Trybunał Królestwa Polskiego,Trybunał Główny Koronny(łac.Iudicium Ordinarium Generale Tribunalis Regni)najwyższy sąd apelacyjny Korony Królestwa Polskiego I Rzeczypospolitej dla spraw prawa ziemskiego normującego stosunki między szlachtą.W 1581 roku ustanowiono na wzór koronnego Trybunał Litewski.
Historia
Do 1578 roku najwyższym sędzią był król,który w swym sądzie nadwornym
mógł sądzić sprawy wszystkich rodzajów i wywołać przed swój sąd każdą
sprawę w królestwie.Do początków XVI wieku każdy mógł zażądać sądzenia
jego sprawy przez sąd królewski.Od wprowadzenia w polskim prawie w 1523 roku apelacji
sąd królewski stał się również najwyższym sądem odwoławczym.Mimo tego,że król posługiwał się do sądzenia komisarzami,sąd królewski nie mógł
poradzić sobie ze sprawnym i szybkim wymiarem sprawiedliwości.Początkowo próbowano zaradzić sytuacji tworząc jako sądy drugiej
instancji sądy wiecowe
dla każdego województwa,z wojewodami na czele.Sąd królewski zaczął
również odsyłać do sądów wiecowych sprawy,które wpływały do niego jako
sądu pierwszej instancji.Nie udrożniło to jednak wymiaru
sprawiedliwości,a spowodowało większe zamieszanie co do właściwości
poszczególnych sądów.Konieczne w takiej sytuacji prace nad reformą
sądownictwa przebiegały w okresie ruchu egzekucyjnego i walki szlachty o zwiększenie udziału we władzy.W efekcie szlachta
uzyskała wyłączny wpływ na sądownictwo ziemskie kosztem uprawnień
króla.W 1563 utworzono jednorazowe sądy ostatniej instancji w
województwach przekazując im wszystkie sprawy z sądów królewskich.Podobnie uczyniono w czasie pierwszego i drugiego bezkrólewia.Ostatecznie w 1578 roku Stefan Batory zrzekł się uprawnień najwyższego sędziego na rzecz utworzonego jednocześnie Trybunału Koronnego.
Skład
Sądzili w nim reprezentanci szlachty i duchowieństwa.Deputatów świeckich było dwudziestu siedmiu i byli oni wybierani corocznie na sejmikach deputackich po jednym lub dwóch z województwa,w zależności od jego wielkości.Sześciu deputatów duchownych wybierały kapituły.Uczestniczyli oni w rozstrzyganiu spraw,gdy jedną ze stron był
duchowny(stanowili wówczas połowę składu orzekającego).Na czele
trybunału stał obieralny marszałek.Deputatom duchownym przewodził
prezydent,którym zostawał zazwyczaj kanonik gnieźnieński.Początkowo Trybunał zbierał się w Piotrkowie dla województw i ziem prowincji wielkopolskiej(województwa:poznańskie,kaliskie,sieradzkie,łęczyckie,brzeskokujawskie,inowrocławskie,mazowieckie,płockie,rawskie oraz ziemia wieluńska i ziemia dobrzyńska).W Lublinie dla województw i ziem prowincja małopolskiej(województwa:krakowskie,sandomierskie,ruskie,podolskie,podlaskie,wołyńskie,bełskie,lubelskie,a od 1590 województwa:kijowskie,bracławskie i czernihowskie).W Łucku sądzono sprawy z ziem ruskich Korony.Od 1590 roku zaprzestano sesji w Łucku,a cała prowincja małopolska sądziła się odtąd w Lublinie.Sesje w lubelskim ratuszu odbywały się wiosną i latem,a na piotrkowskim zamku jesienią i zimą.Sejm konwokacyjny w 1764 roku ustanowił dwa oddzielne sądy trybunalskie:Trybunał Koronny Wielkopolski i Trybunał Koronny Małopolski.Sesje trybunału wielkopolskiego odbywały się odtąd w Piotrkowie,w Bydgoszczy i w Poznaniu(od niedzieli po Wielkanocy do 3 lipca).Trybunał małopolski obradował na przemian w Lublinie i we Lwowie.Jednak już konstytucja Sejmu Repninowskiego Złączenie Trybunału Koronnego z 1768 roku przywróciła jeden wspólny trybunał dla Korony,wprowadzając sesje kadencji wielkopolskiej na przemian w Kaliszu i Piotrkowie,a w kadencji małopolskiej w Lublinie.Pisarzem trybunału piotrkowskiego był pisarz ziemski sieradzki,a trybunału lubelskiego pisarz ziemski lubelski.Uposażeniem deputatów była pobierana taksa pół złotego od wyroku,wydatki kancelaryjne finansowano z wadiów wniesionych przez procesujące się strony.
Kompetencje
Kompetencje Trybunału Koronnego określiła konstytucja sejmu walnego warszawskiego w 1578 roku.Trybunał był drugą i ostatnią instancją dla spraw cywilnych,rozstrzyganych w sądach ziemskich,grodzkich,podkomorskich,komisarskich i wiecowych.Rozpatrywał też sprawy karne wniesione według kompetencji sądów
grodzkich oraz wypadki naruszenia procedur i łamanie prawa przez starostów i urzędników grodzkich.Tylko najcięższe sprawy,w których osiadłemu szlachcicowi groziła
kara śmierci,więzienia,lub utrata czci czy majątku rozstrzygał sąd sejmowy.Sprawy rozstrzygano jednomyślnie.Jednak gdy dwa głosowania nie dały
rezultatu,w trzecim decydowała większość.Przy równości głosów sprawę
odsyłano do sejmu,a od 1607 roku do następnej sesji trybunału.W
przypadku spraw mieszanych(gdy jedną ze stron był duchowny),w razie
braku większości głosów,decydował sąd sejmowy.Wyroki trybunalskie wydawano w formie dekretów,podpisywanych przez
trzech deputatów.Wyroki te nie mogły być podważane ani znoszone przez
żaden sąd,a ich egzekucję powierzano odpowiednio sądom grodzkim.Językiem urzędowym dla rozpatrywania spraw z województw i ziem koronnych była łacina,sprawy z terenów litewsko-ruskich załatwiano w języku ruskim,a od XVIII praktycznie tylko w języku polskim.
Działanie Trybunału
Wprowadzenie Trybunału usprawniło początkowo szlachecki wymiar
sprawiedliwości.Dość szybko dały jednak o sobie znać negatywne cechy
sądownictwa sprawowanego przez niefachowców,uzależnionych od corocznego
wyboru.Co prawda Trybunał miał do pomocy fachową obsługę prawników,decyzje jednak podejmowali szlacheccy sędziowie.Trybunał trapiły
podobne jak sejm
choroby.Dochodziło do zrywania trybunałów przy okazji rugów deputatów(sprawdzania ważności mandatów deputackich).Wybory na sejmikach
deputackich stały się okazją do walki różnych frakcji.Następowało
uzależnienie deputatów od magnatów,których sile i poparciu zawdzięczali
wybór na sejmikach.Deputatom zarzucano powszechnie przekupność i brak
niezależności.Ufundowanie Trybunału,czyli rozpoczęcie sesji,stało się
jednym z ważniejszych wydarzeń roku.Zainteresowani ściągali do miast
trybunalskich ze stronnikami,magnaci z wojskami nadwornymi,w celu
wywarcia presji na przeciwników,a w razie potrzeby aby nie dopuścić do
ukonstytuowania się niewygodnego dla nich trybunału.Próbowano podjąć środki zaradcze uchwalając konstytucje mające
poprawić funkcjonowanie trybunałów(1616,1670).Niewiele to jednak
pomagało.Jeden z sejmików kapturowych podczas bezkrólewia w 1673 roku skarżył się w swoich laudach:Trybunał
jako exorbituje najlepiej litigantes wiedzą,że i prawo pod czas nie
prawem,regestra pro libitu,mieszają,ordynacji nie słuchają,korrupcje
biorą,fakcje stroją et omnia pro velle,non pro iustitia,pro imperio,non pro lege sibi licere arogant,więcej się bankietami niż sądami
zabawiają,skąd spraw in immensum narosło.
Upadek
W XVIII wieku doszło do całkowitego uzależnienia trybunałów od
magnaterii.Ferowane przez nie wyroki sądowe stały się narzędziem w
walce zwalczających się fakcji magnackich,a strona,która obsadziła
swoimi stronnikami sąd trybunalski mogła liczyć na uzyskanie znaczącej
przewagi nad przeciwnikami.Nie pomogła tu wielka korektura Trybunału Koronnego z 1726 roku mająca dokonać reformy trybunałów.Współczesny pamiętnikarz Jędrzej Kitowicz pisał:Każdy
deputat,który za protekcją pańską utrzymał się przy funkcji,swego
protektora stawał się niewolnikiem.Już tam nic nie ważyła ani nowo
ofiarowana korrupcje,ani przyjaźń,ani powab urody,ani czystość
sprawy,ani moc prawa i dokumentów.Na to wszystko zatkane były oczy i
uszy,a sentencja wypadała ślepo podług rozkazu pańskiego.Sądownictwo trybunalskie próbował uzdrowić Sejm Czteroletni
znosząc sesyjność trybunałów i ustanawiając ich permanentne działanie.Skutki tych zmian nie zdążyły jednak się ujawnić przed likwidacją
państwa.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz