Jędrzejów

Miasto w województwie świętokrzyskim,stolica powiatu jędrzejowskiego,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Jędrzejów.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa kieleckiego.

Położenie geograficzne

Miasto Jędrzejów leży w odległości 38 km od Kielc,78 km od Krakowa i około 101 km od Częstochowy.Przez miejscowość płyną dwie niewielkie rzeki Jasionka i Brzeźnica.Kraina geograficzna,w której znajduje się Jędrzejów to Płaskowyż Jędrzejowski,będący częścią Wyżyny Małopolskiej.Przed powstaniem osad ludzkich w miejscu Jędrzejowa znajdowały się bagna.Rzeźba terenu nie jest zbytnio urozmaicona.Najniżej położony punkt znajduje się w dolinie Brzeźnicy(201 m n.p.m.),zaś najwyższy szczyt to wzgórze Gaj(301 m n.p.m.)na północ od Jędrzejowa.

Informacje statystyczne

Według danych z 31 grudnia 2010 r.miasto zajmowało powierzchnię 11,37 km² i liczyło 16139 mieszkańców,z czego liczba mężczyzn wynosiła 7716 osób(47,8%),zaś kobiet 8423(52,2%).Gęstość zaludnienia wynosiła 1419 osób/km².

Historia 

Początki osady 

Pomiędzy VII a XII w.na terenie dzisiejszego Jędrzejowa istniała osada o nazwie Brzeźnica.Jednak w wyniku ostatnich badań archeologicznych stwierdzono,że ludzkie osiedla musiały powstać tu zdecydowanie wcześniej.Jednym z takich przykładów są znalezione w pobliskiej wsi Skroniów monety z podobizną Cesarza Diokleciana.Po tym odkryciu archeologowie stwierdzili,że osada ta prowadziła ożywione kontakty handlowe z Imperium Rzymskim.Było to zasługą dogodnego położenia.Brzeźnica leżała blisko szlaku bursztynowego prowadzącego z Akwilei do Kłajpedy.Z Rzymianami handlowano produktami takimi jak skóra i wapień z Gór Świętokrzyskich w zamian za pieniądze.

Pierwsze udokumentowane dzieje

Pierwsze wzmianki o wsi Brzeźnica pojawiły się w dokumencie fundacyjnym klasztoru cysterskiego wydanego przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janika z 1153 roku.Pismo to ostatecznie zatwierdziło istnienie klasztoru cysterskiego,który został założony w 1149 roku przez cystersów przybyłych z Morimond w Burgundii.W dokumencie tym wymienił nadania poczynione na rzecz mnichów,w tym siedzibę wspólnoty,czyli Brzeźnicę z kościołem św.Wojciecha.Nazwę osady zapisano łamaną łaciną jako Brysinch.Tę nazwę do dziś zachowała rzeka przepływająca przez Jędrzejów,ale dla osady już w XII w.weszła i utrwaliła się nazwa Jędrzejów.Na przełomie 1166/67r.odbył się tutaj wielki zjazd książąt i możnych z okazji uroczystego poświęcenia kościoła klasztornego.Był to przebudowany kościół św.Wojciecha,którzy mnisi dostosowali do swoich potrzeb i któremu dodali wezwanie Najświętszej Maryi Panny.Wystawiony wtedy dokument nie mówi już o Brzeźnicy,ale nazywają ją oczywiście po łacinie Andrzeiow,Andreiow i Andreow.

Początki Polski i I Rzeczpospolita

W początkach państwa polskiego okolice Jędrzejowa wchodziły w skład ziemi krakowskiej,ziemi sandomierskiej oraz ziemi wiślickiej.Rzeka Nida była granicą kościelną między diecezjami gnieźnieńską i krakowską.Podczas rozbicia dzielnicowego region jędrzejowski wchodził w skład dzielnicy krakowsko-sandomierskiej.Jędrzejów stał się miastem 16 lutego 1271 r.,kiedy to książę Bolesław Wstydliwy nadał prawa miejskie na prawie magdeburskim.Miasto liczyło wtedy ponad 3 tysiące mieszkańców.Niecałe dwa stulecia później jeden z opatów Nieustęp,nadał prawo mieszkańcom do wybudowania ratusza,sukiennic,postrzygalni i wagi miejskiej.Budynki te przyczyniły się do szybkiego rozwoju osady,niestety nie zachowały się do dnia dzisiejszego.W czasie wojny północnej Jędrzejów i Małogoszcz zostały złupione przez wojska szwedzkie Karola XII.19 lipca 1702 r.pod Kliszowem wojska saskie pod dowództwem Augusta II i polskie pod dowództwem Hieronima Lubomirskiego stoczyły bitwę ze Szwedami.Do niedawna można było zwiedzić chatę wiejską i stół,przy którym zasiadać mieli August II,Stanisław Leszczyński i Karol XII.

Insurekcja kościuszkowska

W klasztorze cystersów przez pewien czas mieszkał Tadeusz Kościuszko wraz z wojskiem,przygotowując się do bitwy z Denisowem.Książę Józef Poniatowski zgłosił się do obozu Kościuszki jako ochotnik.W powstaniu brało udział wielu mieszkańców ziemi jędrzejowskiej,w tym Stefan Dembowski,dziedzic majątku Potok,jeden z najbliższych współpracowników Kościuszki,desygnowany na jego następcę w razie jego śmierci.

Powstanie listopadowe

Mieszkańcy Jędrzejowa od początku brali udział w powstaniu listopadowym.Jednym z członków sprzysiężenia podchorążych był ppor.Ludwik Borkiewicz z otoczenia księcia Konstantego.Przed zamachem na wielkiego księcia,w mieszkaniu Borkiewicza odbyła się narada spiskowców pod przewodnictwem Piotra Wysockiego.Ze znaczniejszych postaci ziemi jędrzejowskiej w powstaniu udzielali się Jan Ledóchowski z Krzelowa,poseł jędrzejowski i sędzia pokoju w Jędrzejowie oraz Roman Sołtyk z Koneckiego,właściciel dóbr ziemskich w Mokrsku.Okrzyk Ledóchowskiego:nie ma Mikołaja!,poparty przez galerię sejmu doprowadził do detronizacji cara.Żołnierze z jędrzejowskiego weszli w skład 10 pułku pod dowództwem podpułkownika Piotra Wysockiego i brali udział w obronie Woli.Zasilili również 1 pułk Krakusów jako 3 szwadron jędrzejowski,a w pomieszczeniach klasztoru cysterskiego urządzono polski szpital wojskowy.

Powstanie styczniowe

W styczniu 1863 udało się nie dopuścić do branki.Odbijanie spisowych odbyło się jeszcze w innych punktach regionu,m.in.w Wodzisławiu.Tutejszy kler prowadził agitację w czasie powstania,np.ks.Walenty Witkowski,którego władze cesarskie określiły jako wroga państwa.Wielu księży ukarano karami pieniężnymi za sprzyjanie powstańcom oraz udział w manifestacjach w czasie pogrzebów powstańców.Walki powstańcze w okolicach Jędrzejowa trwały półtora roku,doszło do ok.30 potyczek,m.in.pod Małogoszczem,Oksą,Warzynem,Ciernem,Obiechowem oraz w rejonie Wodzisławia i Jakubowa.Bitwy te toczyły się m.in.pod dowództwem Langiewicza.

II Rzeczpospolita

3 marca 1915 do Jędrzejowa przybył Józef Piłsudski razem z I Brygadą.Marszałek bywał gościem w domu Przypkowskich,których potomkowie do dziś są kustoszami Muzeum im.Przypkowskich.Pobyt Józefa Piłsudskiego w Jędrzejowie upamiętnia marmurowa tablica,wmurowana na fasadzie muzeum.Tablicę tę kazali usunąć w czasie okupacji Niemcy,przetrwała ona zamurowana pod tynkiem do 1981.

II wojna światowa

Podczas kampanii wrześniowej miasto nie ucierpiało zanadto ale ofiary wśród ludności były dość poważne.Utworzono tu getto dla ludności żydowskiej,znajdujące się na ulicach:Kilińskiego,Pińczowska,Duh-Imbora i Głowackiego,kilkadziesiąt osób wywieziono do Auschwitz.Naziści wymordowali ok.3000 mieszkańców w tym całą ludność żydowską.W okolicy działały oddziały partyzanckie nazywane Jędrzejowskim Obwodem AK.Największym sukcesem tych oddziałów był udany zamach na gestapowca Helmuta Kappa,dzięki którym powstała Republika Pińczowska.14 stycznia 1945 wojska radzieckie wkroczyły do miasta.

Ekonomia

Handel i usługi

Spośród różnego rodzaju firm zarejestrowanych w Jędrzejowie najwięcej jest sklepów spożywczych,sklepów przemysłowych i firm zajmujących się handlem obwoźnym.Jeżeli chodzi o usługi,to przeważająca liczba zarejestrowanych firm świadczy usługi budowlane.Następnie w kolejności to zakłady naprawcze różnego typu i usługi transportowe,sporo osób zapewnia usługi odzieżowe.

Przemysł

Na terenie Jędrzejowa rozwija się m.in.przemysł cementowy,metalowy i budownictwo.Na lokalnym rynku liczą się i wpływają na jego ogólny rozwój m.in.FAMET"BIFAMET Zakład Produkcyjny Nr 2",Przedsiębiorstwo Budownictwa Ogólnego"Kartel",Browar"Strzelec"oraz"Universal leaf Tobacco".Skutecznie rozwijają się firmy sektora prywatnego,które z powodzeniem konkurują na terenie całego kraju,a nawet za granicą.

Browar w Jędrzejowie

Tradycje warzenia piwa w Jędrzejowie sięgają przełomu XVIII i XIX wieku,kiedy to cystersi zatrudnili pierwszych piwowarów.Jednym z nich był Piotr Nawrot,który według dokumentu z 1819 r.warzył piwo dla klasztoru od 22 lat,za co otrzymał wynagrodzenie w kwocie 200 złotych polskich.Duży zakład piwowarski w Jędrzejowie powstał na początku XX wieku.Nowoczesny jak na owe czasy budynek browaru wybudowano w 1906 r.Później także na potrzeby browaru wybudowano słodownie.W 1931 r.jędrzejowski browar produkował rocznie 8097 hektolitrów piwa,a słodownia uchodziła za jedną z największych w Europie.Współcześnie te wielowiekowe tradycje kontynuuje działający od 1995 r.zakład piwowarski(jeden z najnowocześniejszych w Polsce),należący do Browarów Polskich"Brok-Strzelec"SA.

Kultura i zabytki

Szczególny wkład w kulturę staropolską wniosło kronikarsko-literackie piśmiennictwo zmarłego w Jędrzejowie Wincentego Kadłubka oraz twórczość pisarska Mikołaja Reja z Nagłowic.Nieopodal,w Zdanowicach,przechowywana jest biblioteka,dekoracje,kostiumy i inne akcesoria warszawskiego Teatru Narodowego przekazane przez Wojciecha Bogusławskiego.
Muzeum im.Przypkowskich
Jedną z najważniejszych atrakcji turystycznych Jędrzejowa jest Muzeum im.Przypkowskich,powstałe w wyniku przekazania państwu 3 lutego 1962 kolekcji zegarów słonecznych,przyrządów astronomicznych oraz biblioteki starodruków przez rodzinę Przypkowskich.W zbiorach znajduje się także list Zygmunta Starego z roku 1535 pisany do Mikołaja Przypkowskiego.Założycielem istniejącej do dziś biblioteki Muzeum stał się Jan Józef Przypkowski(1707-1758),profesor matematyki i astronomii na Uniwersytecie Jagiellońskim.Natomiast twórcą zbiorów astronomiczno-gnomonicznych,stanowiących podstawę muzeum był Feliks Przypkowski(1872-1951).Interesował się m.in.astronomią oraz gnomoniką.Zbiory obecnie obejmują ponad 600 zegarów słonecznych oraz astronomicznych przyrządów pomiarowych.Oprócz zegarów muzeum posiada bogaty dział grafiki i ekslibrisu z kolekcją księgoznaków liczącą ok.20000 egzemplarzy od XVI w.do czasów najnowszych.Powstał też dział gastronomii.Muzeum im.Przypkowskich obecnie zajmuje trzecie miejsce w świecie pod względem liczebności i wartości zegarów słonecznych,tuż po Planetarium w Chicago i Science Museum w Oxfordzie. 
Religia
Najstarszymi budowlami sakralnymi Jędrzejowa istniejącymi dotychczas są dwa kościoły:bł.Wincentego Kadłubka i św.Trójcy.Historia ich założenia sięga początków XII w.Pierwszy został założony ok.roku 1140,jako pierwsze opactwo w Polsce i filia burgundzkiego klasztoru Morimond.W 1152 r.założyli tutaj szpital klasztorny,jako najstarszy w Polsce.Opactwo to jest obecnie także sanktuarium bł.Wincentego Kadłubka(1160-1223),który zrezygnował z biskupstwa krakowskiego i został cystersem w Jędrzejowie.Klasztor wzniesiony przez Gryfitów,przebudowany został w 1166 r.,kolejnej przebudowie uległ w II poł.XV w.oraz w XVIII w.W wyniku przekształceń z romańskiego nabrał cech gotyckich i barokowych.W klasztorze jędrzejowskim znajdują się jedne z najciekawszych organów(1745-1754)w Europie,dzieło polskiego organmistrza Józefa Sitarskiego.
W Jędrzejowie działają obecnie parafie rzymskokatolickie:

• Parafia bł.Wincentego Kadłubka w Jędrzejowie
• Parafia Matki Bożej Łaskawej w Jędrzejowie
• Parafia Trójcy Świętej w Jędrzejowie
• Kościół Trójcy Świętej w Jędrzejowie

W mieście działa także Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy z Salą Królestwa.Pamiątką po mieszkańcach miasta innego wyznania jest cmentarz żydowski.Przy ul 11 Listopada św.Walentego znajduje się mała kapliczka należąca do wyznania starokatolickiego.Z powodu braku kapłana wierni przeszli na wyznanie rzymskokatolickie.
Kolej wąskotorowa
W Jędrzejowie rozpoczyna swój bieg Świętokrzyska Kolej Dojazdowa,zwana także"Ciuchcią-Express Ponidzie",dysponująca obecnie trzema sprawnymi lokomotywami Lxd2 oraz parowozem Px48.W lecie w każdą niedzielę o godzinie 10.00 kolejka wyrusza ze stacji Jędrzejów Wąskotorowy(około kilometra od stacji głównej PKP)w malowniczą wycieczkę po rozlewisku Nidy.Po drodze na turystów czeka ognisko w Umianowicach i stacja końcowa przy zalewie w Pińczowie.Kolejka wraca do Jędrzejowa o 18.00. 
Oświata

• Szkoła podstawowa nr 2 im.Komisji Edukacji Narodowej dyrektor Marek Maj
• Szkoła podstawowa nr 3
• Szkoła podstawowa nr 4
• Szkoła Specjalna nr 5
• Gimnazjum nr 1 dyrektor Aleksander Leszek Brzeźiński
• Gimnazjum nr 2
• Gimnazjum Specjalne nr 3
• I LO im.Mikołaj Reja w Jędrzejowie dyrektor Marek Zygan
• Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych im.Ks.Stanisława Konarskiego dyrektor Władysław Równicki
• ZSP nr 2 im.gen.Stefana Roweckiego"Grota"dyrektor Władysław Blicharski

Osoby związane z Jędrzejowem

Stanisław Konarski(1700-1773)ksiądz,pisarz,urodzony w Żarczycach Dużych koło Małogoszcza w ziemi jędrzejowskiej Mikołaj Rej(1505-1569)pisarz,właściciel odległych o 15 km od Jędrzejowa Nagłowic Stanisław Czernik(1899-1969)poeta,absolwent seminarium w Jędrzejowie Maciej Jędrzejowczyk(zm.1629)drukarz krakowski pochodzący z Jędrzejowa Wincenty Kadłubek(zm.1223)kronikarz polski,tworzył i zmarł w Jędrzejowie Jan Mierzejewski lekarz psychiatra i neurolog,profesor,urodzony w Jędrzejowie Franciszek Piasecki(1838-1909)rzeźbiarz,tworzył i zmarł w Jędrzejowie Feliks Przypkowski(1872-1951)lekarz,twórca Muzeum im.Przypkowskich Tadeusz Przypkowski(1905-1977)bibliofil,fotograf,kolekcjoner Ignacy Kwarta(1898-1945)lekarz,komunista,zastępca Przypkowskiego od 1934 Magdalena Waligórska(ur.1981)aktorka urodzona w Jędrzejowie Kazimierz Zenkteller(1884-1955)oficer wojska polskiego,mieszkał i zmarł w Jędrzejowie Wacław Ćmakowski(1902-1968)ppłk AK,pseudonim"Srogi",od maja 1940 do sierpnia 1944 komendant Obwodu Busko"Borsuk",zmarły w Jędrzejowie Rafał Grzyb(ur.1983)piłkarz Jagiellonii Białystok urodzony w Jędrzejowie

Infrastruktura i transport

Transport drogowy

Miasto ma bardzo dogodne położenie komunikacyjne leży bowiem na przecięciu trzech ważnych szlaków drogowych:

• Warszawa-Kraków
• Kielce-Katowice
• Tarnobrzeg-Katowice

Przez Jędrzejów przebiegają drogi:

• droga krajowa nr 7 Gdańsk Elbląg Warszawa Kielce Kraków Chyżne
• droga krajowa nr 78 Chałupki Wodzisław Śl. Gliwice-Zawiercie-Chmielnik
• droga wojewódzka nr 728 Końskie Jędrzejów
• droga wojewódzka nr 768 Kazimierza Wielka Jędrzejów

Lokalne połączenia autobusowe obsługuje przedsiębiorstwo PKS Jędrzejów.Posiada też linie dalekobieżne do Kielc i Łodzi.Dużą rolę odgrywają przewoźnicy prywatni,obsługujący linie do Kielc,Sędziszowa i prawie wszystkich miejscowości w polu 20 km od Jędrzejowa.

Transport kolejowy

Przez miasto przechodzi ważny szlak kolejowy łączący Kraków i Katowice z Warszawą i Lublinem. Jędrzejów posiada dwie stacje kolejowe:

• Jędrzejów na trasie Kielce Kraków.
• Jędrzejów Wąskotorowy na trasie Świętokrzyskiej Kolei Dojazdowej.

Współpraca zagraniczna

Miasto Jędrzejów współpracuje z następującymi miastami:

Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Reichenbach	Niemcy	1 maja 2005
Keszthely	Węgry	2002