ha znajduje się ok.1500 stoisk i kramów.W ciągu soboty liczba klientów wynosi ponad 10 tysięcy osób(w środy nieco mniej).Od 2006 r.jest w trakcie przebudowy i modernizacji(budowa pawilonów handlowych,sanitariatów,budynku administracyjnego,nawierzchni,kanalizacji,oświetlenia).Zakończenie prac miało nastąpić do 2012 r.Targowiskiem Miejskim zarządza spółka Interpromex,która jest w 100% własnością miasta.
Transport
Będzin posiada bardzo dogodne połączenie drogowe z resztą kraju leży na skrzyżowaniu dwóch ważnych tras szybkiego ruchu:drogi krajowej nr 94 z Wrocławia do Krakowa z drogą krajową nr 86 z Katowic do Warszawy,która 11 kilometrów dalej łączy się na węźle Podwarpie z drogą ekspresową(międzynarodową)S1/E75.Przez miasto przebiega także droga wojewódzka nr 910(al.Kołłątaja ul.Czeladzka;część dawnego szlaku Kraków-Wrocław).W odległości 23 km(drogą przez Gródków)znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy w Pyrzowicach
Kolej
Przez Będzin przebiegają linie kolejowe nr 1(Warszawa Centralna Katowice)oraz 183(Dąbrowa Górnicza Ząbkowice Brzeziny Śląskie).Pierwszą linię kolejową otwarto w Będzinie w 1859 r.jako odnogę kolei warszawsko-wiedeńskiej.W mieście powstały wtedy dwie stacje:Będzin-Miasto i Będzin(na tzw.Nowym Będzinie).Z czasem powstała stacja Będzin-Ksawera.Na stacjach tych obsługiwana jest komunikacja podmiejska pomiędzy Gliwicami a Zawierciem i Częstochową.Będzin ma również bezpośrednie połączenie kolejowe z Wisłą(w styczniu 2009 zlikwidowano połączenie z Łodzią i Bielskiem-Białą).
Komunikacja miejska
System komunikacji miejskiej oparty jest na transporcie autobusowym i tramwajowym.
Komunikacja autobusowa
Połączenia autobusowe(50 linii ponad 100 przystanków KZK GOP)umożliwiają bezpośredni dojazd podróżnych do następujących miast:Bytom,Czeladź,Dąbrowa Górnicza,Katowice,Sosnowiec,Wojkowice,Piekary Śląskie,Siemianowice Śląskie,Siewierz,Sławków oraz do większości miejscowości wiejskich powiatu będzińskiego(Sarnów,Gródków,Psary,Malinowice,Strzyżowice,Toporowice,Góra Siewierska,Mierzęcice,Przeczyce,Bobrowniki,Rogoźnik,Boguchwałowice,Nowa Wieś,Wojkowice Kościelne,Targoszyce,Dobieszowice).Linie autobusowe:16,24,25,27,28,40,42,43,61,67,79,90,97,99,104,107,116,125,200,225,243,260,269,616,625,634,721,722,800,803,806,807,813,814,817,818;minibusowe:901,902,904,916,921,928.
Tramwaje
Pierwszą linię tramwajową(nr 21)otwarto w Będzinie w 1928 r.(od 18 stycznia do Sosnowca,a od 11 lutego do Dąbrowy Górniczej i 31 października przedłużenie jej na Reden).
Przez Będzin przebiegają trasy 5 linii tramwajowych(od 1 III 2009 do 15 VIII 2011 3 linie):

• 21 Dąbrowa Górnicza(Tworzeń)Huta Katowice Będzin Sosnowiec Milowice Pętla
• 22 Dąbrowa Górnicza(Tworzeń)Huta Katowice Będzin Czeladź(Kombatantów)
• 24 Będzin os.Zamkowe Pętla Sosnowiec Konstantynów(Okrzei)
• 27 Kazimierz Sosnowiec Pogoń Akademiki(od 18:00 do 6:00 większość kursów do przyst.Będzin osiedle Zamkowe Pętla;16 VIII 2011 przywrócono część kursów w soboty do Dąbrowy Górniczej Urząd Pracy lub na os.Zamkowe)
• 28 Będzin os.Zamkowe(zajezdnia)Gołonóg Podstacja(zawieszona 1 III 2009-15 VIII 2011)

Do 2006 r.kursowała również linia nr 25(Dąbrowa Górnicza-Kopalnia Paryż Będzin Grodziec Wojkowice Żychcice)(zlikwidowane torowisko).
Zajezdnia tramwajowa w Będzinie odpowiada również za obsługę linii 26 oraz od 1 V 2010 linii 15,które w godzinach włączenia na trasę i zjazdu do zajezdni kursują na trasach:

• 15 Będzin os.Zamkowe Pętla Sosnowiec Zagórze Pętla
• 26 Będzin os.Zamkowe Pętla Mysłowice Dworzec PKP/Sosnowiec Milowice Pętla

Od 1 marca 2009 r.tramwajowa oferta komunikacyjna została znacznie ograniczona.Miasto zredukowało liczbę kursów linii nr 27 i 28 wykonywanych na oryginalnej trasie(z przystanku os.Zamkowe Pętla),a częstotliwość kursowania linii nr 22 została zmniejszona o połowę.Kursy T27 i T28 częściowo przywrócono 16 VIII 2011.Zlikwidowano także linię nr 32 Czeladź Kombatantów Będzin Gołonóg Podstacja Pętla.
Zabytki
Na terenie Będzina znajduje się 6 obiektów zabytkowych pod ochroną prawną i 80 obiektów zabytkowych pod ochroną konserwatorską,z których do najważniejszych należą:

Śródmieście Stare Miasto

• średniowieczny układ urbanistyczny miasta wraz ze Wzgórzem Zamkowym
• obronny zamek królewski z XIV w.(odbudowany 1952-56)
• miejskie mury obronne z XIV w.na d.Zaułku i Zawalu
• kościół parafialny pw.św.Trójcy z XIV w.
• kościół cmentarny pw.św.Tomasza z Canterbury(Becketa)z XVIII w. i ok.20 nagrobków(stary cmentarz na Górze Zamkowej)
• cmentarz żydowski(kirkut)z XVIII/XIX w.na Podzamczu
• synagoga Mizarachi w kamienicy Wienera(ul.Potockiego 3)
• żydowski dom modlitwy Cukiermana w tzw.Bramie Cukiermana(al.Kołłątaja 24)
• Dom Wójtowski(Wjezdny)z 1889 r.z prawdopodobnie XIV-wiecznym gmerkiem Hinko Ethiopusa(Stary Rynek/ul.Czeladzka)(popada w ruinę)
• gmach dawnego Starostwa Powiatowego z 1911 r.(ob.Getin Banku)(ul.Sączewskiego)
• gmach Starostwa Będzińskiego(d.tzw.Dom Partii)(pl.Jean-Marie Lustigera)
• budynek ING Bank Śląski(ul.Sączewskiego/pl.3 Maja)
• kolumna upamiętniająca przemarsz wojsk Jana III Sobieskiego w 1683 r.(skwer przy al.Kołłątaja)
• kamienice w Śródmieściu(ul.Małachowskiego)
• hale targowe(d.Wiejski Dom Towarowy)przy ul.Modrzejowskiej/Piłsudskiego
• Dworzec PKP Będzin(Nowy Będzin)z pocz.XX w.

Gzichów

• zespół pałacowo-parkowy Mieroszewskich w Gzichowie z pocz.XVIII w.(ul.Świerczewskiego)

Grodziec

• Kościół parafialny pw.św.Katarzyny z XVIII w.(rozbudowany 1931-32)
• kościół filialny pw.św.Doroty z 1635 r.(Wzgórze Doroty)
• grodzisko wczesnośredniowieczne na Górze św.Doroty
• zespół pałacowo-parkowy Ciechanowskich z połowy XIX w.(willa i park z pomnikowymi drzewami)
• willa Solvay
• zespół zabudowy byłej cementowni"Grodziec"z XIX w.
• zespół zabudowy Kopalni Węgla Kamiennego"Grodziec"
• kompleks zabudowy osiedla robotniczego Boleradz

Zabytki techniki

(proponowane na światową listę zabytków techniki i przemysłu,przygotowywaną przez Międzynarodowe Centrum Dokumentacji i Badań Nad Dziedzictwem Przemysłu dla Turystyki w Zabrzu):

• dworzec kolejowy Będzin-Miasto(1931)
• stary dworzec kolejowy Będzin(pocz.XX w.)
• cementownia"Grodziec"(XIX w.)
• kopalnia węgla kamiennego"Grodziec"
• dawny browar grodziecki
• wieża ciśnień w Grodźcu
• osiedle Marii Konopnickiej(tzw.Pekin)w Grodźcu
• elektrownia"Łagisza"
• młyn"Będzin"przy ul.Kościuszki

Turystyka

• Szlaki piesze:
• Szlak Husarii Polskiej 160 km długości:Będzin Grodziec Przełajka Dąbrówka Wielka Brzeziny Śl.Bytom Piekary Śl.Kozłowa Góra Tarnowskie Góry Repty Śl.Wieszowa Mikulczyce Szałsza Gliwice Żernica Nieborowice Pilchowice Rudy Nędza rezerwat Łężczok Markowice Brzezie Racibórz Pietrowice Wlk.Pietraszyn Krzanowice;na terenie Będzina 10,2 km(dworzec PKP Będzin Miasto Góra Zamkowa zespół pałacowo-parkowy w Gzichowie osiedle Zamkowe Las Grodziecki Góra św.Doroty Grodziec Rozkówka do Przełajki)
• Szlak 25-lecia PTTK 125 km długości:Chorzów WPKiW Bytków Siemianowice Śl.Czeladź Grodziec Łagisza Zielona Pogoria Gołonóg Kazimierz Górniczy Ostrowy Górnicze Balaton Bory Maczki Długoszyn Sodowa Góra Jaworzno Łęg Brzęczkowice Słupna Bolina Giszowiec Ochojec Starganiec Radoszowy Załęże WPKiW;na terenie Będzina 11,4 km(z Czeladzi Rozkówka Grodziec park Ciechanowskich Góra św.Doroty Łagisza wzdłuż Czarnej Przemszy do parku Zielona)
• Szlak świerklaniecki 26 km długości:Grodziec Strzyżowice Rogoźnik Wymysłów Park Świerklaniecki jezioro Chechło Nakło Miasteczko Śl.na terenie Będzina 3,3 km(Grodziec kościół św.Katarzyny cementownia g.Parcina do Wojkowic i Strzyżowic).
• Via Regia(Droga św.Jakuba)do Santiago de Compostella przez Górę św.Doroty lub Czeladź(otwarcie odcinka zagłębiowskiego 8 sierpnia 2010).
• Szlaki i trasy rowerowe:
• Trasa T-1 o długości 15 km:dzielnica Gzichów osiedle Zamkowe Las Grodziecki Góra Św.Doroty Park Rozkówka.Jest częścią trasy rowerowej nr 6"Rowerem po Śląsku":Kraków Olkusz Sławków Strzemieszyce Wielkie Gołonóg Łęknica Zielona Ksawera(nad Przemszą)Będzin Grodziec Dąbrówka Wielka Bobrowniki Piekary Śląskie Zabrze Mikulczyce Rudy Nędza Racibórz Krzanowice.
• Trasa T-2 o długości 11,9 km:Parking przy rondzie"Nerka"wały przeciwpowodziowe wzdłuż rzeki w kierunku południowym stacja kolejowa Będzin wzdłuż torów ul.Kościuszki do Sosnowca Park Schoena
• Trasa T-3 o długości 1,2 km:trasa widokowa wokół Góry Św.Doroty,początek trasy zaczyna się przy punkcie widokowym na końcu ul.Chopina i kończy się w tym samym miejscu.
• Trasa T-4 o długości 0,9 km:koniec ul.Chopina pod Górą Św.Doroty Kościół Św.Doroty początek ul.Chopina
• Trasa T-5 o długości 4,3 km:od granicy z Czeladzią przez Baginiec ul.A.Mickiewicza trasa T-1
• Trasa T-6 o długości 3,8 km:Cementownia Grodziec ul.Kijowska do ul.Kempy.Na ul.Kempy kamieniołom Cementowni Grodziec źródełko ul.Strzyżowicka Góra Parcina.
• Trasa T-7 o długości 7,6 km:Las Grodziecki Las Łagiski Niepiekło Pogoria III Kuźnica Wrężyńska
• Trasa nr 1 o długości 5,4 km:Zamek w Będzinie Centrum Sportów Letnich i wodnych Pogoria(Zielona),trasa biegnie wzdłuż rzeki Czarna Przemsza,wałami przeciwpowodziowymi.
• Ścieżki edukacyjne:
• ścieżka przyrodniczo-leśna w Lesie Grodzieckim,ok.1 km długości.
• Obiekty noclegowe
  • hotel"Cumulus"(Zawodzie)
  • hotel"Allegri"(Małobądz,przy drodze krajowej)
  • hotel"Skarbowiec"(Syberka)
  • Dom Turysty OSiR

Sport
Kluby sportowe

• BKS"Sarmacja"Będzin
• sekcja piłki nożnej
• RKS Grodziec
• sekcja piłki nożnej
• sekcja piłki siatkowej(zlikwidowana w 1999 r)
• sekcja motorowa(zlikwidowana w 1956 r)
• MKS MOS Będzin
• sekcja piłki siatkowej
• Klub Jeździecki"Amigo"Grodziec
• sekcja jazdy konnej
• Automobilklub"Zamkowy"w Będzinie
• sekcja motorowa
• Capoeira Abada
• Zagłębie Steelers
• sekcja Futbolu Amerykańskiego

Kluby sportowe nieistniejące

• PTG"Sokół"Będzin
• TS"Hakoah"Będzin
• Klub Tenisowy w Grodźcu
• Klub Sportowy"Solvay"Grodziec
• ZKS"Budowlani"Grodziec
• KS"Gwardia"Będzin
• KS"Stal"Będzin
• RKS"Zagłębianka"Będzin
• MBKS"Pogoń"Łagisza

Kultura
Muzea

• Muzeum Zagłębia w Będzinie(Zamek Królewski i pałac Mieroszewskich na Gzichowie)
• Muzeum Historii Będzina"Stary Dworzec"(projekt)(Nowy Będzin)

Galerie

• Galeria CZAS
• Letnia galeria"Strych"
• Ośrodek Kultury
• King's Pub i Galeria

Teatry

• Teatr Dzieci Zagłębia im.Jana Dormana
• Teatr Lalki i Aktora"Arena"
• Teatr Peventorium(Grodziec)

Kabarety

• Kabaret Klinkiernia(zał.2004 w Grodźcu)

Biblioteki

• Miejska i Powiatowa Biblioteka Publiczna im.Stefana Żeromskiego(7 filii)
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Katowicach Filia w Będzinie

Domy i ośrodki kultury

• Ośrodek Kultury(ul.Małachowskiego)
• Stowarzyszenia artystyczne przy Ośrodku Kultury
  • Stowarzyszenie Twórców Kultury Zagłębia Dąbrowskiego(zał.1984)prezes Teresa Orłowska
  • Pracowni Malarstwa Sztalugowego(zał.1996)instruktor Romuald Korus,artysta plastyk
  • Stowarzyszenie Promocji Kultury Zagłębia(zał.2011)prezes Mirosława Dudek,artysta malarz

• Filia Ośrodka Kultury w Grodźcu
• Powiatowy Młodzieżowy Dom Kultury(Syberka,ul.Powstańców Śląskich)

Chóry

• Chór Laetus przy parafii Św.Jadwigi Śląskiej na osiedlu Zamkowym

Zespoły muzyczne

• The Stage
• Kompilacja
• Natanael

Imprezy cykliczne

• Międzynarodowy Festiwal Kolęd i Pastorałek im.ks.Kazimierza Szwarlika(od 1995)(do 2012 Ogólnopolski)styczeń
• Festiwal Muzyki Reggae Marleyki(od 1997)maj
• Festiwal Muzyki Celtyckiej ZAMEK(od 2003)ostatni weekend wakacji
• Przegląd Zespołów Obrzędowych"Herody"zima
• Będzińskie Spotkania Teatralne"Best"(od 2008)

Edukacja
Szkoły wyższe

• Politechnika Częstochowska Wydział Zarządzania.Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny(Warpie)

Ludność
Zmiany demograficzne
(rok liczba mieszkańców)

1360 r.240(lokacja miasta) 1510 r.1400(przywileje handlowe) 1540 r.800(zaraza) 1629 r.600(pożar miasta) 1673 r.346(potop szwedzki) 1789 r.1200(zwiększony przyrost naturalny) 1803 r.1608 1823 r.2254(początek uprzemysłowienia) 1835 r.2500(uprzemysłowienie) 1852 r.3858 1858 r.4140 1880 r.5424(otwarcie kolei żelaznej) 1892 r.10000(uprzemysłowienie) 1901 r.30124(uprzemysłowienie) 1905 r.36112 1908 r.42381 1910 r.50500 1914 r.36010(zagrożenie wojenne) 1918 r.30259(I wojna światowa) 1923 r.32000(zwiększenie obszaru miasta) 1925 r.41000(uprzemysłowienie) 1928 r.43286 1939 r.52000 1945 r.25600(II wojna światowa,eksterminacja Żydów) 1960 r.39000(wyż demograficzny po II wojnie) 1970 r.62000 1979 r.78800(wzrost terytorium w 1973-77 rekordowa liczba ludności) 1985 r.77000(ujemny przyrost rzeczywisty) 1990 r.75400 1993 r.65056(odłączenie Wojkowic w 1992 r.) 1995 r.63069 1996 r.61293 1997 r.60884 1998 r.60624 1999 r.60084 2000 r.59719 2001 r.59433 2002 r.59061 2003 r.59096 2004 r.58662 2005 r.58820 2006 r.58626 2007 r.58639(ujemny przyrost nat.dodatnie saldo migracji) 2008 r.58559(30 VI) 2008 r.58747(31 XII) 2009 r.58635(30 VI) 2009 r.58726(31 XII) 2010 r.58604(31 XII) 2011 r.59023(31 XII)

Struktura demograficzna
Dane z 31 grudnia 2008(ludność według faktycznego miejsca zamieszkania Bank Danych Regionalnych GUS)

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	58747	100	30931	52,7	27816	47,3

wiek przedprodukcyjny:9068(15,4%)
wiek produkcyjny:38955(66,3%)
wiek poprodukcyjny:10724(18,3%)
ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym:50,8
Zgony:730(12,4 na 1000 ludności)
Wskaźnik feminizacji:111,2
Dane z 31 grudnia 2007(ludność według faktycznego miejsca zamieszkania Bank Danych Regionalnych GUS)

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	58538	100	30865	52,7	27774	47,3

Wskaźnik feminizacji:111
Przyrost naturalny:–237 os;–4,0/1000 mieszkańców
Saldo migracji:+193 os.
Gęstość zaludnienia:1569 os./km²
Honorowi obywatele

• Zbigniew Zarzycki(2012 r.)mistrz olimpijski i świata w siatkówce
• Adam Śmigielski(2007 r.)biskup,ordynariusz sosnowiecki
• Janusz Gajos(2005 r.)aktor
• Bogusław Fornalczyk(2005 r.)mistrz Polski w kolarstwie
• Sławomir Pietras(2000 r.)dyrektor teatrów operowych i festiwali
• Jan Świderski(2000 r.)artysta plastyk
• Jean-Marie Lustiger(1997 r.)kardynał,arcybiskup metropolita Paryża

Urodzeni w Będzinie(chronologicznie)

• Jakub Natan(ok.1770 r.)
• Abraham Bornsztajn(14 października 1838)
• Ignacy Bereszko(6 stycznia 1882)
• Herman Nunberg(23 stycznia 1884)
• Jan Ciechanowski(15 maja 1887,Grodziec)
• Jadwiga Migowa(pseud.Kamil Norden)(19 maja 1891)
• Jerzy Paciorkowski(13 grudnia 1893)
• Bronisław Banasik(8 września 1894)
• Dawid Wdowiński(25 lutego 1895)
• Władysław Dobrowolski(3 stycznia 1896,Małobądz)
• Bolesław Zagórny(1898,Grodziec)
• Samuel Cygler(3 listopada 1898)
• Aleksander Zawadzki(16 grudnia 1899,Ksawera)
• Isser Be'eri(1901 r.)
• Tadeusz Kubalski(3 stycznia 1903)
• Stanisław Wygodzki(13 stycznia 1907)
• Hanna Parysiewicz(1 lipca 1907,Łagisza)
• Stanisław Kieljan(8 sierpnia 1907)
• Eugeniusz Wutcen(11 maja 1909)
• Michael Szwarc(9 czerwca 1909)
• Edward Ciuk(10 października 1909,Łagisza)
• Ala Gertner(12 marca 1912)
• Mieczysław Puteczny(17 kwietnia 1913)
• Jan Świderski(malarz)(2 czerwca 1913,Grodziec)
• Michael Hasani(27 czerwca 1913)
• Tadeusz Edward Domagała(20 sierpnia 1913)
• Stefan Jarzębski(16 września 1917)
• Joshua Prawer(22 listopada 1917)
• Arno Lustiger(7 maja 1924)
• Sam Pivnik(Szmuel Piwnik)(1 września 1926)
• Cezary Chlebowski(15 lutego 1928,Grodziec)
• Józef Zbiróg(18 marca 1930)
• Stefan Dousa(11 listopada 1945)
• Arienne Dorothea Agnoletto(1 listopada 1947)
• Gayga(Krystyna Stolarska)(30 października 1954)
• Jerzy Kosałka(21 sierpnia 1955)
• Grzegorz Dolniak(17 lutego 1960)
• Wojciech Kalarus(12 grudnia 1968)
• Andrzej Kubica(7 lipca 1972)
• Rafał Sznajder(13 października 1972)
• Monika Jarosińska(28 maja 1974)
• Dariusz Pawlusiński(24 listopada 1977)

Zmarli w Będzinie(chronologicznie)

• Stanisław Skarbiński(2 maja 1925,Grodziec)
• Ignacy Bereszko(6 stycznia 1938)
• Cwi Brandes(sierpień 1943 r.)
• Frumka Płotnicka(3 sierpnia 1943)
• Wincenty Mieczysław Zawadzki(11 czerwca 1975)
• Jan Dorman(21 lutego 1986)
• Janina Dormanowa(12 września 2004)

Wspólnoty religijne
Kościoły i wyznawcy
Wśród mieszkańców miasta daje się wyróżnić wyznawców:

• kościoła rzymskokatolickiego;
• kościoła ewangelicko-augsburskiego(luteranie)z parafią w Sosnowcu Pogoni;w przeszłości istniała w Będzinie samodzielna parafia ewangelicko-augsburska;
• Kościoła Zielonoświątkowego protestanckiej wspólnoty o charakterze ewangelicznym;
• Świadków Jehowy.

W Będzinie żyje też diaspora Kościoła Katolickiego Mariawitów,nie posiadająca świątyni(w Zagłębiu Dąbrowskim w początkach XX w.mariawici prowadzili bardzo aktywną działalność duszpasterską).Wierni z Będzina odprawiają adorację ubłagania 30.dnia każdego miesiąca oraz w ostatni dzień lutego.
Parafie
Według administracji Kościoła Rzymskokatolickiego Będzin,należący do diecezji sosnowieckiej,podzielony jest na 11 parafii:9 w dekanacie Będzin Przenajświętszej Trójcy:

• Trójcy Przenajświętszej(Śródmieście)(przed 1308 r.)
• Niepokalanego Poczęcia NMP(Łagisza)(1924 r.)
• Św.Barbary(Koszelew)(1 IX 1938-5 X 1987 i od 19 VI 1989)
• Św.Jana Chrzciciela(Małobądz/Śródmieście)(13 X 1957)
• Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny(Syberka)(1 IV 1981)(z Sanktuarium Polskiej Golgoty Wschodu)
• Św.Jadwigi Śląskiej(Gzichów osiedle Zamkowe)(19 I 1985,wikariat terenowy 22 VIII 1983)
• Najświętszego Serca Pana Jezusa(Ksawera)(5 X 1987)
• Św.Alberta Chmielowskiego(Warpie,część Śródmieścia)(12 XII 1987,wikariat terenowy 1983 r.)
• Św.Faustyny Kowalskiej(Górki Małobądzkie)(1 X 2005)

oraz dwie(Grodziec)w dekanacie czeladzkim:

• Św.Katarzyny(przed 1326 r.)(Grodziec)
• Bł.Honorata Koźmińskiego(Grodziec osiedle Marii Konopnickiej,tzw.Pekin)(22 IV 1990,wikariat terenowy 19 IX 1989)

Według administracji Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP Będzin należy do diecezji katowickiej.Według administracji Kościoła Zielonoświątkowego Będzin jest siedzibą zboru przy ul.Sienkiewicza 31(pastor Arkadiusz Wnęk),należącego do Okręgu Południowego.
Według administracji Kościół Chrześcijański w Warszawie,Będzin posiada jedną parafię:

• Kościół Chrześcijański"Nowe Pokolenie"w Będzinie,ul.Potockiego 3.

Sanktuaria

• Sanktuarium Polskiej Golgoty Wschodu na będzińskiej Syberce(kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny)
• Sanktuarium Matki Bożej Będzińskiej na Koszelewie(z koronowanym 1 VI 2009 r.cudownym obrazem kopią Czarnej Madonny)(kościół św.Barbary DM)

Miasta partnerskie

• Tatabánya
• Iżewsk
• Koszedary