Toponimia |
- I–II w.Suevus,Guthalus;rzeka Swebów,rzeka Gotów(Odra u dawnych geografów,Gaius Iulius Solinus,Pliniusz Starszy,Klaudiusz Ptolemeusz Ouiádou=woda,rzeka)
- IV w.rzeka Gotów"de internis eius partibus Alba,Guthalus,Viscla amnes latissimi praecipitant in oceanum"na zachód od Wisły;Gaius Iulius Solinus
- IX w.Sleenzane civitates XV.,Geograf Bawarski,845
- X w."ab ipsa Craccoa usque ad flumen Oddere recte in locum,qui dicitur Alemure,et ab ipsa Alemura usque in terram Milze recte intra Oddere"(od tego Krakowa aż do rzeki Odry,prosto do miejsca,które nazywa się Alemure,a od tej Alemury aż do ziemi Milczan i od granicy Milczan prosto do Odry,Dagome iudex,991)
- XI w.Zlasane Dokument praski,1086
- XII w."ducatu Wratislauiensi","regione Wratislaviensi","provincia Wratislaviensi","regione Zleznensi"Gall Anonim,ok.1114
- połowa XII wieku Slezsko jako nazwa regionu Polski w czeskiej kronice Canonici Wissegradensis Continuatio Cosmae
- 1163 Silensii provincia
- 1198 Wroczlaviensi provincia
- XII wiek Slesiensibus provincie
- XII–XIII w.dux Zlesie,1204
- XIII wiek dux Slesie,Zlesie,1228,1236,1239,1248
- XIII wiek dux Silesiae w relacji z podróży Jana di Piano Carpiniego z podróży do Mongołów
- XIV wiek Silesia.
Historia
Starożytność
Pierwszym znanym z imienia ludem zamieszkującym Śląsk byli Celtowie,którzy na początku IV wieku p.n.e.przybyli z obszaru Bohemii(Boiohaemum)przez Przełęcz Kłodzką,a w 2.połowie IV wieku p.n.e.,przedostawszy
się przez Bramę Morawską,zasiedlili Górny Śląsk(Wyżyna Głubczycka).Zdaniem Janiny Rosen-Przeworskiej,podobieństwo do znalezisk z obszaru
Czech pozwala przypuszczać,że ziemie śląskie zasiedlili Celtowie z
plemienia Bojów.Szereg autorów starożytnych(Strabon,Pliniusz,Tacyt,Ptolemeusz,Kasjusz Dion)wspomina lud Lugiów,umieszczając go w I–II w. n.e.na obszarze dzisiejszej Polski środkowej i południowej,w tym Śląska.Według Henryka Łowmiańskiego spośród plemion lugijskich wymienionych przez Tacyta,Helizjowie(Helisii)mieli zamieszkiwać na północ od środkowej Odry,koło Kalisza,zaś Manimowie(Manimi)na Opolszczyźnie,a Naharwalowie(Naharvali)wokół góry Ślęży.Strabon wymienia(Geographica hypomnemata,ok.21 n.e.)państwo króla Marboda(celtycki Maroboduus„Wielki Kruk”,ok.30 p.n.e.–37 n.e.),władcy germańskich Markomanów,którego centrum po usunięciu celtyckich Bojów znajdowało się w Kotlinie
Czeskiej,zaś granice sięgały od Dunaju po górną i środkową Odrę(Śląsk)oraz dolną Łabę.Maroboduus Wielki Kruk,wykształcony w Rzymie i
możliwe,że posiadający rzymskie obywatelstwo,jest pierwszym znanym z imienia władcą Śląska.Ostatecznie ludy związku lugijskiego,o zróżnicowanym składzie
etnicznym(celtycko-wenetyjsko-iliryjsko-germańskim),weszły w skład
grupy wandalsko-lugijskiej,a następnie związku wandalskiego.Naciskani przez Gotów z północy,Wandalowie
kontynuowali wędrówkę z regionu Pomorza w kierunku południowym i
południowo-zachodnim.W I–IV w.zajmowali tereny nad górną Odrą i
Dunajem.Zdaniem części historyków i archeologów plemiona Wandalów Silingów(Vandali cognomine Silingi)zajęły tereny Śląska.Kasjusz Dion nazwał Sudety„Górami Wandalskimi”.
Archeologia
- 1.połowa VII wieku pierwsze ślady pobytu Słowian.
Średniowiecze
Od połowy VII w.obszar Śląska znalazł się w zasięgu ekspansji słowiańskiej.Późniejsze źródła historyczne(m.in.Geograf Bawarski,Dokument praski)wymieniają z nazwy następujące plemiona:na zachodzie Dziadoszanie wraz z Bobrzanami nad rzeką Bóbr,dalej Ślężanie wokół Ślęży,Trzebowianie na północ od nich,Opolanie na wschód,Golęszycy w dorzeczu górnej Odry oraz Głubczycy na południowym-wschodzie.Część historyków uważa,że podporządkowanie Śląska państwu wielkomorawskiemu jest niepotwierdzone.Natomiast według zwolenników hipotezy o podporządkowaniu Śląska państwu
wielkomorawskiemu ekspansja morawska odbyła się najprawdopodobniej w
dwóch etapach.W pierwszym,rozpoczętym po 875 roku,oddziały księcia
morawskiego Świętopełka I przez Bramę Morawską wtargnęły do Małopolski i na Górny Śląsk,zajmując tereny aż do Przesieki Śląskiej.Ich obecność mają potwierdzać znaleziska na obszarach plemiennych
Gołężyców i Głupich Głów(Głubczyców),a wśród źródeł pisanych pośrednio
Żywot św.Metodego.Według tej hipotezy w drugim etapie,po 885
roku,poprzez Kotlinę Kłodzką zajęto Dolny Śląsk,południową
Wielkopolskę oraz ziemie łużyckich Serbów.Mają to potwierdzać
wielkomorawskie zabytki archeologiczne odnalezione na terenach Ślężan(m.in.krzyżyk morawski na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu) i Dziadoszan
oraz bezimiennego plemienia nad Obrą na pograniczu śląsko-wielkopolskim.Jednak część badaczy twierdzi,że te przesłanki są zbyt słabe i
uważają,że państwo wielkomorawskie nie sprawowało kontroli politycznej
nad Śląskiem i miało jedynie na niego wpływ kulturowy„Obecna wiedza
archeologiczna pozwala jedynie stwierdzić,że Śląsk niewątpliwie
znajdował się strefie oddziaływania kręgu kultury wielkomorawskiej,czego nie można jednak utożsamiać z zasięgiem trwałej kontroli
politycznej.Ani bowiem rozprzestrzenianie się charakterystycznych
wyrobów,ani rozprzestrzenienie się koncepcji fortyfikacyjnych w żadnym
stopniu nie dowodzą pojawienia się w sudeckiej części Śląska drużyny
wielkomorawskiej”.Podobnie„na
terenach górnośląskich(…)nie dostrzega się znaczących elementów,jednoznacznie wskazujących na jakikolwiek stopień zależności od państwa
wielkomorawskiego”.Być może w latach 80.IX w.z Wielkich Moraw niejaki Oslaw został posłany przez abp Metodego z misją chrześcijańską w obrządku słowiańskim na Śląsk.Spory budzi także to czy Śląsk znajdował się w X w.pod
zwierzchnictwem czeskim.Zwolennicy tezy o obecności czeskiej twierdzą,że po rozpadzie Wielkich Moraw w 905 roku,nastąpiło zajęcie Dolnego
Śląska i założenie Wrocławia(Vratislavia)przez czeskiego księcia Wratysława I(915–921)z dynastii Przemyślidów.Najstarsze znalezisko pochodzenia czeskiego we Wrocławiu monety z napisem Vratsao,datowane są na okres panowania księcia Bolesława I Okrutnego(929–972).Istnieją także opinie historyków takich jak prof.Gerard Labuda i prof.Przemysław Urbańczyk,że Śląsk nie znajdował się pod zwierzchnictwem czeskim,ponieważ
jedynym tego potwierdzeniem jest wzmianka czeskiego kronikarza Kosmasa
żyjącego 240 lat po tym fakcie,a i inne źródła pisane nie wskazują
jednoznacznie aby taka podległość istniała.Sławomir Moździoch twierdzi, że„czeskie wpływy na Śląsku w świetle wymowy wszystkich źródeł archeologicznych należy uznać za co najmniej wątpliwe”.Badania dendrochronologiczne dowodzą,że jednocześnie w krótkim czasie ok.983 roku powstały grody we Wrocławiu,Głogowie i Opolu,w formie tzw.grodów piastowskich.Także w źródłach pisanych Śląsk już w 990 r.został wzmiankowany jako wchodzący w skład państwa Mieszka I.Wejście Śląska w skład państwa Polan potwierdza także dokument Dagome iudex z ok.991 r.Utworzone w czasie zjazdu gnieźnieńskiego w 1000 roku,podporządkowane metropolii w Gnieźnie,biskupstwo wrocławskie objęło swym zasięgiem cały obszar Śląska.Pierwszym rzymsko-katolickim biskupem wrocławskim został bp Jan(Johannes Wrotizlaensis episcopus).Kasztelanię bytomską(z Siewierzem) i oświęcimską pierwotnie należącą do Małopolski,przyłączono do Śląska w XII w.,ale w granicach diecezji krakowskiej pozostawiono do końca XVIII w.W 1010 r.niemiecki król Henryk II Święty spustoszył terytorium śląskich Dziadoszan,a w 1010 i 1017 roku ponownie najechał Śląsk.W 1025 roku,wraz z
koronacją Bolesława Chrobrego,Śląsk wszedł w skład nowo utworzonego
Królestwa Polskiego.W latach 1034–1038 miała miejsce na Śląsku reakcja
pogańska.Inne źródło podaje,że reakcja pogańska
na Śląsku miała miejsce w latach 1031–1032,kiedy zburzona została
katedra wrocławska i budowano świątynię pogańską na zburzonym wale grodu
Mieszkowego.W 1038 albo 1039 r.czeski książę Brzetysław I spustoszył Śląsk,przyłączając do Czech ziemie po lewej stronie Odry.Opawa,Karniów i Głubczyce przeszły z diecezji wrocławskiej do diecezji ołomunieckiej.Książę Kazimierz I Odnowiciel w 1046 r.reaktywował biskupstwo wrocławskie,a w 1050 r.zajął zbrojnie Śląsk.W wyniku zjazdu w Kwedlinburgu w 1054 r.,książę Kazimierz Odnowiciel uzyskał uznanie swojej władzy na Śląsku(poza Opawszczyzną),w zamian za cenę rocznego trybutu 500 grzywien srebra i 30 grzywien złota na rzecz Czech.W 1069 r.król Bolesław II Szczodry zaprzestał płacenia trybutu,próbując też jednocześnie odzyskać Opawszczyznę.Od roku 1080 ziemia kłodzka wróciła do pozostałej części Śląska odzyskana przez księcia Władysława I Hermana.W roku 1093 miał miejsce najazd czeskiego księcia Brzetysława II na lewobrzeżny Śląsk,w wyniku którego został spustoszony teren od Ryczyny po Głogów.Po najeździe,Władysław Herman ponownie zaczął płacić trybut ze Śląska na rzecz Czech,a ziemia kłodzka trafiła pod panowanie jego syna księcia Bolesława Krzywoustego,natomiast reszta Śląska pod panowanie jego brata Zbigniewa.W 1096 r.Brzetysław II ponownie najechał Śląsk,niszcząc m.in.Bardo.Od 1100 r.pełną kontrolę nad całym Śląskiem przejmuje książę
Bolesław Krzywousty.W latach 1103 i 1106 miały miejsce czeskie najazdy
na Górny Śląsk.Niedługo później,w roku 1109,miał miejsce najazd
cesarza niemieckiego Henryka V na Polskę i Bitwa na Psim Polu.Konflikt zakończył w 1115 r.układ pokojowy nad Nysą pomiędzy księciem Bolesławem Krzywoustym i księciem czeskim Władysławem I.Okres pokoju został przerwany w latach 1132–1134,gdy miały miejsce trzy czeskie najazdy na Śląsk.W 1137 pokój kłodzki między Krzywoustym i czeskim księciem Sobiesławem I zostawiał przy Polsce cały Śląsk,z wyjątkiem ziemi opawskiej i karniowskiej oraz kłodzkiej,co zwiastowało utrwalony w przyszłych wiekach podział polityczny.
Rozbicie dzielnicowe
W 1138 roku na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego,który dał początek rozbiciu dzielnicowemu Polski,Śląsk przypadł najstarszemu synowi Krzywoustego,księciu Władysławowi II Wygnańcowi.Jego rządy zakończyła w 1146 roku ucieczka po przegranych walkach z młodszymi braćmi do Świętego Cesarstwa Rzymskiego,gdzie prosił swojego szwagra Konrada III o pomoc w odzyskaniu władzy.Tymczasem zwycięscy juniorzy podzieli kraj na nowo,Śląsk zajął Bolesław IV Kędzierzawy.Po zbrojnych interwencjach Konrada w 1146 i jego następcy,cesarza Fryderyka I Barbarossy
w 1157,Kędzierzawy obiecał wprawdzie zwrot Śląska,zwlekał z tym
jednak do 1163 roku,dopiero wtedy powrócili spadkobiercy wygnańca,Bolesław,Mieszko i Konrad.Władzę nad Śląskiem przejął najstarszy z
nich Bolesław I Wysoki,Kędzierzawy zachował jednak swe wpływy w głównych miastach.W 1172 r.juniorzy(Mieszko i Konrad) i syn Wysokiego,Jarosław upomnieli się o swoją część dziedzictwa,wywołując wojnę domową,w wyniku której Mieszko otrzymał wschodni kraniec(z Raciborzem i Cieszynem),a Jarosław część środkową(z Opolem).Zapewne w 1178 Konrad Laskonogi z dynastii Piastów otrzymał od Kazimierza Sprawiedliwego marchię głogowską.Było to księstwo niesamodzielne.Po śmierci Konrada Laskonogiego rządzone przez niego tereny wróciły pod władzę Bolesława Wysokiego.W 1178 książę krakowski Kazimierz II Sprawiedliwy przekazał księciu opolskiemu Mieszkowi terytoria małopolskie:kasztelanię bytomską,siewierską i Chrzanów oraz kasztelanię oświęcimską.Pierwotna granica śląsko-małopolska leżąca na dziale wodnym Odry i
Wisły została przesunięta na wschód i od tego czasu datuje się
przynależność Bytomia do Śląska,choć przez dłuższy czas ziemie te
pozostały w kościelnej administracji podległej biskupstwu krakowskiemu.W 1201 roku zmarli Jarosław,którego dziedzinę przejął zbrojnie Mieszko dając początek księstwu opolskiemu i Bolesław I Wysoki,po którym władzę w księstwie śląskim przejął Henryk I Brodaty,założyciel tzw.dynastii Henryków Śląskich.Ambicją dynastii Henryków(Henryk I Brodaty,Henryk II Pobożny)było przejęcie kontroli nad pozostałymi obszarami Polski,co im się do
1241 w dużej mierze udało.Rządy Henryków,to na Śląsku okres wzmożonego
osadnictwa niemieckiego i związanego z nim gwałtownego wzrostu liczby
ludności,powstawania miast i wiosek na prawie niemieckim(najczęściej magdeburskim) i wzrostu gospodarczego.Kres planom Henryków położył najazd mongołów,związane z nim wyludnienie znacznych części Śląska jak również śmierć Henryka II w bitwie pod Legnicą.Ostatnim Piastem śląskim,który podjął się zjednoczenia Polski był Henryk IV Probus.Od 1249 r.księstwo śląskie uległo silnemu rozdrobnieniu,a od
1281/1282 ten sam los spotkał księstwo opolskie.W szczytowym okresie
istniało na ziemi śląskiej kilkanaście rywalizujących księstw
piastowskich.Od końca XIII wieku stały się one przedmiotem sporów
między królem Czech Janem Luksemburskim i Władysławem I Łokietkiem.W trakcie wojny Łokietka z Brandenburgią,Jan Luksemburski po
uchwaleniu podatków na wojnę przez szlachtę czeską wyruszył ze swoją
armią w kierunku Polski.Jeszcze przed przekroczeniem Bramy Morawskiej do Opawy
zjechali polscy książęta:Bolesław niemodliński,Leszek raciborski,Kazimierz cieszyński,Władysław kozielsko-bytomski i złożyli hołd Janowi
Luksemburskiemu.Następnie w Bytomiu hołd złożył mu Jan oświęcimski,a
we Wrocławiu Bolesław opolski i Henryk VI wrocławski.W 1329 roku hołd
złożyli mu Jan ścinawski,Bolesław brzesko-legnicki,Konrad oleśnicki i
Henryk żagański.W latach 1327–1336 większość księstw śląskich
złożyło hołd Janowi Luksemburskiemu.Hołdy przekształciły większość
księstw dzielnicowych w księstwa lenne.W niedalekiej przyszłości
powstały także księstwa dziedziczne czyli takie którymi bezpośrednio
władał król czeski.Pierwszymi księstwami dziedzicznymi były głogowskie
od 1331,wrocławskie od 1335 oraz świdnicko-jaworskie od 1368.9 lutego 1339 roku w tzw.akcie krakowskim król Kazimierz Wielki zrzekł
się na rzecz Luksemburgów swoich praw i roszczeń do śląskich księstw
lennych Królestwa Czeskiego wymienionych w preliminariach z Trenczyna.Jedynie kilka księstw śląskich:(księstwo jaworskie,księstwo świdnickie oraz księstwo ziębickie)pozostało po 1339 r.w rękach niezależnych Piastów śląskich,których władcy wspierali politykę króla Polski.W 1344 roku rozpoczęła się wojna pomiędzy księciem Bolkiem świdnickim
i królem Czech Janem Luksemburczykiem w trakcie której Czesi zajęli na
krótko Kamienną Górę.7 kwietnia 1348 roku Karol IV Luksemburski dokonał inkorporacji Śląska i Łużyc do Korony Królestwa Czeskiego,pomimo faktycznej jeszcze wtedy niezależności księstwa
świdnicko-jaworskiego.Akt Karola IV jako króla rzymskiego i czeskiego z
7 kwietnia 1348 r.Monarcha proklamował wówczas m.in.Koronę Królestwa
Czech(Coronae Regni Bohemiae).W odpowiedzi na akt inkorporacji król Polski ponownie wkroczył do księstwa wrocławskiego.Konflikt zażegnano w Pokoju w Namysłowie.W 1360 Karol IV przyrzekł Kazimierzowi Wielkiemu nie podejmowanie
starań o zmianę przynależności metropolitalnej biskupstwa wrocławskiego(ówczesny Śląsk w ramach państwa czeskiego pozostaje w kościelnym
związku z Polską,z metropolią gnieźnieńską).W 1392 roku wraz ze śmiercią Agnieszki,wdowy po Bolku II,księciu świdnicko-jaworskim,ostatnie niezależne księstwo śląskie stało
się księstwem dziedzicznym czeskich Luksemburgów.W roku 1404 Wacław IV Luksemburski obiecał zwrócić Śląsk Władysławowi Jagielle w zamian za pomoc wojskową przeciw Zygmuntowi Luksemburskiemu,ten jednak propozycji nie przyjął z powodu sprzeciwu panów polskich.Mimo politycznej przynależności do Korony Czeskiej zachowała się
tradycja przynależności Śląska do Regnum Poloniae,czego wyrazicielem
stał się w sto lat później Jan Długosz w znanym zdaniu:"Spośród narodów
graniczących z Królestwem Polskim nie ma bardziej zawistnego i wrogiego
Polakom,niż Ślązacy,którzy boleją,iż Królestwo Polskie cieszy się
powodzeniem i jak odszczepieńcy i gorzej niż obcy patrzą niechętnie na
pomyślny rozwój własnego narodu i języka.".
XV-XVII wiek
W XV wieku,w wyniku wykupu i inkorporacji,kilka małych księstw na granicy z Małopolską zostało odłączonych od Śląska i z czasem włączonych do Królestwa Polskiego(oświęcimskie(1457) i zatorskie(1494)),siewierskie zaś w(1443)stało się samodzielnym państwem,którego władcami byli biskupi
krakowscy.Z dawnych kasztelanii małopolskich przy Śląsku pozostało księstwo bytomskie.Granica śląsko-małopolska z 1494 roku utrzymała się do rozbiorów
Polski,a później była granicą Prus/Niemiec i Rosji do 1914 roku.W XV w.dzielnica mocno ucierpiała w wyniku najazdów husytów,którzy zdobyli większość zamków i miast.Śląsk,podobnie jak Łużyce i
część Moraw,popierał katolickiego władcę Czech Zygmunta
Luksemburskiego(jako król czeski 1420-1437),późniejszego cesarza,potem jego następców,królów Albrechta i Władysława Pogrobowca,obu z
dynastii habsburskiej.W 1469 roku Śląsk opanował wybrany królem Czech przez część katolickiej szlachty Maciej Korwin,król Węgier.Na mocy pokoju ołomunieckiego z 1478 roku zarówno Władysław II Jagiellończyk,jak i jego konkurent Maciej Korwin mieli prawo do używanie tytułu króla
czeskiego.Maciej Korwin dążył do centralizacji władzy,a rządy
sprawował przez nadstarostów:Stefana Zapolyę i Jerzego von Steina,którzy piastowali także urząd starosty księstwa świdnicko-jaworskiego.Po śmierci Korwina w 1490 roku biskup wrocławski oraz książęta śląscy
wyrazili zgodę na uznanie swoim panem Władysława Jagiellończyka.Po śmierci Ludwika Jagiellończyka w 1526 wraz z całym Królestwem Czech Śląsk dostał się pod władzę dynastii Habsburgów.Od początków XVI w.datują się dzieje reformacji na Śląsku,która
odniosła spory sukces wypierając katolicyzm.Doprowadziło to do
pojawienia się sporów konfesyjnych pomiędzy będącym ostoją katolicyzmu
panującym domem Habsburgów a ludnością prowincji.Szczególnie silnie
Śląsk ucierpiał w czasie wojny trzydziestoletniej,łupiony zarówno przez wojska cesarskie jak i protestanckie i szwedzkie.Ostatni książę śląski z dynastii Piastów Jerzy IV Wilhelm,książę legnicko-wołowsko-brzeski,zmarł w 1675 roku w Brzegu.W 1691 Oławę otrzymuje Jakub Ludwik Sobieski.
XVIII-XIX wiek
Przez wieki Śląsk zachował wieloetniczny charakter.Jeszcze na
początku XVI wieku pierwszy śląski geograf,wrocławski kronikarz
Bartłomiej Stein(Stenus),w dziele zatytułowanym"Descriptio Totius
Silesiae"pisał:"Ziemię tę zamieszkują dwa narody,różniące się tak
zwyczajami,jak i[zajmowanym]miejscem:żyźniejszą,która rozciąga się
na południe i zachód,zajmują Niemcy,bardziej zalesioną,o gorszych
glebach i nieprzyjazną trzymają Polacy."Tradycja ta przetrwała i pomimo postępującej germanizacji część
Śląska na północ od Odry,dawniej zamieszkana w większości przez
Polaków,zwana była"die Polnische Seite".W wyniku trzech wojen śląskich(w latach 1740-1763)większa część Śląska wraz z ziemią kłodzką stała się własnością Królestwa Prus,a potem Cesarstwa Niemieckiego,tracąc jednocześnie własną autonomię.W granicach Korony Czeskiej pozostała jedynie skrajna południowo-wschodnia część regionu Śląsk Austriacki.Od tego czasu dotychczasowa struktura etniczna części Górnego Śląska,która znalazła się w granicach państwa Hohenzollernów i jego polski
charakter uległ zmianie.Ma to związek z celową polityką germanizacyjną Prus.Wraz z Wiosną Ludów
na sile przybrał polski ruch narodowy.Polscy chłopi szczególnie z
Wrocławia,Bytomia,okolic Jawora,Brzegu,Bolkowa i Opola wystąpili
przeciwko niemieckim obszarnikom,żądając zniesienia pańszczyzny.Po przywróceniu samorządności i w wyniku otwarcia na wielki rynek
Niemiec doszło do szybkiego rozwoju ekonomicznego i przemysłowego
prowincji.Pierwsza linia kolejowa powstała w 1842 roku między Wrocławiem i Oławą.Na Górnym Śląsku silnie rozwinęło się górnictwo węgla kamiennego i związane z nim hutnictwo.W 1844 roku na Dolnym Śląsku wybuchło powstanie tkaczy śląskich,które zostało krwawo stłumione przez pruską armię.Śląsk pozostawał w ramach Prus jedną prowincją dzielącą się na rejencje:legnicką,wrocławską i opolską.
XX wiek
W wyniku ustaleń traktatu wersalskiego do Polski przyłączono bez plebiscytu skrawki Śląska z powiatów Góra,Syców i Namysłów.Z kolei na Górnym Śląsku doszło do trzech powstań śląskich(w 1919,1920 oraz 1921) i plebiscytu,przeprowadzonego w warunkach dających przewagę Niemcom,w dniu 20 marca 1921.Wyniki plebiscytu były dla Polaków niekorzystne,jednak Rada Ambsadadorów(na skutek decyzji o podziale Górnego Śląska z
października 1921)pod wpływem III powstania śląskiego,wytyczyła
ostatecznie granicę korzystniejszą dla Polski.W wyniku podziału,pomiędzy czerwcem a lipcem 1922,ok.1/3 jego część Górnego Śląska
została przyłączona do odrodzonej Polski,po stronie niemieckiej
pozostało jednak 530 tys.Polaków.Polska przejęła 29% obszaru objętego plebiscytem,z 46% zamieszkującej ludności(ok.996 tys.ludzi,w tym 250 tys.Niemców).Ukonstytuowało się także województwo śląskie,które otrzymało autonomię.Niewielki fragment pruskiego Górnego Śląska został przyłączony do Czechosłowacji(kraik hulczyński).Latem 1920 podczas ofensywy Tuchaczewskiego na Warszawę,minister spraw zagranicznych Edward Benesz wymusił podział Śląska Cieszyńskiego(wzdłuż linii rzeki Olzy)oraz spornych terenów Spisza i Orawy.Polski rząd uznał aneksję Zaolzia przez Czechosłowację ze względu na pogarszającą się sytuację na froncie wojny polsko-bolszewickiej pod warunkiem przepuszczania przez Czechosłowację transportów z bronią dla Wojska Polskiego.21 września 1938 Polska zażądała oddania zamieszkanej przez Polaków części Zaolzia(termin ultimatum:30 września).Rząd czechosłowacki ugiął się przed ultimatum 1 października,oddziały polskie wkroczyły na Zaolzie następnego dnia.Pozostała część czeskiego Śląska została przyłączona(jak część Kraju Sudetów)do III Rzeszy.Po niemieckiej napaści na Polskę w 1939 roku,cały Śląsk znalazł się
pod władzą niemiecką.Dotychczas polską część Śląska przyłączono do prowincji Górny Śląsk),jako rejencję katowicką.Niemieckie władze okupacyjne rozpoczęły politykę terroru i represji w stosunku do Polaków.Równolegle przeprowadzano wysiedlenia ludności polskiej z obszaru Górnego Śląska.8 października 1939 dekretem
Adolfa Hitlera obszar Górnego Śląska został wcielony do Rzeszy.W
wyniku dalszych działań,od marca 1941 90% mieszkańców rejencji
katowickiej wpisano na niemiecką listę narodowościową DVL(niem.Deutsche Volksliste),a ok.40000 wcielono przymusowo do Wehrmachtu.Volkslista(DVL)kategoryzowała osoby na nią wpisane do odpowiedniej grupy(według
pochodzenia i stosunku do państwa niemieckiego).Grupę I stanowili
Niemcy aktywni politycznie,natomiast IV i ostatnią,Polacy.Polacy nie
wpisani na DVL nie mogli zostać obywatelami Rzeszy.Od lutego 1942 nie wpisanie się na listę mogło skutkować wysłaniem do obozu koncentracyjnego,zaś od końca 1944 praktycznie śmierć.W zaistniałej sytuacji wyrzeczenie się własnej narodowości mogło uratować życie,choć mogło być postrzegane jako zdrada.Dlatego biskup katowicki Stanisław Adamski za zgodą Stolicy Apostolskiej,nakłaniał wiernych do deklarowania narodowości niemieckiej,aby utrudnić wrogowi zamiar wyniszczenia narodu polskiego.Terror niemiecki na Górnym Śląsku był bardziej masowy niż na innych polskich terenach,co spowodowało także zwiększoną aktywność polskiego ruchu oporu,m.in.działała tu Organizacja Orła Białego,powiązana z ZWZ-AK.Po zakończeniu II wojny światowej prawie cały niemiecki Śląsk(wraz z
Pomorzem Zachodnim,częścią Brandenburgii i Prus Wschodnich)przekazany
został Polsce na mocy decyzji tzw.wielkiej trójki w zarząd.Pozostałe przy Niemczech fragmenty Prowincji Śląskiej włączono do Brandenburgii i Saksonii.Zamieszkała tu dotąd ludność niemiecka,a gdzieniegdzie czeska,została decyzją Sojuszniczej Rady Kontroli z 20 listopada 1945 przymusowo wysiedlona.Jej miejsce zajęli przesiedleńcy zza nowej granicy na wschodzie,z Kresów Wschodnich,głównie z Wołynia,wschodniej Galicji i Wileńszczyzny oraz mieszkańców Polski środkowej.Ogółem do stycznia 1947 napłynęło na teren Śląska 2630000 osób z tych terenów.Jedynie na Górnym Śląsku pozostała część miejscowej ludności,tzw.autochtonów.Armia Czerwona przekazywała stopniowo od 1945 roku miejscowości i obrabowane zakłady,czasem jednak także zabierała,np.Świętoszów z poligonem.Śląsk stał się przyczyną konfliktu granicznego między Polską i Czechosłowacją rząd w Pradze wysunął roszczenia m.in.do ziemi kłodzkiej i raciborskiej,z kolei Warszawa chciała utrzymać granicę z 1939 na Śląsku Cieszyńskim.Ostatecznie,m.in.w wyniku nacisku Związku Radzieckiego,utrzymana
została granica sprzed 1938(polsko-czechosłowacka i dawna granica
niemiecko-czechosłowacka).Tuż po wojnie władze PRL
zakładając iż ludność śląska jest niemiecka,poddawała ją procesowi
weryfikacji.Do końca lat 40.XX wieku z samego Górnego Śląska
wysiedlono 0,3 mln osób,lecz w dalszym ciągu Ślązacy uważani byli za
zgermanizowanych Słowian.Od 1945 roku rozpoczęły się wywózki do ZSRR,do niewolniczej pracy.Także w Polsce mieszkańcy Śląska byli prześladowani(między innymi w obozach w Świętochłowicach i Siemianowicach).W okresie pierwszych lat Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej na Śląsku przeprowadzono także intensywną polonizację(tzw."odniemczanie")usuwano niemieckie ślady z przestrzeni
publicznej,skuwano napisy(również na obiektach sakralnych,grobach i
historycznych pomnikach),Ślązaków o niemieckobrzmiących nazwiskach i
imionach zmuszano do przybierania bardziej słowiańskich.W latach 1957-1959,w wyniku masowych wyjazdów Niemców do Niemiec Zachodnich lub,rzadziej,Niemieckiej Republiki Demokratycznej,liczba szkół sukcesywnie zaczęła ulegać znacznemu zmniejszeniu.
Symbole i barwy
Symbolika Śląska wywodzi się z rodowych herbów Piastów śląskich.Po raz pierwszy wizerunku orła użył na swej pieczęci książę Kazimierz I opolski w 1222 roku.Jest to też najstarszy wizerunek orła jako godła książęcego na ziemiach polskich.Na ziemiach Dolnego Śląska używano herbu Piastów dolnośląskich,który miał czarnego orła w złotym polu ze srebrną przepaską na skrzydłach,dodatkowo ze srebrnym krzyżem pośrodku(zwłaszcza od czasów kontrreformacji).Natomiast ziemie Górnego Śląska przyjmowały na ogół herb Piastów górnośląskich,który miał orła złotego w błękitnym polu.Herb ten ulegał modifikacjom i
zmianom stylistycznym.Niektóre jednostki administracyjne używały tylko
połuorła lub górną część orła.Herby książąt piastowskich przyjęły do
swoich herbów,flag miejscowości,gminy,powiaty i większe jednostki
administracyjne położone na Śląsku.Barwy ziem powiązane są z kolorystyką ich tarcz herbowych.W czasach pruskich jednolita prowincja Śląsk używała flagi z białym,poziomym pasem u góry i żółtym u dołu.W tradycji przyjęło się,że herb i barwy dolnośląskie używane są jednocześnie jako symbole Śląska jako całości.
-
Herb Piastów dolnośląskich(XV wiek)
-
Herb Piastów górnośląskich(XV wiek)
-
Herb województwa dolnośląskiego
-
Herb województwa opolskiego
-
Herb województwa śląskiego
-
Herb kraju morawsko-śląskiego
-
Herb kraju ołomunieckiego
-
Herb powiatu Görlitz
Geografia
Granice
Pierwotnie granicą regionu był dział wodny Górnej Odry.Poza Śląskiem znajdowała się kasztelania oświęcimska i kasztelania bytomska,leżące w dorzeczu Wisły(grody Małopolski).Granicę śląsko-wielkopolską wyznaczał wododział Odry i Warty,a granicę południową pasma górskie.Na południowym wschodzie tradycyjną granicą jest rzeka Biała(granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską,choć od 1179 roku do XV wieku ziemie księstwa oświęcimskiego,księstwa zatorskiego i księstwa siewierskiego należały do Piastów śląskich).Na południowym wschodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego jak:Klimczok,Kotarz,Malinowska Skała,Barania Góra i Ochodzita.Na wysokości miast Czechowice-Dziedzice,Pszczyna i Bieruń rzeką graniczną jest Wisła(do ujścia Przemszy),następnie Przemsza.W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica.W niemieckiej tradycji granice prowincji Śląsk utrwaliły się jako tradycyjne granice Śląska,zaliczając do Śląska m.in.tereny położone na zachód od Kwisy,natomiast w polskiej tradycji na zachodzie granicą Śląska jest właśnie rzeka Kwisa.Różnice te przyczyniają się do sporów co do północno-zachodniej granicy Śląska.Problematyczna jest również południowa granica Dolnego Śląska,biegnąca w dużej mierze szczytami Sudetów według niektórych opinii ziemia kłodzka nie jest częścią Śląska,lecz osobną krainą historyczną.
Podział historyczny i administracyjny
Historycznie utrwalił się podział Śląska na Dolny Śląsk(łac.Silesia Inferior,niem.Niederschlesien dawny Śląsk) i Górny Śląsk(łac.Silesia Superior,niem.Oberschlesien).Większa część Śląska znajdująca się w Polsce leży w obrębie województw:śląskiego,opolskiego,dolnośląskiego i lubuskiego,a niewielkie skrawki na terenie wielkopolskiego.Termin Górny Śląsk pojawił się w historii dopiero w XV w.podobnie jak rozróżnienie na
Opolszczyznę i Śląsk,które znikło w połowie XV w.,kiedy tą drugą nazwą
określano już cały obszar historycznego Śląska.Nazwa"Śląsk Opolski"pojawiła się w latach międzywojennych na oznaczenie etnicznie polskiego regionu kulturowego i językowego,leżącego w granicach rejencji opolskiej(Regierung Oppeln).W granicach Republiki Czeskiej znajduje się tzw.Śląsk Czeski,na który składa się tzw.Śląsk Opawski oraz Zaolzie.Śląsk Czeski znajduje się w obrębie kraju morawsko-śląskiego i kraju ołomunieckiego(tylko powiat Jeseník).Jednocześnie na Śląsku Czeskim znajdowało się 26 enklaw morawskich,głównie w okolicach Opawy oraz w rejonie wsi Osoblaha(tzw.Osoblažsko).Podczas korekty granicy polsko-czechosłowackiej w
1958 niewielkie,niezamieszkane skrawki tych enklaw przyłączono do
Polski.Dawną morawską enklawą jest również miasto Kietrz,przyłączone do Śląska po wojnach śląskich.W granicach Niemiec znajduje się tzw.Schlesische Oberlausitz(Śląskie Łużyce Górne),obecnie jako część Saksonii.Historycznie był to obszar Łużyc,od 1815 roku należący do prowincji Śląsk.Obecnie wciąż utożsamiany jest ze Śląskiem,o czym świadczą między
innymi istniejące na tych terenach nazwy jednostek administracyjnych np.Niederschlesischer Oberlausitzkreis(zlikwidowany w 2008),obiekty i imprezy kulturalne np.Muzeum Śląskie,Schlesischer Tippelmarkt,Schlesisches Musikfest(Śląski festyn muzyczny);śląskie media np.Niederschlesischer Kurier(Kurier Dolnośląski),istnienie wspólnej Berlińsko-Brandenbursko-Śląsko-Górnołużyckiej metropolii kościelnej(po niemiecku:Evangelische Kirche Berlin-Brandenburg-schlesische Oberlausitz)a także Vereinigung katholischer Edelleute Schlesiens,jak również istniejące tu śląskie organizacje np.Młodzież Śląska.Ponadto w konstytucji Saksonii znajduje się zapis dotyczący dolnośląskiej flagi i herbu.Görlitz jest uznawane za największe śląskie miasto w obecnych Niemczech.Obecny podział Śląska ukształtował się w wyniku 3 austriacko-pruskich wojen śląskich w XVIII w.(granica południowa)oraz wojen XX w.,II wojny światowej i polsko-czeskiego konfliktu o Śląsk Cieszyński(granica południowo-wschodnia).
Ukształtowanie powierzchni
Obszar Śląska jest zróżnicowany pod względem ukształtowania terenu.Na południu i zachodzie krajobraz jest górzysty(Sudety i Karpaty Zachodnie),w południowo-wschodniej części jest wyżynny(Wyżyna Śląska),resztę obszaru zajmują przeważnie niziny.Śląsk leży w Nizinie Środkowoeuropejskiej(z wyjątkiem Sudetów,Karpat Zachodnich oraz Wyżyny Śląskiej),który
jest jedną z prowincji Europejskich.Rozciągają się tu od południa
następujące makroregiony:Beskidy Zachodnie(Beskid Śląski,Beskid Śląsko-Morawski),Pogórze Zachodniobeskidzkie(Pogórze Śląskie,Pogórze Śląsko-Morawskie),Kotlina Oświęcimska,Kotlina Ostrawska,Wyżyna Śląska,Nizina Śląska,Sudety Wschodnie,Sudety Środkowe,Sudety Zachodnie,Przedgórze Sudeckie,Nizina Śląsko-Łużycka,Wzniesienia Zielonogórskie,Wał Trzebnicki,Obniżenie Milicko-Głogowskie,część Pojezierza Lubuskiego oraz Pradoliny Warciańsko-Odrzańskiej.Najwyższym szczytem Śląska jest Śnieżka o wysokości 1603 m n.p.m.znajdująca się w Karkonoszach.
Hydrografia
Sieć wodna kształtuje się wokół Odry i jej dopływów:Olzy,Nysy Kłodzkiej,Bobru,Kaczawy,Baryczy,Kłodnicy,Małej Panwi i innych.Wschodnie krańce Śląska leżą w dorzeczu Wisły z najdłuższymi rzekami:Brynicą,Przemszą,Pszczynką,Gostynią i Białą.Na Śląsku źródła swoje ma zarówno Odra(w Górach Odrzańskich) jak i Wisła(Barania Góra).Prawie cały Śląsk znajduje się w zlewisku Morza Bałtyckiego,jedynie kilka cieków wodnych zasila Morze Północne poprzez Łabę(z głównymi rzekami:Izerą,Dziką Orlicą,Úpa)oraz Morze Czarne poprzez Wag.
Klimat
Przykładowe miasto | Średnia temperatura(roczna) | Średnia temperatura(w lipcu) | Średnia temperatura(w styczniu) | Średni opad roczny |
---|---|---|---|---|
Katowice | 8,2°C | 17,7°C | –1,7°C | 653 mm |
Opole | 8,5°C | 18,7°C | –2,0°C | b/d |
Wrocław | 8,4°C | 18,1°C | –1,5°C | 588 mm |
Görlitz | 8,2°C | 23,0°C | –4,0°C | 657 mm |
Ostrawa | 8,6°C | 17,8°C | –2.4°C | 600 mm |
Miasta
Największym miastem w polskiej części Śląska jak i na całym Śląsku jest Wrocław,w czeskiej części Śląska jest to Ostrava,w niemieckiej części Görlitz.W pasie od Gliwic do Mysłowic znajduje się największe zgrupowanie miast Śląska,które jest częścią konurbacji górnośląskiej,leżącej na Śląsku i w Małopolsce.Miasta liczące ponad 100 tys.mieszkańców(dane na 2006 rok):
Miasto | Liczba mieszkańców | Powierzchnia | Jednostka administracyjna | |
---|---|---|---|---|
1 | Wrocław | 635932 | 293 km² | dolnośląskie |
2 | Ostrawa | 318726 | 214 km² | kraj morawsko-śląski |
3 | Katowice | 314500 | 165 km² | śląskie |
4 | Gliwice | 199451 | 134 km² | śląskie |
5 | Zabrze | 191247 | 80 km² | śląskie |
6 | Bytom | 187943 | 69 km² | śląskie |
7 | Bielsko-Biała | 176864 | 125 km² | śląskie |
8 | Ruda Śląska | 146658 | 78 km² | śląskie |
9 | Rybnik | 141580 | 148 km² | śląskie |
10 | Tychy | 131153 | 82 km² | śląskie |
11 | Opole | 128268 | 97 km² | opolskie |
12 | Wałbrzych | 126465 | 85 km² | dolnośląskie |
13 | Zielona Góra | 118221 | 58 km² | lubuskie |
14 | Chorzów | 114686 | 33 km² | śląskie |
15 | Legnica | 105750 | 56 km² | dolnośląskie |
Nazwy miejscowości
Wiele miejscowości na Śląsku miało w historii wiele nazw,zarówno w
języku polskim jak i niemieckim oraz czeskim.Początkowo nazwy
powstawały i ewoluowały spontanicznie.W II Rzeszy niektóre nazwy
utworzono np.dla uczczenia Niemców niezwiązanych ze Śląskiem,jak Hindenburg(Zabrze).W III Rzeszy masowo germanizowano słowiańskie nazwy,wprowadzając nazwy niehistoryczne jak Hitlersee(Szczedrzyk),łącznie ponad 2000 nazw.Po wojnie wiele polskich nazw powstało
spontanicznie,drogą spolszczenia wymowy lub amatorskiego tłumaczenia.Oficjalne nazwy określiła komisja językoznawcza,czasem przywracając
dawną nazwę,czasem tworząc zupełnie nową,np.Dzierżoniów.Po wojnie używanie niemieckich nazw było zabronione,po 1989 stały się
one powszechnie znane,a ustawa o mniejszościach narodowych zezwala na
używanie niemieckich nazw w gminach zamieszkanych przez mniejszość
niemiecką.Oficjalnymi niemieckimi nazwami są nazwy sprzed 1936 roku,np.Stare Siołkowice to Alt Schalkowitz,a nie Alt Schalkendorf.
Kultura
Literatura
Do jednych z najstarszych ksiąg pisanych na Śląsku należy księga henrykowska stustronnicowa księga spisana po łacinie,kronika opactwa cystersów w Henrykowie.W zapiskach z roku 1270 zawiera ona uważane za najstarsze polskie
zapisane zdanie(wypowiedziane przez Czecha do jego żony Polki):"Day,ut ia pobrusa,a ti poziwai",co znaczy"Daj,ja będę mełł,a ty odpocznij".
Muzyka
Schlesisches Musikfest(pol.Śląski Festiwal Muzyczny)odbywał się w latach 1876–1942 i ponownie wznowiony w roku 1996 w Görlitz.Grupami muzycznymi prezentującymi folklor śląski jest Zespół Pieśni i Tańca"Śląsk",oraz Zespół Pieśni i Tańca"Mały Śląsk"z Radzionkowa.Znajduje się tu siedem filharmonii:Filharmonia Śląska,Filharmonia Dolnośląska,Filharmonia Sudecka,Filharmonia Opolska,Filharmonia Zielonogórska,Filharmonia Wrocławska,Filharmonia Zabrzańska,dwie opery:Opera Śląska,Opera Wrocławska i Estrada Śląska.Na Śląsku działają dwie akademie muzyczne w Katowicach i Wrocławiu,Studium Muzyki Kościelnej w Opolu.Na Uniwersytecie Wrocławskim
istnieje Zakład Muzykologii.Na Śląsku w Katowicach,swoją siedzibę ma
uznawana za wiodącą polską orkiestrę,Narodowa Orkiestra Symfoniczna
Polskiego Radia.Śląsk ma także swoje tańce ludowe,do których zalicza się Trojak,Mietlorz,Drybek,Waloszek,Stara Baba,Koziorajka,Gąsior,Miotlarz i Schneller Schlesischer Volkstanz.Pieśni i tańce:ważnym składnikiem śląskich zabaw są pieśni i tańce.Do popularnych pieśni śląskich zalicza się m.in.„Dziyweczko ze Śląska”,„Szła dziyweczka”,„Poszła Karolinka”,„Wczoraj była niydzieliczka”,„Dzióbka dej”,„Skokoł wróbel po desce”,a do tańców należą m.in.:Trojok,Mietlorz,Drybek,Waloszek,Staro Baba,Koziorajka,Gąsior,Miotlorz.Niemieckie śląskie tradycje podtrzymuje Koło Śląskiej Pieśni i Śląskiej Muzyki(niem.Arbeitskreis für Schlesisches Lied und Schlesische Musik)działające w ramach Heimatwerk Schlesischer Katholiken.
Malarstwo,rzeźba
Postacią śląskiej historii sztuki jest malarz Hans Bellmer urodzony w Katowicach.Artystami katowickimi są również:Piotr Szmitke,Roman Maciuszkiewicz i Marek Kamieński,a ze Śląskiem związany był również malarz Michael Willmann.Częścią kultury górnośląskiej jest również twórczość Teofila Ociepki i całej Grupy Janowskiej.
Film
W swojej twórczości do tematyki śląskiej nawiązywali m.in.Kazimierz Kutz i Janusz Kidawa.
Kuchnia śląska
Kuchnia śląska należy do kuchni środkowoeuropejskich,wyróżnia się
jednak pośród nich charakterystycznymi cechami.Przez wieki mieszała się
tu kuchnia regionalna z kuchnią polską,czeską i niemiecką.Ze względu na wielonarodowościowy charakter tej krainy,tutejsza
kuchnia jest niejednolita w swym charakterze.Spożywane są tutaj potrawy
typowo górnośląskie,jak i potrawy takie same jak w krajach i regionach
położonych obok Górnego Śląska.Często spotykanym zjawiskiem jest przypisywanie Ślązakom jako dania regionalnego rolady wraz z kluskami śląskimi i modrą kapustą.
Stroje ludowe
Stroje ludowe z obszaru Dolnego Śląska:- strój jeleniogórski
- strój kaczawsko-nadbobrzański
- strój karkonoski
- strój kłodzki
- strój wałbrzyski
- strój wrocławski
- stroje głogowskie(osobna grupa)
- strój z rejonu Nysy
- strój cieszyński
- strój pszczyński
- strój raciborski
- strój rozbarski(górzański)
- strój Jacków jabłonkowskich
- stroje Górali śląskich
- strój Lachów śląskich
Tradycje śląskie
- Formy grzecznościowe:typowe dla Ślązaków jest używanie odmiennych form grzecznościowych w zależności od stopnia pokrewieństwa oraz szacunku należnego danej osobie.Do rodzeństwa i rówieśników Ślązacy mówią(godają)"za jedno",czyli:(ty)"weź","tyś je"("jesteś"),do rodziców,wujostwa czy np.przełożonych w pracy"za dwoje",czyli:(wy)"weźcie","wyście sóm"("jesteście");wreszcie do dziadków,pradziadków i osób starszych zwracają się"za troje":"weznóm"(oni),"sóm"(oni).Odmienia się rzecz jasna wyłącznie czasownik,zatem poprawna śląska forma odniesiona do jednej osoby starszej to"starzik(dziadek)weznóm",a nie"starzikowie weznóm"(lub"starziki weznóm")(ta ostatnia forma dotyczyłaby obojga:dziadka i babci).
- Rozrywki:popularną rozrywką wśród Ślązaków jest gra w skata i w tysiąca.Przy grze w tysiąca Ślązacy używają pochodzących z języka niemieckiego nazw kolorów karcianych:♥ to herce,♦ to szele,♣ to krojce a ♠ to griny.Odmienna od ogólnopolskiej jest także punktacja meldunków:trefl 100,pik 80,kier 60,karo 40.
- Hodowla ptaków:na Śląsku popularna jest hodowla gołębi(w gołębnikach)
- Imieniny i urodziny:Ślązacy nie obchodzą imienin,mimo wpływu kultury ogólnopolskiej nadal wielu rdzennych Ślązaków nie zna daty własnych imienin.Obchodzi się natomiast urodziny.
- Barbórka i dzień św.Floriana:na Czarnym Śląsku obchodzony jest 4 grudnia imieniny Barbary,patronki górników i 4 maja imieniny Floriana patrona hutników.Tradycyjnie takie dni są wolne od pracy i rozpoczynają się od mszy w kościele,następnie jest pochód(z hutniczą/górniczą orkiestrą) i na końcu piknik bądź festyn.
- Święta zwyczajowe:na Górnym Śląsku uroczyście obchodzone są chrzciny,roczek czyli pierwsze urodziny dziecka,I Komunia Święta oraz pięćdziesiąte urodziny tzw.Abraham.
- Rozpoczęcie nauki szkolnej na Śląsku nowi uczniowie I klasy szkoły podstawowej otrzymują od rodziców tyty,czyli rogi obfitości wypełnione słodyczami
- Ślub:na Górnym Śląsku popularne jest tłuczenie skorup porcelanowych przed drzwiami mieszkania panny młodej w dzień przed weselem tzw.polterabend jak również roznoszenie przed weselem ozdobionych i starannie zapakowanych paczuszek m.in.z ciastem(tzw.kołoczem),przeznaczonych dla gości zaproszonych na uroczystość i dla znajomych.Uroczyście świętowane są srebrne i złote rocznice ślubu.
Edukacja i nauka
Ze Śląska pochodzi 17 osób,które otrzymało nagrodę Nobla(z tego 10 z Wrocławia):- pisarze Theodor Mommsen(1902),Gerhart Hauptmann(1912)
- fizycy Phillip Lenard(1905),Otto Stern(1943),Max Born(1954),Maria Goeppert-Mayer(1963),Johannes Georg Bednorz(1987),Hans Georg Dehmelt(1989)
- chemicy Eduard Buchner(1907),Fritz Haber(1918),Friedrich Bergius(1931),Kurt Alder(1950),Konrad Bloch(1964)
- lekarze i biochemicy Paul Ehrlich(1908),Gerhard Domagk(1939),Günter Blobel(1999)
- ekonomista Reinhard Selten(1994)
Organizacje i stowarzyszenia
Na terenie Górnego Śląska od 1990 roku działa organizacja dążąca do uzyskania autonomii(Ruch Autonomii Śląska),z siedzibą w Rybniku.Od 2009 na terenie Dolnego Śląska z siedzibą we Wrocławiu,działa stowarzyszenie miłośników Śląska Silesiana Restituta obejmujące swą działalnością cały historyczny Śląsk.Wspólnoty religijne
Na Górnym Śląsku głównym ośrodkiem kultu religijnego katolików jest bazylika Najświętszej Marii Panny i św.Bartłomieja w Piekarach Śląskich.Pierwsze trendy protestanckie dotarły do regionu wkrótce po wystąpieniu Marcina Lutra w 1517 roku.Liczbę wiernych kościoła Ewangelicko-Augsburskiego na samym Śląsku Cieszyńskim szacuje się na ponad 40 tys.(w całej Polsce jest ok.75 tysięcy).W czeskiej części Śląska istnieje Śląski Kościół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania,do którego w 2009 r.należało ok.15,6 tys.wiernych.Szczególne znaczenie ma Ostrów Tumski we Wrocławiu,a na nim archikatedra i najstarsze tutejsze świątynie kościół św.Idziego i kościół św.Marcina oraz położony przy rynku kościół Garnizonowy we Wrocławiu.Na Dolnym Śląsku poza Wrocławiem duże znaczenie dla wyznawców ma będąca celem licznych pielgrzymek Bazylika pod wezwaniem Nawiedzenia NMP w Wambierzycach.
Ludność
Na Śląsku mieszkają głównie grupy narodowościowe:Polacy,Niemcy,Czesi oraz grupa ludności określająca się jako Ślązacy w znaczeniu osobnej narodowości.W Polsce nie jest uznawana narodowość śląska,podobnie w Czechach.Według polskiego Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku narodowość śląską zadeklarowało 173148 osób,natomiast w spisie powszechnym na terenie Czech w 2001 roku narodowość śląską deklaruje 10878 osób.Najnowszy spis z roku 2011 wykazał,że do narodowości śląskiej przyznaje się 809 tys.ludzi.Z tego 362 tys.czuje się tylko Ślązakami,zaś reszta Ślązakami i Polakami.W tej grupie znajdują się także Ślązacy określający się równocześnie jako Niemcy.W 2012 roku w Katowicach zespół naukowców pod kierownictwem prof.Adama Bartoszka z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego przeprowadził badanie społeczne w którym między innymi zapytano powtórnie o narodowość.W odpowiedzi na to pytanie 49,1% respondentów wskazała narodowość śląską(28,7% respondentów wskazała narodowość śląską i polską równocześnie,zaś 20% śląską jako jedyną).Istnienie osobnej narodowości śląskiej jest dyskusyjne część członków grupy etnicznej deklaruje narodowość polską,część śląską,część czeską,część niemiecką.Po zjednoczeniu Prus z Rzeszą Niemiecką,na tereny Górnego i Dolnego Śląska po raz kolejny napłynęła liczna populacja niemieckojęzyczna.Jednak jeszcze w 1923 roku wydany w Niemczech atlas geograficzny i demograficzny Richarda Andreego ukazywał,że ludność polskojęzyczna stanowiła bezwzględną większość na Górnym Śląsku i liczyła na tych terenach 75% ogółu populacji,dane te potwierdzają także wcześniejsze wyniki wyborów komunalnych z 9 października 1919 r.,w których 70% ludności głosowała na listy polskie.Natomiast na obszarze Górnego Śląska,który przypadł w plebiscycie stronie niemieckiej,podczas spisu w 1925 roku,mimo nacisku administracyjnego i propagandy antypolskiej,151200 osób zadeklarowało język polski jako ojczysty(co stanowiło 11,2% populacji niemieckiego obszaru Górnego Śląska),natomiast 384600 osób(28,5%)podało,że posługuje się językiem niemieckim i polskim.Po roku 1945 i zakończeniu II wojny światowej na tereny Śląska(znajdującego się już wtedy w większości w granicach Polski)przesiedlono ludność polską wysiedloną z Kresów Wschodnich co sprawiło,iż dotychczasowa mniejszość polska na obszarze całej krainy Śląsk znacznie się zwiększyła.Niemcy oraz zgermanizowani Ślązacy zostali w dużej liczbie wysiedleni do Niemiec lub zbiegli w głąb Niemiec przed nadciągającą Armią Czerwoną.Górny Śląsk jest bardziej zróżnicowany pod względem narodowościowym w stosunku do Dolnego Śląska.Głównymi grupami narodowościowymi są Polacy,Czesi,Niemcy i"Ślązacy".Czesi mieszkają tylko w południowo-zachodniej części Górnego Śląska,na Śląsku Czeskim na terenie Czech.W polskiej części Górnego Śląska żyje natomiast największa uznawana w Polsce grupa narodowościowa Niemcy.Według spisu powszechnego z 2002 roku w województwie śląskim i opolskim żyje ich łącznie 138737(92% wszystkich Niemców w Polsce).W województwie opolskim Niemcy stanową ponad 10% społeczeństwa.W kilkudziesięciu gminach położonych pomiędzy Opolem i Górnośląskim Zagłębiem Węglowym ludność niemiecka stanowi minimum 20% społeczeństwa.W niektórych gminach Górnego Śląska ludność narodowości niemieckiej stanowi większość mieszkańców i odgrywa jednocześnie znaczną rolę we władzach samorządowych.
Mowa
Ludność Śląska w zależności od zamieszkania głównie porozumiewa się językami:czeskim,niemieckim,polskim,a także dialektem śląskim języka niemieckiego,dialektami laskimi,zespołem dialektów śląskich języka polskiego(uznawanych przez niektóre środowiska za osobny język).Językiem czeskim i dialektami laskimi ludność porozumiewa się przede wszystkim na Śląsku Czeskim,językiem polskim głównie w polskiej części Śląska,śląskim głównie na Górnym Śląsku a językiem niemieckim w niemieckiej części Śląska i na Górnym Śląsku.Obecnie 16 z kilkudziesięciu gmin województwa śląskiego i opolskiego,których dotyczy Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych,oraz o języku regionalnym ma wprowadzony urzędowo język niemiecki.Dodatkowo niektóre gminy lub miejscowości wprowadzają niemieckie nazwy(9 wsi i 2 osady w województwie opolskim)lub dwujęzyczne,niemiecko-polskie tablice informacyjne(np.w Łubowicach w województwie śląskim).Na Górnym Śląsku działa 368 publicznych placówek oświatowych:przedszkoli,szkół podstawowych,gimnazjów i liceów,w których nauczany jest język niemiecki jako ojczysty.Ponadto w Radiu Katowice i Radiu Opole nadawane są niemiecko-polskie audycje radiowe i wydawana jest niemieckojęzyczna prasa np.Schlesisches Wochenblatt(Tygodnik Śląski,Gazeta Niemców w Polsce).
Architektura
Pierwsza budowla murowana na Śląsku,to najprawdopodobniej świątynia zbudowana w miejscu katedry we Wrocławiu,a następnie kościół św.Mikołaja w Cieszynie z połowy XI wieku.Wcześniej jednak powstawały na Śląsku grody obronne z wykorzystaniem elementów kamiennych.Duże zmiany w krajobrazie architektonicznym pojawiły się w XII wieku na Dolnym Śląsku,wraz z murowanym budownictwem epoki romanizmu.Pierwsze ceglane budowle datowane są na czasy Bolesława Wysokiego.W tym czasie na ziemiach śląskich pojawiło się wiele zamków i
rezydencji wraz ze wzorcami architektonicznymi pochodzącymi z Francji,Niemiec,czy Włoch.Od czasów renesansu Śląsk charakteryzowała bogata
architektura sakralna,zachowana do dzisiaj przeważnie w kształcie i
stylistyce drewnianych kościółów.Na liście światowego dziedzictwa UNESCO znajduje się Kościół Pokoju w Świdnicy,zbudowany w połowie XVII wieku.Największe zmiany architektoniczne na Górnym Śląsku pojawiły się wraz z nastaniem epoki przemysłowej w XIX wieku,a następnie w latach PRL,gdy nastąpił gwałtowny rozwój miast na tym terenie.Poza budownictwem
przemysłowym w XIX wieku i na początku XX budowane były także okazałe
rezydencje właścicieli tutejszych majątków Henckel von Donnersmarcków czy książąt z innych rodów.W XX wieku w miastach Śląska powstało wiele budynków modernistycznych i ekspresjonistycznych,szczególnie we Wrocławiu(np.Hala Stulecia,WUWA,czy Dom Handlowy Petersdorf).
Gospodarka
Górnictwo
Największe kopalnie miedzi znajdują się w Legnicko-Głogowskim Okręgu Miedziowym(LGOM).Do najstarszych ośrodków wydobycia węgla kamiennego należały Zagłębie Noworudzkie i Wałbrzyskie.Najstarsza czynna kopalnia węgla kamiennego w Europie KWK Murcki w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym(GOP).
Energetyka
W Rybniku znajduje się Elektrownia Rybnik S.A.(grupa EDF)o mocy
1775 MW(7% mocy zainstalowanej w Polsce),w Opolu PGE Elektrownia Opole
S.A.o mocy 1492 MW,w Łaziskach Elektrownia Łaziska o mocy 1155 MW(4,2% mocy w Polsce)Przy hutach miedzi w Legnicy i Głogowie oraz przy niektórych
kopalniach węgla kamiennego(m.in.przy KWK Jankowice,KWK Chwałowice,KWK Halemba)działają elektrociepłownie.
Przemysł hutniczy
Huty miedzi znajdują się w Legnicy,w Głogowie oraz w Orsku.W Szklarach na Dolnym Śląsku do 2.połowy lat 80.działała poniemiecka huta niklu.Kopalnię serpentynitów skał zawierających nikiel,częściowo odkrywkową,częściowo głębinową(liczne sztolnie)zamknięto znacznie wcześniej.Stara huta bardzo silnie
zatruwała środowisko.Trujące związki wydobywały się m.in.z komina
hutniczego pozbawionego jakichkolwiek urządzeń oczyszczających.Ponadto
emitowano duże ilości azbestu stanowiącego naturalny składnik
serpentynitów.Huta została zamknięta z powodu przestarzałej
technologii,nieopłacalności modernizacji oraz bardzo negatywnego wpływu
na środowisko.
Przemysł motoryzacyjny
Na Śląsku jest silnie rozwinięty przemysł motoryzacyjny.Znajdują się tu trzy fabryki samochodów:Fiat Auto Poland w Tychach i Bielsku-Białej oraz General Motors Manufacturing Poland w Gliwicach.Znajdują się tu również fabryki pojazdów i sprzętu wojskowego:Bumar Łabędy oraz Wojskowe Zakłady Mechaniczne.Istnieją tu także dwie fabryki produkujące tabor kolejowy:Alstom Konstal oraz Protram.W Ośrodku Badawczo-Rozwojowym w Bielsku-Białej produkowane były
szybowce(m.in.SZD-48-3 Jantar Std 3,SZD 30"Pirat",SZD 51-1 Junior,SZD-50-3 Puchacz).
Transport
Transport kolejowy
Pierwszą linią kolejową na Śląsku była Kolej Górnośląska(niem.Oberschlesische Eisenbahn)planowana od 1836 i uruchomiona w 1842 roku,początkowo na odcinku Wrocław Oława,następnie stopniowo wydłużana do Opola i Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.W 1844 roku Towarzystwo Kolei Dolnośląsko-Marchijskiej uruchomiło Kolej Dolnośląsko-Marchijską,łączącą Śląsk z Berlinem.W latach 1865-1872 oddano do użytku Kolej Prawego Brzegu Odry(niem.Recht-Oder-Ufer-Eisenbahn)łączącą Dolny Śląsk z Górnym Śląskiem.W kolejnych latach oddawano na
Śląsku coraz to nowe połączenia kolejowe,głównie regionalne np.Kolej
Wrocławsko-Świebodzicką,Kolej Sobócko-Świdnicką,Kolej Wrocławsko-Trzebnicką czy Kolej Wrocławsko-Jelczańską.W latach 1928-1933 powstała Magistrala węglowa łącząca województwo śląskie z portami nadbałtyckimi w Trójmieście.Na Śląsku zbudowano również dwie sieci kolei wąskotorowych.W 1853 roku powstały Górnośląskie Koleje Wąskotorowe,natomiast w 1899 roku Wąskotorowa Kolej Wrocławsko-Trzebnicko-Prusicka(niem:Breslau–Trebnitz–Prausnitzer Kleinbahn).Kolej wąskotorowa w połowie XIX i w początkach XX wieku były kluczowym elementem lokalnego systemu transportowego,w szczególności w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym.Dziś Wąskotorowa Kolej Wrocławsko-Trzebnicko-Prusicka nie istnieje,natomiast Górnośląskie Koleje Wąskotorowe obsługują tylko kilka odcinków
w Górnośląskim Zagłębiu Węglowym.Górnośląskie Koleje Wąskotorowe to najstarsza nieprzerwanie funkcjonująca kolej wąskotorowa na świecie.Drugą była,obsługiwana przez kilka różnych przedsiębiorstw,sieć kolei wąskotorowych w Zagłębiu Ostrawsko-Karwińskim(o cechach systemu tramwajowego)obejmująca 63 km torów o rozstawie 760 mm łączących miejscowości w rejonie Ostrawy,Karwiny i Bogumina.Pierwszy odcinek powstał w 1902 r.,ostatni bezpowrotnie zlikwidowano w 1973 r.W Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku istnieje także parkowa kolejka wąskotorowa.Służy ona tylko do przewozów pasażerskich.Została uruchomiona w 1957 roku i działa do dnia dzisiejszego.
Transport lotniczy
Pierwszym lotniskiem wybudowanym na Śląsku było Lotnisko Wrocław-Gądów,zbudowane w 1910 roku,początkowo jako lotnisko wojskowe,a od 1920 roku,po ratyfikacji traktatu wersalskiego pełniło funkcje cywilne.Od 1922 roku fukcjonowała też na jego terenie filia zakładów lotniczych Junkers.Lotnisko działało do 1975 roku.Późniejsze jest Gliwice-Trynek,zbudowane w 1916 roku.Regularne loty z tego lotniska rozpoczęły się w maju 1925.5 lipca 1931 w drodze z Drezna na lotnisku tym wylądował sterowiec Graf Zeppelin,który po jednodniowym pobycie odleciał do Friedrichshafen.Z inicjatywy Ligi Obrony Przeciwpowietrznej i Przeciwgazowej oraz Śląskiego Towarzystwa Lotniczego w latach 1926-1928 powstało lotnisko Katowice-Muchowiec,natomiast w 1927 roku powstało Rybnik-Gotartowice.W 1938 roku powstało,funkcjonujące do dziś lotnisko Wrocław-Strachowice.Obecnie mieszkańcy Śląska są obsługiwani głównie przez trzy międzynarodowe porty lotnicze:Katowice-Pyrzowice(leżący tuż przy wschodniej granicy Śląska jednak już na terenie Zagłębia Dąbrowskiego),Ostrawa-Mosznów,Wrocław-Strachowice oraz jeden krajowy port lotniczy Zielona Góra-Babimost.Znajdują się tu także lotniska,które w planach mają być regionalnymi portami lotniczymi:Katowice-Muchowiec(należący do Aeroklubu Śląskiego),Rybnik-Gotartowice(należący do Aeroklubu ROW)oraz Opole-Kamień Śląski i lotnisko Legnica.Istnieją tu także mniejsze lotniska np.lotnisko Bielsko-Biała,lotnisko Jelenia Góra,lotnisko Gliwice-Trynek oraz lotnisko Opole-Polska Nowa Wieś.
Komunikacja miejska
Pierwszy tramwaj konny został uruchomiony 10 lipca 1877 roku we Wrocławiu,natomiast w 1893
roku firma Elektrische Straßenbahn Breslau AG uruchomiła tam linię
elektryczną.Jest to pierwsza linia tramwaju elektrycznego na terenie
obecnej Polski.Pierwsza linia tramwajowa o trakcji parowej została
uruchomiona 27 maja 1894 w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym przez berlińską spółkę Oberschlesische Dampfstrassenbahnen AG.10 kwietnia 1897 uruchomiono tramwaje gazowe w Jeleniej Górze.Tramwaje kursowały w wielu miastach Śląska,m.in:w Legnicy(1888-1969),w Bielsku-Białej(1895-1971),w Wałbrzychu(1898-1963),w Boguminie(1902-1973),w Opawie(1905-1956),w Cieszynie(1911-1921).Obecnie działają tylko sieci tramwajowe we Wrocławiu,w Ostrawie,w Görlitz oraz w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym.Pierwszą linię trolejbusową na terenie Śląska uruchomiło 20 marca 1912 roku Gleislose Bahn Brockau GmbH we Wrocławiu.Z powodu trudności technicznych została zlikwidowana rok później.Trolejbusy działały również w latach 1943-1957 w Legnicy oraz w latach 1943-1973 we Wałbrzychu.Obecnie linie trolejbusowe działają w trzech miastach:w Ostrawie,w Opawie oraz w Tychach.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz