Radzyń Chełmiński

(niem.Rehden,dawn.Radzyn)miasto w woj.kujawsko-pomorskim,w powiecie grudziądzkim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Radzyń Chełmiński.Położone jest na Pojezierzu Chełmińskim,15 km na wschód od Grudziądza,przy drodze do Wąbrzeźna.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.toruńskiego.Według danych z 31 grudnia 2004 miasto miało 1946 mieszkańców.

Historia

Już w XI wieku istniał tu gród pruski,zdobyty przez Bolesława Chrobrego w 1015 roku.Zdobyty przez Krzyżaków w roku 1231.W państwie zakonnym był siedzibą komtura.Prawa miejskie(chełmińskie)otrzymał w 1234 roku.W roku 1440 wszedł w skład Związku Pruskiego.W roku 1466 znalazł się w granicach Polski i został siedzibą starosty niegrodowego.W latach 1772-1920 pod zaborem pruskim.

Zabytki

• Pozostałości dawnego grodziska pruskiego z VI w.od XIX w.cmentarz ewangelicki(obecnie zdewastowany)
• Zamek krzyżacki (w ruinie),gotycki,ceglany zbudowany między końcem wieku XIII i latami 30.XIV wieku.
• Gotycki kościół parafialny pw.św.Anny,wzniesiony w pierwszej połowie XIV w.Mury prezbiterium podwyższono na przełomie XV/XVI w.wtedy też wzniesiono szczyt wsch.Mury nawy podwyższono po pożarze w 1571 r.dodając szczyt zach.i kaplicę Dąbrowskich.Po kolejnym pożarze w 1615 r.odbudowany w latach 1640–1680,restaurowany w końcu XIX i pod koniec XX w.Gotycki,jednonawowy,z prostokątnym prezbiterium i wieżą dobudowaną od strony płd.Spośród wyposażenia wnętrza wyróżnia się obraz Bartłomieja Strobla Koronacja Marii ze św.Łukaszem i św.Mikołajem z 1643 r.Za prace jego warsztatu uważane są malowidła na stropie prezbiterium.Dekoracja stropu nawy pochodzi z około 1680 r.Wyposażenie wnętrza jest przeważnie barokowe.
• Na cmentarzu na południowy-zachód od miasta gotycka kaplica św.Jerzego(dawniej szpitalna)z około 1340 r.przebudowana w XV w.odnowiona w 1851 r.
• synagoga z końca XIX w.
• Dwór"Na Zielonym Wzgórzu",drewniany konstrukcji zrębowej z przełomu XVIII i XIX w.na starszych piwnicach,w otoczeniu parku
• Zabudowa miejska liczne domy drewniano-murowane i murowane z końca XVIII–początku XX w.(m.in.pl.Towarzystwa Jaszczurczego 4,5,11,12,16,17,18,26,28,29,30,31 i 32)
• Drewniany dom z 1838 r.przy ul.Waryńskiego
• Kapliczki przydrożne z ok.poł.XIX w.na południowy-zachód od miasta

Bibliografia

• Katalog zabytków sztuki w Polsce,t.11,Województwo bydgoskie,pod red.Tadeusza Chrzanowskiego i Mariana Korneckiego,z.19,Powiat wąbrzeski,Warszawa,Instytut Sztuki PAN,1967
• Diecezja toruńska.Historia i teraźniejszość,pod red.Stanisława Kardasza,t.14,Dekanat radzyński,Toruń,Wydaw.Diecezjalne w Toruniu,1997,ISBN 83-86471-07-7
• Ryszard Boguwolski,Lothar Hyss,Zamki krzyżackie powiatu grudziądzkiego Burgen des Deutschen Ordens im Kreis Graudenz,Grudziądz,Muzeum w Grudziądzu,2004,ISBN 83-88076-13-2

Filmy realizowane w Radzyniu Chełmińskim

• Samochodzik i templariusze serial telewizyjny,rok produkcji 1971,premiera 1972,reżyseria Hubert Drapella

Sołectwo Radzyń Chełmiński

Radzyń Chełmiński jest siedzibą sołectwa Radzyń Chełmiński,obejmującego oprócz obszaru miasta również wieś Rozental.Sołtysem jest Józef Klimek.