Złotoryja

(łac.Aureus Mons,niem.Goldberg)miasto i gmina w południowo-zachodniej Polsce,w województwie dolnośląskim,siedziba powiatu złotoryjskiego,nad rzeką Kaczawą.Według danych z 30 czerwca 2012 roku miasto miało 16447 mieszkańców.W średniowieczu ośrodek wydobycia złota,później(do połowy XX wieku)miedzi,obecnie bazaltu.Ponadto przemysł włókienniczy i papierniczy.

Położenie

Złotoryja położona jest na Pogórzu Kaczawskim,w dolinie Kaczawy oraz na otaczających ją wzgórzach,w miejscu,gdzie rzeka wypływa na Równinę Chojnowską.Według danych z 1 stycznia 2010 powierzchnia miasta wynosiła 11,51 km².Miasto stanowi 2% powierzchni powiatu.Według danych z roku 2008 Złotoryja ma obszar 11,51 km²(485.miejsce w kraju),w tym:użytki rolne:60%,użytki leśne:6% Złotoryja historycznie leży na Dolnym Śląsku.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa legnickiego.

Toponimia

W polskojęzycznym dokumencie z 1750 miasto wspomniane jest pod nazwą Goldberga.W polskim źródle z 1895 r.podano polskie nazwy Złotagóra oraz Złotorya.Na polskiej mapie wojskowej z 1935 r.przy oznaczeniu miasta podano polski egzonim Złota Góra.Nazwę Złotoryja ustalono urzędowo w 1946 r.

Historia

Od VIII do X wieku w okolicach dzisiejszej Złotoryi mieszkali przedstawiciele plemienia Trzebowian.Pod koniec XII wieku osiedlili się tu niemieccy górnicy,by wydobywać złoto,od którego Złotoryja wzięła swe wszystkie nazwy:Aurum łac.złoto,Goldberg,niem.Złota Góra).Prawa miejskie osadzie nadał w roku 1211 książę Henryk I Brodaty(stało się to na zamku w sąsiedniej Rokitnicy),osadzając tu niemieckich kolonistów.Jest to najstarsza udokumentowana lokacja na ziemiach polskich,co pod względem prawnym czyni Złotoryję najstarszym miastem Polski.Kilkuset górników ze Złotoryi wzięło udział w 1241 w bitwie z Mongołami pod Legnicą,większość z nich zginęła w walce.W 1290 miasto otrzymało prawo mili,było także ośrodkiem handlu soli i sukna.W 1328 Złotoryja wraz z resztą księstwa legnickiego stała się lennem Czech.Najazdy husytów w latach 1427,1428 i 1431 spowodowały konieczność zbudowania murów obronnych,których znaczne fragmenty wraz z Basztą Kowalską zachowały się do dzisiaj.Na pierwszej mapie Europy z 1467 r.Mikołaj z Kuzy na obszarze Śląska oprócz Wrocławia zaznaczył tylko Złotoryję.W 1497 w mieście panowała epidemia.Aurimontanus założył szkołę miejską w 1504 r.Pierwsze protestanckie kazanie wygłoszono w Złotoryi w 1522 r.w kościele mariackim.W mieście kilka lat później na bazie szkoły Aurimontanusa powstało gimnazjum łacińskie,którego okres świetności przypada na rektorat Valentina Trozendorfa.Renoma szkoły była tak wielka,że książę Fryderyk II rozważał jej przekształcenie w uniwersytet.Śmierć księcia i pożar miasta w 1554 roku przerwały te plany.XVI wiek to okres rozwoju gospodarczego Złotoryi.Powstał tu m.in.browar.Złotoryja wraz z księstwem legnickim przeszła pod zwierzchnią władzę Habsburgów w roku 1526.Rok 1608 przyniósł miastu powódź,w której zginęło ok.50 złotoryjan,w roku 1613 pożar zniszczył 571 domów.Miasta nie ominęła także wojna trzydziestoletnia.Wskutek tych wydarzeń w XVII wieku miasto straciło na znaczeniu.W 1675,po śmierci ostatniego władcy z dynastii Piastów,Jerzego Wilhelma,przeszła pod bezpośrednie panowanie Habsburgów.W roku 1742 Złotoryja wraz z większością Śląska po trzech wojnach śląskich z Austrią została zdobyta przez Prusy.26 sierpnia 1813 cofająca się napoleońska Armia Bobru marszałka Macdonalda przegrała niedaleko Złotoryi bitwę z wojskami pruskimi,dowodzonymi przez feldmarszałka Gebharda von Blüchera. Pod koniec XIX wieku i na początku XX wieku zbudowano linie kolejowe: 15 października 1884 otwarto 1-torową linię do Legnicy(dł.21,3 km), 16 września 1895 otwarto 1-torową linię przez Jerzmanice do Świerzawy(dł.14,9 km), 15 września 1906 otwarto 1–torową linię do Chojnowa(dł.21,6 km). Pierwszy telegraf pojawił się w Złotoryi w 1862,pierwszy telefon podłączono w 1900.W latach dwudziestych XX wieku próbowano ponownie wydobywać złoto w okolicach Złotoryi,bez powodzenia.5 marca 1933 w wyborach do Reichstagu w okręgu złotoryjskim zwyciężyła Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza,zdobywając 25% głosów przy 90% frekwencji.13 lutego 1945 Złotoryję zajęły wojska radzieckie I Frontu Ukraińskiego pod dowództwem marszałka Iwana Koniewa;miasto stało się częścią Polski.Do roku 1949 dotychczasowi mieszkańcy miasta zostali wysiedleni do Niemiec,większość z nich trafia do Solingen w Nadrenii Północnej-Westfalii.W 1945 roku utworzono w Złotoryi powiat złotoryjski,w którego skład weszły miasta Chojnów,Świerzawa i Złotoryja oraz 6 gmin:Krzywa,Nowy Kościół,Pielgrzymka,Rząśnik,Strupice i Zagrodno.W pobliskim Wilkowie i Nowym Kościele otwarto kopalnie rud miedzi(tzw.stare zagłębie),które jednakże zamknięto w latach siedemdziesiątych,z powodu odkrycia znacznie większych,choć uboższych złóż w okolicach Lubina.Powstały także inne zakłady przemysłowe fabryka obuwia,kopalnie bazaltu,fabryka bombek choinkowych.Zaczęły też działać placówki oświatowe:Najpierw 22 września 1945 r.w budynku nr 13 przy obecnej ulicy Marii Konopnickiej rozpoczyna działalność szkoła,której pełna nazwa brzmi Publiczna Szkoła Powszechna,potem od 13 listopada 1946 r.szkoła zajmuje budynek przy placu Zwycięzców 7(dziś Szkoła Podstawowa nr 1 ma adres:pl. Niepodległości 7).W 1947 roku rozpoczęła swoją działalność pierwsza szkoła średnia,jednak już po roku jej praca została przerwana.7 lipca 1951 r.Ministerstwo Oświaty wydało zarządzenie o utworzeniu Państwowej Szkoły Ogólnokształcącej Stopnia Podstawowego i Licealnego w Złotoryi,a jej siedzibą stał się budynek wcześniej należący do Szkoły Podstawowej.Wreszcie l września 1954 r.szkoła otrzymała odbudowany po zniszczeniach wojennych obiekt,który już przed wojną służył oświacie(ufundowany przez małżeństwo Schwabe-Priesemuth w 1877 r.)Obecnie placówka funkcjonuje jako Liceum Ogólnokształcące im.Jana Pawła II w Złotoryi.W 1992 roku założone zostało Polskie Bractwo Kopaczy Złota,nawiązujące do tradycji dawnych górników ze Złotoryi,które corocznie organizuje w mieście Mistrzostwa Polski w Płukaniu Złota,a w 2000 i 2011 mistrzostwa świata.Pod koniec lat dziewięćdziesiątych rozpoczęto i jest to kontynuowane,odrestaurowanie starówki mocno zaniedbanej w okresie PRL. Zabytki

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

• Stare Miasto
• kościół pomocniczy pw.Narodzenia Najświętszej Maryi Panny,z 1230 r.,XVI-XX w.
• kościół cmentarny dawniej pw.św.Mikołaja,obecnie polsko-kat.pw.Świętego Krzyża,z XIV-XIX w.;położony na wzgórzu,gdzie na przełomie XII w. i XIII w.powstała osada górników złota.Zdobi go okazały,XIV-wieczny portal z misterną dekoracją roślinną.Na zewnętrznych elewacjach zachowały się interesujące epitafia z czasów nowożytnych
• zespół klasztorny franciszkanów, z XV-XIX w.:kościół,obecnie par.pw.św.Jadwigi,klasztor,obecnie plebania są dziełem zakonu franciszkanów,sprowadzonych przez św.Jadwigę w pierwszej połowie XIII w.Świątynia po osiemnastowiecznej odbudowie,z barokowym wystrojem fasady i wnętrza.Tuż obok kościoła znajduje się wotywna kapliczka słupowa z końca XV stulecia i XVIII-wieczna statua św.Jana Nepomucena
• zespół mauzoleów na cmentarzu komunalnym,ul.Cmentarna 10,z XVIII w.-XX w.:
• mauzolea rodzin:Guenther,Langner i Jaekel;Eisler,Gottschling,Haerold,Schmaller,Schoffer;Hoeher i Ehrlich;Mende,Gottschling;Schafer i Hibner;Steinbrecher,Weber,Hein,Schubert,Kuehn
• pozostałości murów obronnych,z XIV w.,XVI w.
• brama Górna zw.Basztą Kowalską,z XIV w.,XVI w.,jej gotycki hełm zniszczono podczas walk o miasto w czasie wojen napoleońskich.Do dzisiaj zachowały się fragmenty średniowiecznych obwarowań
• katownia,ul.Zaułek,z XVIII w.
• domy,ul.Konopnickiej 15(d.27),19(d.30);21 i 21a(d.20,20a),z 1785 r. i 1965 r.,24(d.28)
• dom,ul.Mickiewicza 30,z XVII w.,XIX w.
• dom,ul.Piłsudskiego 24,z XVIII w.,k.XIX w.
• dom,Rynek 2,z XVI w.,k.XIX w.
• zajazd,ob.hotel,Rynek 5,z 1623 r.,XVII w.,XIX w.
• domy,Rynek 6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,z XVI w.,XVII w.,1730 r.,XVIII w.,XIX w.
• dom,ul.Szkolna 2,z XVI w.,XVIII w.
• domy,pl.Niepodległości 3,4,5,z 1738 r.,k.XIX w.
• młyn z częścią mieszkalną,ul.Kolejowa 6/8,z poł.XVII w.,k.XIX w.
• wieża wodociągowa,z pierwszej poł.XVIII w.

inne zabytki:

• Cmentarz żydowski w Złotoryi

Turystyka

Lista atrakcji turystycznych:

• Baszta Kowalska
• czternastowieczne mury obronne
• Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny
• Kościół św.Jadwigi
• Kościół św.Krzyża(dawniej i potocznie:św.Mikołaja)
• Fontanna Delfina
• Fontanna Górników
• Kopalnia Złota"Aurelia"
• Muzeum Złota
• Rezerwat przyrody Wilcza Góra

Demografia

Struktura demograficzna mieszkańców Złotoryi wg danych z 31 grudnia 2007

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
Jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
Populacja	16492	100	8709	52,81	7783	47,19
Wiek przedprodukcyjny(0–17 lat)	2892	17,54	1421	8,62	1471	8,92
Wiek produkcyjny(18–65 lat)	11409	69,18	5699	34,56	5710	34,62
Wiek poprodukcyjny(powyżej 65 lat)	2191	13,29	1589	9,63	602	3,65

Komunikacja i transport

Miasto przecina szereg dróg wojewódzkich:

• droga wojewódzka nr 328 Marciszów-Nowe Miasteczko(droga do Jeleniej Góry i Chojnowa)
• droga wojewódzka nr 363 Bolesławiec-Ujazd Górny(droga do Bolesławca i Jawora)
• droga wojewódzka nr 364 Gryfów Śląski-Legnica(droga do Lwówka Śl. i Legnicy z dojazdem do Autostrady A4)

oraz linii kolejowych:

• 284Legnica-Zawidów obecnie eksploatowany jest tylko 1-torowy zelektryfikowany(w 1988)odcinek z Legnicy do stacji Jerzmanice-Zdrój o długości 23,7 km(14 grudnia 2008 ponownie uruchomiono przewozy pasażerskie,zawieszenie przewozów nastąpiło 31 sierpnia 2009 roku).Początki linii sięgają 15 października 1884
• 316Złotoryja-Rokitki linia 1-torowa nieprzejezdna(od kwietnia 2004)na całym 29,3 km odcinku.Początki linii sięgają grudnia 1906

Linie kolejowe towarowe i osobowe

W okolicy Złotoryi znajdują się liczne zakłady zajmujące się wydobyciem surowców mineralnych.
W transporcie wykorzystywane są linie:

• 312Jerzmanice-Zdrój-Marciszów(budowa:1895-1896)eksploatowana na 3,24 km odcinku Jerzmanice Zdrój-Krzeniów obsługa zakładu PGP w Krzeniowie i Wilkowie

• 342Jerzmanice-Zdrój-Wilków eksploatowana na odcinku 3,5 km,obsługa zakładu PGP na Wilczej Górze

• Bocznica Krzeniów PGP Bazalt Wilków 4 km bocznica zakładu PBP Bazalt

Linie kolejowe osobowe

• 284 Jerzmanice-Zdrój-Wrocław(brak pociągów osobowych)

Transport publiczny

W mieście istnieje dworzec PKS obsługujący ważne połączenie Sudetów z Morzem Bałtyckim i inne połączenia krajowe,wojewódzkie i lokalne.Do miasta dojeżdżała linia Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego z Legnicy(linia nr 22 Legnica PKP-Złotoryja Szpital),w dniu 1 lipca 2009 linia ta została zlikwidowana.W Złotoryi przewozem osób zajmują się również firmy prywatne,które świadczą usługi przewozowe na trasach Złotoryja Legnica,Wojcieszów Wrocław i innych.

Lądowisko

Ok.18 km na południowy wschód od miasta zlokalizowane jest lądowisko Złotoryja-Baryt.

Sport

Ze Złotoryi wywodzi się słynna w całej Europie artystyczno-akrobatyczna grupa"Ocelot".W mieście działa pierwszoligowe Złotoryjskie Towarzystwo Tenisowe.W Złotoryi działa też klub kolarski"Baszta"Złotoryja,którego zawodnicy startują w zawodach nie tylko na Dolnym Śląsku.Klub organizuje wyścigi kolarskie.Złotoryja leży także na trasie wyścigu Tour de Pologne.W Złotoryi działa też klub piłki nożnej ZKS Górnik Złotoryja,którego zawodnicy reprezentują miasto na Dolnym Śląsku.Miasto jest także organizatorem Mistrzostw Polski w Płukaniu Złota,organizowało również mistrzostwa świata w tej dyscyplinie.W Złotoryi funkcjonuje lekkoatletyczny klub sportowy"AURUM",zarejestrowany w Polskim Związku Lekkiej Atletyki.W Złotoryi działa klub piłki ręcznej KPR"Gwarek"Złotoryja.Jego zawodnicy reprezentują Złotoryję w lidze dolnośląskiej.Działa również klub siatkarski KKS REN-BUT Złotoryja który jest w 3 Lidze.W Złotoryi działa klub strzelecki"Agat Złotoryja"

Obiekty sportowe w Złotoryi

• Stadion Miejski(Piłka Nożna,lekkoatletyka)3000 miejsc na trybunach ul.Sportowa
• Hala Sportowa Tęcza(tenis,siatkówka,koszykówka,piłka ręczna,futsal,ponadto siłownia i salon SPA)102 miejsca na trybunach(w planie 400)ul.Wilcza
• Hala Sportowa przy Liceum Ogólnokształcącym(siatkówka,koszykówka,piłka ręczna,futsal,akrobatyka)ul.Kolejowa
• Korty Tenisowe ok.200 miejsc ul.M.Konopnickiej
• Strzelnica Sportowa
• Miejski Ośrodek Rekreacji"Pałacyk"(siatkówka plażowa,kajakarstwo,rowery wodne,pływanie)ul.Sportowa
• Basen Miejski ul.K.Miarki
• Boisko Orlik przy ulicy Wiosennej i przy ulicy Wojska Polskiego
• Boiska przy ulicy Lubelskiej(piłka ręczna,koszykówka,siatkówka,bieżnia 400 m oraz do skoku w dal)

Gospodarka

Miasto znajduje się w podstrefie Legnickiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.
Lista przedsiębiorstw w Złotoryi zatrudniających ponad 600 osób:

• Adeo Screen Sp.z o.o.
• Kühnl Polska Sp.z o.o.
• Wilena Sp.z o.o
• Eucoso Sp.z o.o.
• AKsys Polska Sp.z o.o.
• PTB Sp.z o.o.
• Przedsiębiorstwo Górniczo-Produkcyjne"BAZALT"S.A.

Lista przedsiębiorstw w Złotoryi zatrudniających ponad 1000 osób:

• Kopalnie Surowców Skalnych SA
• Kopalnia bazaltu Colas Wilcza Góra
• "Vitbis"Sp.z o.o.producent ozdób choinkowych
• "Siku"producent zabawek

Wspólnoty wyznaniowe

Kościół rzymskokatolicki posiada w mieście 3 parafie:

• Parafia Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Złotoryi
• Parafia św.Jadwigi Śląskiej w Złotoryi
• Parafia św.Józefa Robotnika w Złotoryi

W Złotoryi mieszkają też wyznawcy Kościoła Polskokatolickiego.Miejscowa parafia Krzyża Świętego nie posiada duchownego ani obiektu sakralnego.Wierni utrzymują obecnie kontakt z parafią w Jeleniej Górze.W mieście działalność religijną prowadzi także Zbór Świadków Jehowy z Salą Królestwa.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Mimoń
• Buczacz
• Westerburg
• Pulsnitz
• Magdeburg
• Solingen

Złotoryjanie

• Valentin Trozendorf,rektor Gimnazjum Łacińskiego w Złotoryi(XVI wiek)
• Mariusz Szczygieł,dziennikarz
• Roman Kołtoń,dziennikarz
• Jacek Wyskup,członek duetu akrobatycznego Melkart Ball,zwycięzca programu"Mam Talent"
• Andrzej Chyra,aktor(swoją Złotoryję opisał w miesięczniku Zwierciadło 06/2008)
• Gabriel Fleszar,piosenkarz
• Alfreda Mularczyk,polityk,posłanka na Sejm PRL VIII kadencji.