Małopolska

Kraina historyczna Polski,obejmująca obecnie południowo-wschodnią część kraju,w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Wisły oraz w dorzeczu górnej Warty;dzielnica historyczna Polski.Stolicą Małopolski jest Kraków.Nazwa Małopolska(łac.Polonia Minor)została po raz pierwszy użyta w źródłach pisanych w 1411 r.,a potwierdzona została dopiero w roku 1493 w Statucie Piotrkowskim króla Jana Olbrachta(podczas obrad dwuizbowego sejmu walnego w Piotrkowie w latach 1493–1496)celu odróżnienia tej części państwa od Wielkopolski(łac.Polonia Maior).Pierwotne znaczenie tej nazwy nie jest pewne słowa maior i minor można odczytywać tu w kilku kontekstach(nie tylko najbardziej oczywiste większa mniejsza,ale też np.starsza młodsza,rozszerzona właściwa).

Położenie

Administracyjnie położona jest w województwach:małopolskim,świętokrzyskim,lubelskim(zachodnia część),podkarpackim(zachodnia część),łódzkim(wschodnia część),mazowieckim(część południowa),śląskim(wschodnia i północna część).Najwyższym szczytem Małopolski są Rysy(2499 m n.p.m.).

Terytorium

Do XVIII wieku Małopolskę stanowiły 3 dawne województwa:

• obszar województwa krakowskiego(z włączonymi księstwem siewierskim i oświęcimskim)
• obszar województwa lubelskiego
• obszar województwa sandomierskiego.

Województwa te powstały z istniejących wcześniej ziem:krakowskiej,lubelskiej,sandomierskiej.

Regiony kulturowe Małopolski

Na obszarze Małopolski wykształciły się regiony kulturowe posiadające własne nazwy:Podhale,Powiśle Lubelskie,Radomskie,Sądecczyzna,Zagłębie Dąbrowskie,Zagłębie Krakowskie,Żywiecczyzna.Z Małopolską związanych jest ponadto wiele grup etnograficznych posiadających własne obszary zasięgu kulturowego.

Granice

Małopolska graniczy na zachodzie ze Śląskiem i Wielkopolską.Granicę między Małopolską a Wielkopolską stanowi częściowo górna Warta oraz środkowa Pilica.Na południowym zachodzie tradycyjną granicą ze Śląskiem jest rzeka Biała granica między dawnymi diecezjami wrocławską i krakowską.Na południowym zachodzie granica biegnie szczytami Beskidu Śląskiego:Klimczok,Barania Góra,Ochodzita.Teren księstwa:księstwa oświęcimskiego i zatorskiego w latach 1179–1445 było we władaniu książąt opolsko-raciborskich,następnie cieszyńskich,a także króla czeskiego.Na wysokości miast Czechowice-Dziedzice,Pszczyna i Bieruń rzeką graniczną jest Wisła aż do ujścia Przemszy którą dalej biegnie granica.W Górnośląskim Okręgu Przemysłowym granicą jest Brynica.W latach od 1331 do 1817 Imielin,Kosztowy i Chełm Śląski były własnością biskupów krakowskich.Do 1179 kasztelania bytomska była częścią Małopolski.Północą,mazowiecko-małopolską granicę stanowi Pilica oraz Liwiec.Na wschodzie graniczy z Rusią Czerwoną.Południowa granica Małopolski to granica Rzeczypospolitej(z wyjątkiem Spiszu i Orawy).Północna,południowa oraz wschodnia granica Małopolski niemal w całości pokrywa się z granicami dawnych województw w czasie I Rzeczypospolitej:krakowskiego,sandomierskiego i lubelskiego.

Warunki naturalne

Wody

Prawie cały region znajduje się w dorzeczu Wisły,tylko niewielkie zachodnie i południowe krańce znajdują się w dorzeczu Odry i Dunaju.Źródła wód mineralnych znajdują się w Pieninach i Beskidzie Sądeckim,gdzie występują wody„szczawy”.Znajdują się tam liczne uzdrowiska z wodami mineralnymi,np.:Piwniczna-Zdrój,Muszyna,Krynica-Zdrój.

Surowce

Okolice Wieliczki i Bochni słyną z wielowiekowej tradycji wydobywania soli kamiennej.Na terenie Małopolski leży Lubelskie Zagłębie Węglowe.

Miasta

Stolicą regionu jest Kraków.
Poniższa tabela stanowi wybór miast w Małopolsce z listy stu największych pod względem ludności miast w Polsce(stan na 30.06.2008):

L.p.	Miasto	Ludność	Powierzchnia(km²)	Województwo
2.	Kraków	756441	326,80	małopolskie
9.	Lublin	351345	147,45	lubelskie
13.	Częstochowa	241449	159,71	śląskie
14.	Radom	224501	111,80	mazowieckie
15.	Sosnowiec	221775	91,06	śląskie
17.	Kielce	205655	109,65	świętokrzyskie
22.	Bielsko-Biała	175476	124,51	śląskie
27.	Dąbrowa Górnicza	128560	188,73	śląskie
35.	Tarnów	115769	72,38	małopolskie
42.	Jaworzno	95383	152,67	śląskie
45.	Nowy Sącz	84492	57,58	małopolskie
48.	Siedlce	77102	32,00	mazowieckie
53.	Ostrowiec Świętokrzyski	72888	46,43	świętokrzyskie
66.	Stalowa Wola	64753	82,52	podkarpackie
71.	Mielec	60979	46,89	podkarpackie
76.	Będzin	58559	37,37	śląskie
84.	Starachowice	52430	31,82	świętokrzyskie
85.	Zawiercie	52290	85,25	śląskie
87.	Tarnobrzeg	49753	85,39	podkarpackie
88.	Puławy	49223	50,49	lubelskie
92.	Skarżysko-Kamienna	48308	64,39	świętokrzyskie
97.	Dębica	46693	34,02	podkarpackie

Ciekawostki:

• Do 1179 r.Bytom oraz okoliczne tereny należały do ziemi krakowskiej(Małopolska),z kolei trzy dawne księstwa:księstwo oświęcimskie,księstwo siewierskie oraz księstwo zatorskie które powstały w Małopolsce były we władaniu Piastów śląskich(od XII do XV w.).
• Dzisiejsze miasto Bielsko-Biała powstało z połączenia w 1951 r.miasta Bielsko z Białą Krakowską to pierwsze należy historycznie do Śląska Cieszyńskiego,a to drugie do Małopolski.

Historia

Archeologia

• Epoka brązu(XVIII wiek p.n.e.–VIII wiek p.n.e.)

• Epoka żelaza(VIII wiek p.n.e.–trwa nadal)

Państwo Wiślan

Prawdopodobnie pod koniec VIII w.powstało na ziemiach późniejszej Małopolski państwo Wiślan,które uznaje się wraz z państwem Polan za kolebkę państwowości polskiej.Stolicą Wiślan był Kraków(Wawel)lub Wiślica.Nie jest pewne,czy w skład państwa Wiślan wchodziła ziemia sandomierska,którą od ziemi krakowskiej odróżniają wzorce osadnictwa doby plemiennej oraz brak w ziem sandomierskiej„wielkich grodów”wiślańskich.Oddzielał także te regiony płaszcz lasów staszowskich(Puszcza Rytwiańska i Szydłowska).Istnieją hipotezy,jakoby Wiślanie w IX w.zostali podporządkowani państwu wielkomorawskiemu i przyjęli za jego pośrednictwem chrześcijaństwo,nie znajdują one jednak przekonującego oparcia w materiale dowodowym.Upadek państwa wielkomorawskiego nie przyniósł radykalnej zmiany sytuacji politycznej w Małopolsce.Być może w X wieku ziemie Wiślan znalazły się pod panowaniem czeskim,jednak nie da się rozstrzygnąć,kiedy to nastąpiło,jaki miało zasięg,charakter i czy w ogóle miało miejsce.

Małopolska w okresie panowania Piastów i Przemyślidów

Pod koniec X wieku Małopolskę Polanie wcielili do swego państwa(według jednej z teorii,w wyniku wojny polsko–czeskiej w 989)Utworzono wtedy dwie prowincje:krakowską oraz sandomierską.Co najmniej od 1000 roku w Krakowie znajdowała się siedziba biskupstwa,która obejmowała znaczną część regionu,natomiast za panowania Kazimierza I Odnowiciela miasto stało się główną siedzibą książęcą.W 1040 roku Kraków stał się stolicą Polski.W 1138 na mocy ustawy sukcesyjnej Bolesława Krzywoustego kraj został podzielony na dzielnice,a seniorem z władzą zwierzchnią został najstarszy syn,Władysław II Wygnaniec.Ziemia krakowska i ziemia sandomierska stały się główną częścią dzielnicy senioralnej.Kraków stał się siedzibą seniora.W 1177 w Małopolsce wybuchł bunt możnowładztwa przeciwko Mieszkowi III Staremu.Mieszko Stary został wygnany z kraju.W okresie rozbicia dzielnicowego Kraków był siedzibą księcia seniora,z czasem jednak książęta krakowscy stracili faktyczne zwierzchnictwo nad innymi władcami piastowskimi.W 1241 region został zniszczony podczas najazdu tatarskiego.Powołanie na tron krakowski Kazimierza II Sprawiedliwego,najmłodszego syna Bolesława III Krzywoustego,który łamiąc postanowienia senioratu zalegalizował swe rządy na zjeździe w Łęczycy.25 maja 1243 roku Małopolanie pobili pod Suchodołem upominającego się o Kraków Konrada mazowieckiego.Władzę nad Małopolską objął syn Leszka Białego,Bolesław Wstydliwy.W 1259 roku miał miejsce drugi najazd tatarski,pod wodzą chana Burondy,na Polskę.Książę Bolesław V Wstydliwy schronił się na Węgrzech przed najeźdźcami.Walki trwały do 1260 roku.W 1279 roku po śmierci Bolesława Wstydliwego rządy w Krakowie objął Leszek Czarny.Książę prowadził wojny z książętami ruskimi,Jaćwingami,Litwinami,Tatarami.Od 1291 roku władcą ziemi krakowskiej został król czeski Wacław II,a w 1305 roku Wacław III z rodu Przemyślidów.W 1320 w katedrze wawelskiej miała miejsce koronacja Władysława Łokietka,kończąca symbolicznie okres rozbicia dzielnicowego.Odtąd aż do 1734 Kraków był miejscem koronacji królów Polski.W 1333 zmarł Władysław Łokietek.Pogrzeb króla w Krakowie umocnił rolę miasta jako metropolii monarszej.W tym samym roku rozpoczęło się panowanie Kazimierza Wielkiego.Za panowania Kazimierza Wielkiego powstał wielki system obronny warowni królewskich zabezpieczających zachodnią granicę państwa od strony Śląska.W 1364 roku z inicjatywy Kazimierza III Wielkiego powstała Akademia Krakowska.Uniwersytet został odnowiony i unowocześniony przez Jadwigę Andegaweńską i Władysława II Jagiełłę.W 1474 roku ziemia lubelska i ziemia łukowska zostały wydzielone z województwa sandomierskiego jako województwo lubelskie.

I Rzeczpospolita

W czasach I Rzeczypospolitej za Małopolskę powszechnie uważano tereny ówczesnych województw:krakowskiego,sandomierskiego i lubelskiego,co miało swoje źródło w kształtowaniu się krain historycznych za czasów Piastów i Jagiellonów.Tak była ona rozumiana wśród ówczesnej ludności Polski.Ponadto utworzona została,jako jednostka administracyjna,prowincja małopolska,która obejmowała również Podlasie,Ruś Czerwoną,Podole,Wołyń,Ukrainę.Nie należy jej jednak mylić z właściwą Małopolską jako regionem historycznym.1 lipca 1569 na sejmie w Lublinie zawarta została unia lubelska umowa międzynarodowa Królestwa Polskiego z Wielkim Księstwem Litewskim.W 1609 roku król Zygmunt III Waza przeniósł stolicę Polski z Krakowa do Warszawy i tym samym przyczynił się do zahamowania rozwoju Krakowa oraz spadku jego znaczenia.W 1655 roku wojska szwedzkie zajęły większość Małopolski.By uniemożliwić Janowi Kazimierzowi kontaktowanie się z krajem,szwedzkie wojska obsadziły granicę śląską.W ramach tej operacji miała miejsce próba zajęcia klasztoru na Jasnej Górze.

Czasy zaborów

Zabory Małopolski zaczęły się wcześniej niż w pozostałej części Polski w 1770 r.Austria samorzutnie przejęła Spisz i powiaty nowotarski,nowosądecki i czorsztyński.W 1772 r w ramach I zaboru Austria zajęła południową Małopolskę do Wisły.W 1793 r.Prusy w ramach II zaboru zajęły północno-zachodnią Małopolskę z Częstochową.24 marca 1794 r.Tadeusz Kościuszko na krakowskim rynku złożył przysięgę wierności ojczyźnie i walki o jej niepodległość.Rozpoczęła się insurekcja kościuszkowska,która szybko upadła i rok później dokonano III rozbioru Polski.Kraków wszedł w skład zaboru austriackiego.Małopolska stała się częścią Monarchii Habsburgów(otrzymała nazwę Galicja) i w niewielkim stopniu Królestwa Prus.Po III rozbiorze w 1795 do monarchii habsburskiej przyłączono ziemie,które nazwano Nową Galicją(w odróżnieniu od„starej”,obejmującej tereny otrzymane w 1772).Nowa Galicja obejmowała terytoria między Pilicą i Bugiem wraz z Krakowem,Sandomierzem,Radomiem,Kielcami i Lublinem.Ziemie Nowej Galicji(wraz z Zamościem)zostały w 1809 przyłączone do Księstwa Warszawskiego.Wcześniej w 1807 r.,w wyniku traktatu w Tylży,północno-zachodnia część Małopolski weszła w skład Księstwa Warszawskiego.Wszystkie te tereny Małopolski nie wróciły już do Austrii,stając się po 1815 częścią Królestwa Kongresowego.W 1815 roku Małopolska została podzielona między Rosję i Austrię oraz powstałą Rzeczpospolitą Krakowską.Wolne Miasto Kraków państwo utworzone na kongresie wiedeńskim z południowego skrawka Księstwa Warszawskiego,pozostawało pod kontrolą trzech państw sąsiednich:Imperium Rosyjskiego,Królestwa Prus i Cesarstwa Austrii.Państewko to przetrwało do 1846 roku,kiedy zostało anektowane przez Austrię.W 1816 powstała w Kielcach,z inicjatywy Stanisława Staszica,wyższa uczelnia technicznej Szkoła Akademiczno-Górnicza.W 1818 r.w Królestwie Kongresowym przeniesiono do Kielc stolicę województwa krakowskiego.W 1846 roku wybuchło powstanie krakowskie,które było próbą ogólnonarodowego powstania pod hasłami demokracji,podjętą w Wolnym Mieście Krakowie.Powstanie krakowskie jest jedynym polskim zrywem narodowo-wyzwoleńczym wymierzonym przeciwko trzem okupantom jednocześnie:Rosji,Prusom,Austrii.Nie tylko w zamierzeniach,ale również w praktyce i formalnie,ponieważ były to tzw.„państwa opiekuńcze”Rzeczypospolitej Krakowskiej.Do powstańczych walk,starć i wystąpień zbrojnych doszło na terenie Krakowa i Galicji,oraz Królestwa Kongresowego.Najbardziej znanymi epizodami powstania krakowskiego była rzeź galicyjska oraz powstanie chochołowskie.W dwa lata po powstaniu krakowskim w Europie wystąpiła seria zrywów rewolucyjnych i narodowych(Wiosna Ludów),która objęła również teren Małopolski w zajętej przez zabór austriacki.Z Krakowa i Lwowa słano do cesarza petycje,żądające równości wobec prawa,wolności słowa,zwołania sejmu,zniesienia powinności poddańczych,a przede wszystkim pańszczyzny,wreszcie w sprawach narodowych spolszczenia szkół i urzędów.Równocześnie w Krakowie utworzony został Komitet Narodowy,który przystąpił do organizowania Gwardii Narodowej.Wówczas władze austriackie faktycznie zniosły pańszczyznę,jednak ostatecznie niepodległościowe wystąpienia Polaków zostały spacyfikowane,a polskie organizacje wojskowe rozbrojone.Dotychczasowe rozumienie Małopolski zostało zatarte,zaś jej obie części zaczęły się różnicować społecznie i gospodarczo.Podziały administracyjne,narzucone przez zaborców przestały odzwierciedlać tradycję historyczną Polski.Zapoczątkowane wtedy utożsamianie Małopolski z Galicją po stronie austriackiej do dzisiaj ma swoje konsekwencje w podziale administracyjnym kraju(choć przecież austriacka Galicja była zajmowała znacznie większy obszar niż dzisiejsze województwo małopolskie;obejmowała też tereny,które historyczną Małopolską nie były),a także w polskiej tożsamości społecznej.

II Rzeczpospolita

Obszar Kresów Wschodnich obejmujących:województwo lwowskie,woj.tarnopolskie i woj.stanisławowskie określano terminem Małopolska Wschodnia.Pierwszym wolnym miastem w Małopolsce i w Polsce porozbiorowej stał się Tarnów.Został on wyzwolony z 30 na 31 października 1918.20 października 1919 r.Naczelnik Państwa Marszałek Józef Piłsudski dokonał uroczystego otwarcia Akademii Górniczej w auli Uniwersytetu Jagiellońskiego.W 1925 r.założono w Krakowie Wyższe Studium Handlowe.W latach 1936–1939 w południowo-centralnych dzielnicach Polski powstawał Centralny Okręg Przemysłowy(COP).Był jednym z największych przedsięwzięć gospodarczych II Rzeczypospolitej.Celem COP-u było zwiększenie ekonomicznego potencjału Polski,rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego,a także zmniejszenie bezrobocia wywołanego skutkami wielkiego kryzysu.Na rozwój COP-u przeznaczano w latach 1937-1939 około 60% całości wydatków inwestycyjnych o łącznej wartości 1925 mln zł.

III Rzeczpospolita

Po II wojnie światowej Małopolska obejmowała województwo krakowskie,kieleckie oraz część województwa łódzkiego,lubelskiego i lwowskiego.W 1949 na terenie Małopolski rozpoczęto budowę pierwszego polskiego powojennego miasta.Nowa Huta w założeniu miała się stać socrealistycznym miastem.Jednak w 1951 Nowa Huta stała się dzielnicą administracyjną Krakowa.W 1954 roku otwarto największy wówczas Kombinat Metalurgiczny.W latach 1972–1978 na terenie Małopolski Zachodniej w Zagłębiu Dąbrowskim wybudowano największy kombinat metalurgiczny zajmujący się hutnictwem żelaza.1 stycznia 1999 r.w wyniku reformy administracyjnej po raz pierwszy od ponad 200 lat oficjalnie jednemu z obszarów Polski nadano nazwę„województwo małopolskie”,nawiązującą do historycznego pojęcia Małopolska.We współczesnej polskiej tożsamości społecznej,do Małopolski najczęściej zaliczane są właśnie obszary obecnego województwa małopolskiego i względnie podkarpackiego(pomimo,że większość jego terytorium leży w obrębie dawnej Rusi Czerwonej,w tym sam Rzeszów).Zwraca się również uwagę na małopolskie korzenie terenów województwa świętokrzyskiego,oraz okolic Lublina,Radomia,Częstochowy i Bielska-Białej)Historyczną częścią Małopolski jest też Zagłębie Dąbrowskie,leżące obecnie w województwie śląskim.Na początku XXI wieku Kraków ponownie stał się drugim co do wielkości miastem Polski.

Kultura

Od 1999 roku w maju odbywają się Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego.Impreza trwa dwa dni,podczas których bezpłatnie udostępniane są publiczności zabytki na co dzień zamknięte przed zwiedzającymi.