San

(ukr.Сян) rzeka w południowo-wschodniej Polsce,prawobrzeżny dopływ Wisły.Długość 443,4 km.Na odcinku ok.55 km tworzy granicę między Polską i Ukrainą(od miejsca położonego kilkaset metrów od źródeł,aż do wielkiego zakola wokół Łysani koło Smolnika nad Sanem).Powierzchnia zlewni 16861 km² 14390 km² w Polsce,2471 km² na Ukrainie.

Przebieg

Źródło Sanu znajduje się na terenie Ukrainy,na wysokości około 925 m n.p.m.,na południowo-wschodnich stokach Piniaszkowego w Bieszczadach Zachodnich,w pobliżu miejscowości Sianki.Na granicy Polski i Ukrainy,przy monolicie granicznym 224,znajduje się źródło jego pierwszego lewego dopływu.Na tym znaku granicznym strona ukraińska w 1996 roku zawiesiła tablicę błędnie informującą,iż jest to witik riki Sian(źródło rzeki San).Rzeczywiste główne źródło Sanu znajduje się wyżej,około 200 m na południowy zachód od obelisku w centrum śródleśnej polany ok.30 m od granicy z Polską San w górnym biegu płynie na północny zachód,przepływa przez Bieszczady,gdzie tworzy malowniczy przełom pomiędzy Otrytem a Tołstą.Na odcinku bieszczadzkim na Sanie utworzono dwa sztuczne zbiorniki wodne:Jezioro Solińskie i Jezioro Myczkowskie.Następnie w okolicach Sanoka San skręca na północ i przepływa przez Pogórze Środkowo beskidzkie,oddzielając od siebie Pogórze Przemyskie i Pogórze Dynowskie.W okolicach Dynowa skręca na wschód i meandrując,dociera do Przemyśla.Na odcinku od źródła do Przemyśla San jest rzeką górską.Na wschód od Przemyśla,na terenie tzw.Bramy Przemyskiej,zatacza łuk na północ i ponownie,tym razem już ostatecznie,przyjmuje kierunek północno-zachodni.Na tym odcinku rzeka płynie Doliną Dolnego Sanu,stanowiącą część Kotliny Sandomierskiej.San zbiera liczne niewielkie dopływy z Pogórza Dynowskiego i Płaskowyżu Kolbuszowskiego na zachodzie oraz z Płaskowyżu Tarnogrodzkiego i Równiny Biłgorajskiej na wschodzie.Dolina Sanu jest na tym odcinku szeroka(do 10 km),pełna starorzeczy,wypełniona przez łąki i lasy łęgowe.San uchodzi do Wisły na północny wschód od Sandomierza.

Dolina Sanu

Dolina Sanu na odcinku od Przemyśla do Sandomierza stanowi korytarz komunikacyjny,którym biegną droga krajowa 862 i linia kolejowa Przemyśl–Rozwadów.W dolinie dolnego Sanu leżą miasta:Jarosław,Radymno,Przeworsk,Sieniawa,Leżajsk,Krzeszów(miasto w latach 1641–1869),Ulanów,Rudnik nad Sanem,Nisko i Stalowa Wola.W dolinie górnego Sanu leżą Lesko,Zagórz,Sanok, Dynów i Przemyśl.Ta część doliny charakteryzuje się dużym udziałem łąk kośnych,lasów łęgowych,olsów bagiennych,a także starorzeczy,szuwarów i turzycowisk.Charakterystyczne gatunki zwierząt kręgowców to różanka,boleń,kumak nizinny,różne gatunki żab zielonych(np.jeziorkowa),derkacz,tracz nurogęś,brodziec piskliwy,gąsiorek,srokosz,czajka,rycyk,wydra,łoś,chomik.

Dorzecze

Dopływy Sanu:

• w górnym biegu(do Przemyśla):
  • Potok Niedźwiedzi niewielki,ale turystycznie ważny,
  • Negrylów jw.,
  • Wołosaty,
  • Solinka,
  • Hoczewka,
  • Osława,
  • Sanoczek,
  • Tyrawka,
  • Baryczka,
  • Stupnica,
  • Olszanka,
• w dolnym biegu(od Przemyśla):
  • Wiar
  • Wisznia
  • Rada
  • Łęg Rokietnicki
  • Szkło
  • Lubaczówka
  • Lubienia
  • Wisłok
  • Trzebośnica
  • Tanew
  • Bukowa

Powodzie i regulacja rzeki

2008

Z 24 na 25 lipca 2008 wzdłuż głównej zlewni Sanu w jego górnym i środkowym biegu miała miejsce powódź.W tych dniach woda w 12 powiatach województwa podkarpackiego przekroczyła stany alarmowe,w kolejnych 9 powiatach ogłoszone zostały pogotowia przeciwpowodziowe.Z czwartku na piątek w południowo-wschodniej części województwa po kilku dniach deszczu spadło jednego dnia ponad 80 mm(dm³/m²).Z brzegów wystąpiły m.in.wody Sanu,Pielnicy,Sanoczka,Wisłoka i Stobnicy.Stobnica,której normalny stan utrzymuje się na poziomie 30 cm w ciągu kilku godzin osiągnął w Brzozowie poziom 3 metrów.Zalane zostały między innymi miejscowości Nadolany,Hłomcza,Mrzygłód,Haczów,Ulucz,Rakowa,Tyrawa Wołoska i Tokarnia,w której górski dopływ Sanoczka zniszczył most,odcinając wieś od jedynej drogi.W pierwszym dniu powodzi zniszczonych zostało na całym Podkarpaciu pięć mostów,70 km dróg,100 ha upraw oraz zalanych zostało 70 gospodarstw.

2010

Po kilkudniowych opadach deszczu(16 maja–19 maja 2010;powódź 2010)nieznacznie podniósł się stan rzek w dorzeczu środkowego i górnego Sanu w tym znacząco wzrósł poziom dopływów Pielnicy i Osławy.Poziom rzek zgodnie z monitoringiem powodziowym Starostwa Powiatowego w Sanoku wynosił w dniu 19 maja 2010 o godz.8.00:San 322 cm,stan ostrzegawczy 280 cm;Osława 162 cm,stan ostrzegawczy 170 cm,Pielnica 278 cm,stan ostrzegawczy 240 cm.18 maja wieczorem fala powodziowa dotarła do drogi krajowej 28 w Sanoku Olchowcach,gdzie przelała się przez jezdnię.Podtopione zostały piwnice i poziom parteru w kilku budynkach mieszkalnych w tej dzielnicy miasta Sanoka.

Urbanizacja

Miasta położone nad Sanem:

• Lesko
• Sanok
• Dynów
• Przemyśl
• Radymno
• Jarosław
• Sieniawa
• Łukawica
• Nowa Sarzyna
• Rudnik nad Sanem
• Ulanów
• Nisko
• Stalowa Wola

Historia

Początki osadnictwa celtyckiego na terenie dorzecza Sanu sięgają IV wieku p.n.e.Celtowie osiedlili się w południowej części dorzecza,nad górnym i środkowym Sanem,w okolicach dzisiejszego Sanoka.Na terenie tym do chwili obecnej zlokalizowano 26 stanowisk archeologicznych z materiałami,które należy przypisać kulturze celtyckiej.Do najlepiej przebadanych należą osady w miejscowościach Pakoszówka,Sanok-Biała Góra oraz Trepcza.Na stanowisku w miejscowości Trepcza jeszcze w latach 60.ubiegłego wieku znaleziono m.in.złotego statera celtyckiego.Przed okresem wędrówek ludów tereny znajdujące się w dorzeczu Sanu należały do związku plemiennego Lugiów.W pierwszych dziesięcioleciach IX wieku obszar ten był siedzibą Lędzian,którzy następnie dostali się pod panowanie koczowniczych Madziarów.W późnym średniowieczu dolne dorzecze Sanu zostało skolonizowane przez polskich Mazurów oraz Niemców ze Śląska i Saksonii „Cały obszar Podgórza od Dołów Sanockich po Gorlice,Szymbark i Pilzno,skolonizowany był przez Sasów i do dziś jeszcze lud nazywa tę okolicę„Na Głuchoniemcach”.Do kolonizacji ziem w górnym dorzeczu Sanu głównie na prawie wołoskim prowadzonej przez rody Balów,Kmitów i Herburtów,doszło dopiero na przełomie XIV i XV wieku.Osadnictwo wołoskie dało początek zamieszkującym te tereny grupom etnicznym wschodniosłowiańskiej proweniencji: Łemkom i Bojkom.W wyniku powojennych przesiedleń oraz akcji„Wisła”górne i środkowe dorzecze Sanu opuściła autochtoniczna ludność tych ziem pochodzenia ukraińsko-ruskiego.Rozproszone enklawy tej grupy pozostały w dorzeczu Osławy.Obecni mieszkańcy tego regionu to ludność polska pochodząca z województwa podkarpackiego,okolic Nowego Targu,Śląska Cieszyńskiego oraz przybysze z dużych miast Polski.Najstarszymi miejscowościami położonymi nad Sanem i odnotowanymi w źródłach historycznych przed rokiem 1340 są;Przemyśl,Trepcza i Sanok.W latach 70.XX wieku opracowano projekt budowy kaskady górnego Sanu,w skład której miały wchodzić(oprócz dwóch istniejących zbiorników):zapora i zbiornik wodny w Niewistce,zbiornik wyrównawczy w Dynowie oraz stopnie wodne w Wybrzeżu,Kupnej i Tarnawcach.Projekt ten został jednak zarzucony.

Hydronimia

Nazwa rzeki ma etymologię prawdopodobnie praindoeuropejską, w znaczeniu'wartki,bystry strumień'(taki San właśnie jest na odcinku aż do Przemyśla).W języku Gallów san znaczyło'rzeka'.Nazwy rzek Shannon(irl.Siannan),Saona,Seine i San mają wspólny źródłosłów.Według różnych interpretacji dzieła Ptolomeusza Geografia dorzecze Sanu we wczesnym średniowieczu II/III w.n.e.mogło być siedzibami celtyckich plemion Anartów i Saboków.W źródłach nazwę rzeki podawano jako Sanъ,reku Sanъ,k Sanovi,nad Sanomъ(1152),Sanu(1287),San(1339),Szan(1406),Sanok(1438),Saan(1439),Sayn(1445),San(1467),Szan(1517),Schan(1526).

San w sztuce i kulturze

• Gyóni Géza„Tylko jedna noc”(węg.Csak egy éjszakára)poemat
• Paweł Czubyński Hymn Ukrainy,1862
• Kalman Segal.A shṭeṭl baym San.1965(opowiadanie)
• Marian Pankowski.U starszego brata na przyzbie.2005(opowiadanie)