Na wzgórzu znajdują się dwa zabytkowe zespoły budowlane:
- Zamek Królewski na Wawelu
- bazylika archikatedralna św.Stanisława i św.Wacława
Etymologia |
Historia
Wawel do połowy XI wieku
Według badań archeologicznych ślady pierwszego osadnictwa datuje się na środkowy paleolit,około 100 tys.lat p.n.e.Jako osada położona na skrzyżowaniu szlaków
handlowych szybko się rozwijał.Wawel był prawdopodobnie jednym z
ośrodków władzy plemienia Wiślan,których organizacja państwowa powstała na przełomie VIII i IX wieku.O ich legendarnych władcach Kraku i Wandzie,mających żyć podobno w VII i VIII wieku,wspomniał XIII-wieczny kronikarz Wincenty Kadłubek.W X wieku ziemie Wiślan i tym samym Kraków,weszły w skład powstającego państwa polskiego.W 1000 roku zostało utworzone biskupstwo krakowskie,czego konsekwencją była budowa katedry siedziby biskupa.Jednak ze względu na toczące się walki z Cesarstwem Rzymskim,budowę prawdopodobnie rozpoczęto dopiero po zawarciu pokoju w Budziszynie,czyli około lat 20 XI wieku.Ze względu na bardzo nikłe pozostałości po pierwszej katedrze,nazywanej czasem„Chrobrowską” i pomimo trwających od dawna badań
archeologicznych,nie udało się zrekonstruować jej wyglądu.Do lat 80
relikty kościoła św.Gereona utożsamiane były właśnie z pierwszą katedrą,ale teza ta,wysunięta przez Adolfa Szyszko-Bohusza,została odrzucona przez nowsze badania.Także co do momentu zniszczenia
katedry nie ma zgodności przypuszcza się,że mogło się to stać
podczas najazdu księcia Brzetysława I w latach 40 XI wieku lub podczas pożaru w latach 80.Oprócz katedry na wzgórzu istniały także inne zabudowania.Pierwsze odnalezione szczątki po budowlach drewnianych pochodzą z IX wieku,a kamienne z przełomu X i XI wieku.Z tego okresu pochodzą pozostałości przedromańskich budowli murowanych,takich jak:
- Rotunda Najświętszej Marii Panny,prawdopodobnie z przełomu X i XI wieku
- Kościół św.Jerzego,przebudowywany w późniejszych okresach
- rotunda przy bastionie Władysława IV,być może baptysterium
- budowla„czworokątna z korytarzykiem”z przełomu X i XI wieku,o nieznanym przeznaczeniu,być może grobowiec
- Kościół B(rotunda z dwoma absydami)
Romanizm(poł.XI w.–pocz.XII w.)
Na przełomie 1038 i 1039 Kazimierz Odnowiciel powrócił do Polski i przyjmuje się,że tym samym Kraków został siedzibą władzy królewskiej i stolicą państwa.Budowę drugiej katedry,tzw.„Hermanowskiej”rozpoczęto pod koniec XI wieku,prawdopodobnie właśnie z fundacji Władysława Hermana.Jej konsekracja nastąpiła w 1142
roku.O budowli tej wiadomo zdecydowanie więcej,choćby ze względu na
jej zachowany wizerunek na odcisku pieczęci kapituły krakowskiej z XIII wieku.Także pozostałości są zdecydowanie lepiej zachowane dolna część Wieży
Wikaryjskiej(Srebrnych Dzwonów)oraz w całości trójnawowa krypta św.Leonarda,wsparta na 8 kolumnach.W 1118 roku pochowano tam biskupa Maurusa,z którego grobu wyjęto m.in.patenę i kielich.Z tego okresu pochodzą także:
- Sala o 24 słupach,być może palatium książęce
- kościół przy Smoczej Jamie(interpretowany ostatnio jako romańska wieża)
- Kościół św.Gereona,prawdopodobnie kaplica pałacowa
- Kościół św.Michała(romański)
- rotunda z emporą przy baszcie Sandomierskiej,być może z 2 połowy XI wieku
- czworokątna wieża obronna przy„Kurzej Stopie”
Gotyk(pocz.XIII w.–pocz.XVI w.)
W 1305 lub 1306 roku katedra spłonęła,ale nie w całości,w związku z czym w 1320 roku możliwa była koronacja Władysława Łokietka.W tym samym roku,z inicjatywy króla,rozpoczęto budowę nowej,trzeciej
z kolei,która w swoim głównym zrębie istnieje do dziś.W 1364 została ona konsekrowana.Jest to budowla trzynawowa z transeptem i ambitem,do której od początku budowy i przez następne wieki dostawiano kaplice.Pierwsze powstawały przy prezbiterium w 1322
została konsekrowana kaplica św.Małgorzaty,dziś pełniąca funkcję
zakrystii,a kilka lat później wzniesiono kaplicę nazwaną później
kaplicą Batorego.Oprócz tego,królowa Zofia Holszańska(ostatnia żona Władysława Jagiełły)ufundowała kaplicę przy zachodnim wejściu,nazywaną później jej imieniem,a na polecenie Kazimierza Jagiellończyka wzniesiono kaplicę Świętokrzyską.Zostały także wybudowane inne kaplice(pod koniec XV wieku było ich w sumie 19),które w wiekach późniejszych zostały mocno przebudowane.Władysław Łokietek jest też pierwszym królem,którego pochowano w wawelskiej katedrze.Jego sarkofag z piaskowca został ufundowany w połowie XIV wieku
przez Kazimierza Wielkiego.Swój nagrobek posiada też właśnie Kazimierz
Wielki i Władysław Jagiełło,ale do najcenniejszych należy bez
wątpienia sarkofag Kazimierza Jagiellończyka,wykonany przez Wita Stwosza w 1492 roku.Na początku XVI wieku został wyrzeźbiony późnogotycki nagrobek Jana Olbrachta.Na polecenie Kazimierza Wielkiego dokonano wielkiej przebudowy
wcześniejszego wczesnogotyckiego zamku.Wzniesiono nowy kompleks
składający się ze skrzydła południowo-wschodniego od rotundy św.Feliksa
i Adaukta po narożnik północno-wschodni.Wzdłuż obwodu północnego
rozbudowano dawne palatium i kościół św.Marii Egipcjanki,który mógł
mieć charakter dworski.Na poziomie wyższych kondygnacji komunikację
zapewniały krużganki na murowanych filarach.Z czasów Kazimierza
Wielkiego zachowała się tylko Sala Kazimierzowska we wczesnogotyckiej
tzw.Wieży Łokietkowej.Zamek został przebudowany pod koniec XIV wieku przez Władysława Jagiełłę i Jadwigę,za których rządów dobudowano tzw.Kurzą Stopkę i Wieżę Duńską.Z zamku
tego zachowała się także tzw.sala Jadwigi i Jagiełły,w której
eksponowany jest obecnie Szczerbiec.W okresie tym powstały na wzgórzu także inne budowle,służące licznym
księżom,urzędnikom królewskim i rzemieślnikom oraz mury obronne i
baszty:Jordanka,Lubranka(później nazwana basztą Senatorską),Sandomierska,Tęczyńska,Szlachecka,Złodziejska i Panieńska.
Renesans(XVI wiek)
W latach 1507-1536 gruntownie przebudowano siedzibę królewską,a mecenat nad tym ogromnym przedsięwzięciem sprawował sam Zygmunt Stary.Prace prowadzono pod kierunkiem dwóch Włochów:Franciszka z Florencji i Bartłomieja Berrecciego,a po ich śmierci Polaka Benedykta z Sandomierza.Na szczególną uwagę zasługuje piękny dziedziniec pałacowy.Z lekkich,wspartych na smukłych kolumnach arkadowych krużganków wchodzi się do
przestronnych i pełnych światła komnat.Wnętrza zamku,ze wspaniałą Salą
Poselską i jej kasetonowym
stropem,to świadectwo dużych umiejętności zarówno włoskich,jak i
rodzimych rzemieślników różnych specjalności.Sale zamkowe zdobione były
przez arrasy,których pokaźną kolekcję zgromadził Zygmunt August.W latach 1502-1505 nagrobek Jana Olbrachta został umieszczony w rzeźbionej niszy w formie łuku triumfalnego autorstwa Franciszka z Florencji.Jest to pierwsze w pełni renesansowe dzieło na ziemiach polskich.W 1517 r.rozpoczęto budowę ukończonej 16 lat później kaplicy Zygmuntowskiej,grobowca-mauzoleum ostatnich Jagiellonów.Z tego okresu zachowały się w katedrze także inne nagrobki kardynała Fryderyka Jagiellończyka i biskupów:Piotra Gamrata,Piotra Tomickiego,Jana Konarskiego,Jana Chojeńskiego,Samuela Maciejowskiego.W 1520 roku odlano dzwon Zygmunta.W katedrze znajdują się także dzieła manierystyczne:nagrobek Stefana Batorego i biskupa Filipa Padniewskiego oba autorstwa Santi Gucciego oraz nagrobek biskupa Andrzeja Zebrzydowskiego dłuta Jana Michałowicza z Urzędowa.
Barok (XVII-XVIII wiek)
Po pożarze w 1595 roku,w którym spłonęła północno-wschodnia część zamku,król Zygmunt III Waza podjął decyzję o odbudowie,którą kierował architekt Jan Trevano.Z przebudowy tej zachowały się m.in.schody Senatorskie i kominek w sali Pod Ptakami.Gdy w 1609 roku król Zygmunt III na stałe przeniósł się do Warszawy,dla Wawelu rozpoczął się trudny okres.Opiekę nad zabudowaniami pełnili
wielkorządcy,jednak mimo to,zarówno zamek,jak i inne budynki,niszczały.Do ich złego stanu przyczynili się także Szwedzi,stacjonujący na Wawelu w latach 1655-1657 i 1702.Wzgórze było okupowane także przez wojska pruskie w 1794 roku,kiedy to zostały zrabowane nigdy nieodzyskane(z wyjątkiem Szczerbca)insygnia koronne.Ze względu na toczące się w XVII wieku wojny,Wawel,jako ważny punkt obronny, wzbogacił się o unowocześnione mury obronne.Przeniesienie siedziby króla do Warszawy nie zmieniło jednak roli i
znaczenia katedry wawelskiej,która nadal była miejscem koronacji i
królewskich pochówków.W tym czasie wprowadzono w katedrze wiele zmian podwyższony został ambit,powstała istniejąca do dziś konfesja św.Stanisława(marmurowy ołtarz i
srebrną trumnę)oraz ołtarz główny.Wznoszono także barokowe nagrobki(m.in.biskupów:Marcina Szyszkowskiego,Piotra Gembickiego,Jana Małachowskiego i Kazimierza Łubieńskiego oraz królów:Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego) i kaplice(m.in.kaplica Wazów).
XIX wiek
Wraz z trzecim rozbiorem(1795 r.)Wawel znalazł się pod zaborem austriackim.Wojsko austriackie
przekształciło wzgórze na koszary,co pociągnęło za sobą liczne
zniszczenia i przebudowy: obmurowano krużganki i zmieniono wnętrza
zamku,rozebrano część budynków(m.in. kościoły św.Jerzego i św.Michała).Po upadku powstania krakowskiego i zlikwidowaniu Rzeczypospolitej Krakowskiej
na Wawelu wzniesiono trzy ogromne gmachy szpitala wojskowego.W II
połowie XIX wieku Austriacy przebudowali mury obronne w taki sposób,aby
stały się częścią Twierdzy Kraków(powstały m.in.dwie kaponiery).Równocześnie trwały próby odzyskania wzgórza przez Polaków.Gdy pojawił
się projekt,aby cały Wawel wraz z katedrą zamknąć dla ludności
cywilnej,a kapitułę przenieść do kościoła Św.Piotra,prezydent miasta Mikołaj Zyblikiewicz zaproponował przekazanie wawelskiego zamku na rezydencję cesarską dla Franciszka Józefa I.Powoływano się przy tym na rodzinne związki Habsburgów z polskimi rodami monarszymi.W dn.3 września 1880 r.deputacja obywateli Galicji pod przewodnictwem marszałka krajowego hr.Ludwika Wodzickiego
złożyła w tej sprawie petycję na ręce cesarza,która została przyjęta
pozytywnie.Wojskowe władze austriackie zażądały jednak za opuszczenie
wawelskiego wzgórza rekompensaty w wys.750.000 guldenów na budowę
nowego szpitala wojskowego oraz także 750.000 guldenów na budowę nowych
koszar.Po sześciu latach rokowań ostatecznie ustalono,że społeczeństwo
polskie ma zapłacić już w nowej walucie 2.714.606 koron i 89 halerzy.Rozpoczęła się akcja gromadzenia funduszy.Kasa Oszczędności Miasta
Krakowa przekazała 800.000 koron,a Sejm Krajowy Galicji
zadeklarował 100.000 koron rocznie na odbudowę Wawelu.Cesarz
Franciszek Józef przeznaczył z prywatnej szkatuły także 100.000 koron
rocznie na restaurację zabytków wawelskich.Aleksandra Ulanowska
zorganizowała wielką kwestę publiczną.Dzięki tym działaniom i licznym
datkom od osób prywatnych,instytucji oraz stowarzyszeń,udało się
zgromadzić potrzebną kwotę.W katedrze w tym czasie odbyły się manifestacyjne pogrzeby Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki.Przebudowana w stylu klasycystycznym została kaplica Potockich,w której umieszczono pomnik Artura Potockiego autorstwa wybitnego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena.Druga rzeźba tego artysty została ustawiona w kaplicy królowej Zofii.W 1869
roku przypadkowo otwarto trumnę króla Kazimierza Wielkiego,co stało się
pretekstem do urządzenia powtórnego pogrzebu.Równocześnie podjęto
inicjatywę odnowy innych królewskich grobów oczyszczono sarkofagi(ufundowane też nowe m.in.cesarz Franciszek
Józef ufundował sarkofag króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego,który
miał żonę Habsburżankę),a podziemnie krypty połączono korytarzami.
XX i XXI wiek
W 1905 roku cesarz Franciszek Józef wyraził zgodę na opuszczenie przez wojska austriackie Wawelu.Rozpoczęto prace konserwatorskie,którymi kierował Zygmunt Hendel,a następnie Adolf Szyszko-Bohusz,który odnalazł Rotundę Najświętszej Marii Panny
i inne relikty wczesnych budowli.Renowacja wzgórza finansowana była
m.in.ze składek społecznych.Ofiarodawców upamiętniano wmurowując
cegiełki z ich nazwiskami w mur przy północnym wjeździe na zamek,przy
którym wzniesiono także Bramę Herbową i ustawiono konny pomnik Tadeusza Kościuszki.W latach 1904-1907 Stanisław Wyspiański i architekt Władysław Ekielski opracowali plan zabudowy wzgórza,noszący nazwę Akropolis.Ta nigdy niezrealizowana idea zakładała umieszczenie na Wawelu m.in.polskiego sejmu i senatu,Muzeum Narodowego,Akademii Umiejętności i
Kurii Biskupiej.Całość miała wzorować się na starożytnej architekturze autorzy założyli wybudowanie np.teatru greckiego czy posągu Nike.W tym okresie katedra wzbogaciła się o dwa nowe nagrobki:królowej Jadwigi(z 1902 r.) i symboliczny Władysława Warneńczyka(z 1906 r.)oba autorstwa Antoniego Madeyskiego.Kaplica królowej Zofii została ozdobiona w latach 1902-1904 przez Włodzimierza Tetmajera
dekoracją malarską,przedstawiającą polskich świętych i bohaterów
narodowych.Natomiast w skarbcu katedralnym malowidła w latach 1900-1902 wykonał Józef Mehoffer.On też jest autorem witraży w oknach transeptu katedry(ukazują one Chrystusa Bolesnego,Maryję i geniusze cierpienia),malowideł i witrażu w kaplicy Szafrańców oraz witraży w kaplicy Świętokrzyskiej.Swoje projekty witraży do katedry,nigdy niezrealizowane,stworzył także Stanisław Wyspiański.W dwudziestoleciu międzywojennym,tuż po odzyskaniu niepodległości,polskie władze centralne,uznały wawelski zamek,za gmach
reprezentacyjny Rzeczypospolitej do użytku Naczelnika Państwa,a
następnie dla Prezydenta RP.Uchwałą zaś Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 1921
r.krakowski zespół urbanistyczny na Wawelu,stał się jedną z
oficjalnych Rezydencji Prezydenta Polski(do dzisiaj,zachował się
apartament Prezydenta RP Ignacego Mościckiego).Do dziś nie istnieje
taki akt prawny,wydany przez władze niepodległej Rzeczypospolitej(nie
licząc decyzji stalinowskiej KRN,ustanawiającej na Wawelu muzeum),który znosiłby ten zapis.W 1921 r.na bastionie króla Władysława IV Wazy stanął pomnik Tadeusza Kościuszki dłuta Leonarda Marconiego i Antoniego Popiela.W 1927 r.sprowadzono na Wawel prochy Juliusza Słowackiego i jego matki Salomei Becu;w 1935 r.pochowano tu też Józefa Piłsudskiego.W czasie II wojny światowej Wawel był siedzibą generalnego gubernatora Hansa Franka.Ukradziono wówczas wiele cennych zabytków,które do dziś nie wróciły do Polski.W 1978 r.Wawel wraz ze ścisłym Starym Miastem oraz zabytkami Kazimierza został zapisany na liście światowego dziedzictwa UNESCO.W 1992 r.sprowadzono na Wawel urnę z ziemią z Monte Cassino.W 1993 r.sprowadzono na Wawel zwłoki gen.Władysława Sikorskiego.W 2001 r.na Wawelu znalazła się grudka ziemi z mogiły zbiorowej w której pochowany był Cyprian Kamil Norwid,znalazła miejsce w Krypcie Wieszczów Narodowych.W lutym 2010 roku w Krypcie Wieszczów Narodowych ustawiono tablicę ku pamięci Fryderyka Chopina,w kwietniu w przedsionku krypty pod Wieżą Srebrnych Dzwonów pochowano prezydenta Lecha Kaczyńskiego wraz z małżonką.
Wawel w ikonografii
Wizerunek wzgórza wawelskiego w czasie okupacji niemieckiej został umieszczony na banknotach o nominale 20 złotych emitowanych przez Bank Emisyjny w Polsce.
Wawel dziś
Zwiedzającym udostępnione są:- na zamku:
- reprezentacyjne komnaty królewskie wystawa obejmuje znajdujące się na parterze pomieszczenia wielkorządcy zamku i komnaty na drugim piętrze,m.in.Salę Poselską,której strop ozdobiony jest rzeźbionymi głowami(tzw.głowami wawelskimi) i Salę Senatorską
- prywatne apartamenty królewskie
- skarbiec koronny,gdzie prezentowany jest m.in.miecz koronacyjny Szczerbiec
- zbrojownię
- wystawę Sztuka Wschodu
- w katedrze:
- groby królewskie
- Krypta Wieszczów Narodowych
- Dzwon Zygmunt
- Muzeum Katedralne
- Wawel Zaginiony rezerwat archeologiczny z częściowo zrekonstruowaną Rotundą Najświętszej Marii Panny
- Smocza Jama
- Trasa Ogrody Królewskie zrekonstruowany,renesansowy ogród
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz