Wąbrzeźno

Niem.Frideck lub Briesen miasto i gmina w województwie kujawsko-pomorskim,w powiecie wąbrzeskim.Miasto położone jest pomiędzy trzema jeziorami:Zamkowym,Sicieńskim i Frydek,na Pojezierzu Chełmińskim,w centralnym punkcie historycznej ziemi chełmińskiej,31 km na południe od Grudziądza i 43 km na północny wschód od Torunia.Według danych z 31 grudnia 2010 r.miasto miało 13877 mieszkańców.

Położenie

Według danych z roku 2008 Wąbrzeźno ma obszar 8,53 km²,w tym:

• użytki rolne:52,17%(445 ha)
• użytki leśne:1,29%(11 ha)
• zabudowania:20,75%(177 ha)
• pozostałe(drogi,wody, nieużytki):25,79%(220 ha)

Według danych z 1 stycznia 2011 r.powierzchnia miasta wynosiła 8,53 km².Miasto stanowi 1,7% powierzchni powiatu.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do województwa toruńskiego.

Demografia

Dane z 2009:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	14356	100	7524	52,6	6832	47,4
gęstość zaludnienia(mieszk./km²)	1637,9		863,4		774,4

Nazwa miasta

Miasto występowało w historii pod trzema nazwami polską Wąbrzeźno,oraz niemieckimi Frideck(do końca XVIII w.) i Briesen.Ta druga stanowi fonetyczne przyswojenie nazwy polskiej.Spotykane są różne postacie zapisu nazw:Wambrez,Frideck,Fredeck,Frydek,Friedecum,Vredeck,Briesen itd.Nazwa miasta pochodzi od słów"w brzeziu"czyli w brzezinie,wśród brzóz.Inna wersja wywodzi słowo Wąbrzeźno od"w brzegach"miasto wśród brzegów jezior.Nazwa Frydek po niemiecku oznacza"spokojny zakątek".Istnieje też hipoteza,wg której miasto założyli osadnicy z Czech i nadali nowej osadzie nazwę swojej rodzinnej miejscowości(w Czechach jest miejscowość Frydek-Mistek).

Kalendarium

• 18 października 1166 podczas zbrojnej wyprawy do Prus,przypuszczalnie w okolicy osady Wambrez lub jeziora Wieczno rozegrała się bitwa,w której poległ Henryk Sandomierski
• 19 kwietnia 1246 pierwsza wzmianka o osadzie Wambrez;Wąbrzeźno staje się własnością biskupów chełmińskich.
• 1303 r.początek budowy zamku biskupiego
• ok.1331 r.uzyskanie praw miejskich
• 1411,1422 Wąbrzeźno niszczone w wojnach z Zakonem Krzyżackim
• 1464 r.spalenie miasta przez Krzyżaków
• 1466 r.Ziemia Chełmińska(w tym Wąbrzeźno)włączone do Korony na mocy II pokoju toruńskiego
• 1534 r.biskup Jan Dantyszek potwierdza stare i nadaje miastu nowe przywileje
• 1535 r.spisanie inwentarza zamku,pierwszego zachowanego dokumentu,w dodatku spisanego po polsku
• 1655 r.spalenie miasta i zamku przez Szwedów
• 1685 r.do Wąbrzeźna trafia obraz Matki Bożej Brzemiennej
• 1772 r.Wąbrzeźno w zaborze pruskim
• 1788 r.zmiana nazwy na Briesen Westpreussen
• 1807-1815 Wąbrzeźno w granicach Księstwa Warszawskiego
• 1 kwietnia 1898 uruchomiono pierwszą na dzisiejszych ziemiach polskich kolej elektryczną Wąbrzeźno–Wąbrzeźno Miasto.Trakcję elektryczną rozebrały PKP w 1959 roku,ruch osobowy zawieszono w 1991 roku.
• 1906 r.w mieście powstaje Gimnazjum Humanistyczne(obecnie Liceum Ogólnokształcące im.Zygmunta Działowskiego)
• 1920 r.powrót miasta do Polski
• 1921 r.założony zostaje Polski Instytut Narodowy w Wąbrzeźnie z inicjatywy Włodzimierza Tetmajera
• 1939 r.Zajęcie miasta przez Niemców,założenie przez Selbstschutz prowizorycznego obozu koncentracyjnego na terenie zakładów PPG(obecnie Ergis S.A.)Masowe egzekucje w pobliskiej piaskowni w Łopatkach
• 1941-1943 do obozów(w Potulicach i Toruniu)zostaje wywiezionych około 3,8 tys.mieszkańców Wąbrzeźna
• 24 stycznia 1945 wkroczenie Armii Czerwonej
• 1950 r.powstaje Miejski Klub Sportowy"Unia"Wąbrzeźno
• 1987 r.w Wąbrzeźnie zorganizowane zostają ogólnopolskie Dożynki
• 2005 r.koronacja obrazu Matki Boskiej
• 2006 r.otwarcie obwodnicy miasta

Historia

Nazwa osady Wambrez występuje po raz pierwszy w dokumencie wystawionym 19 kwietnia 1246 roku przez wielkiego mistrza krzyżackiego Henryka von Hohenlohe,dotyczącym przyznania dóbr biskupowi Heidenreich.Wówczas to Wąbrzeźno,niewielka osada o charakterze wiejskim,stało się własnością biskupów chełmińskich,a jego mieszkańcy poddanymi biskupa z nałożonymi na nich powinnościami feudalnymi.Stan taki utrzymał się do 1773 roku,kiedy dobra biskupie przeszły na własność króla pruskiego w związku z I rozbiorem Polski.Miasto rozwinęło się w XIX wieku stając się siedzibą powiatu.

Znane postaci związane z miastem

• Paul Zech pisarz niemiecki urodzony w 1881 roku w Wąbrzeźnie.W jego rodzinnym mieście toczy się akcja opowiadania"Podróż wokół góry zmartwień"
• Walther Hermann Nernst noblista,urodzony w Wąbrzeźnie chemik i fizyk
• Włodzimierz Tetmajer w 1921 roku założył w Wąbrzeźnie Polski Instytut Narodowy
• Gisela Hahn niemiecka aktorka filmowa
• Aleksandra Bacińska poetka,piosenki z jej tekstami śpiewali m.in.Maryla Rodowicz,Seweryn Krajewski czy Michał Bajor
• Ryszard Milczewski-Bruno pisarz,mieszkał przez pewien czas w Wąbrzeźnie
• Krzysztof Zieliński ur.w Wąbrzeźnie w 1974 roku,autor cykli fotograficznych"Hometown","Millenium School","Briesen"
• Krzysztof Cander malarz
• Tomasz Całuń działacz socjalistyczny
• Ryszard Danielczyk duchowny,działacz narodowy
• Dariusz Dąbrowski historyk
• Jan Kanty Dąbrowski biskup poznański
• Maciej Konopacki sekretarz królewski
• Wojciech Korzeniak historyk
• Mirosław Twaróg dziennikarz i pedagog
• ks.gen.Witold Kiedrowski katecheta i wikary,więzień obozów hitlerowskich,działacz polonijny

Kandydaci na ołtarze

• Bernard z Wąbrzeźna(1575-1603)mnich benedyktyński
• ks.Franciszek Nogalski(1911-1939),męczennik zamordowany przez hitlerowców w czasie II wojny światowej
• s.Lybia Zaporowicz(1882-1945),boromeuszka zamordowana przez żołnierzy radzieckich

Sportowcy

• Karolina Kudłacz reprezentantka Polski w piłce ręcznej
• Sebastian Rumniak polski piłkarz ręczny
• Grzegorz Knapp polski żużlowiec
• Jakub Wiecki polski hokeista
• Jarosław Zarębski polski kolarz szosowy,mistrz Polski z 2001 roku
• Martin Kochański wicemistrz Europy w podnoszeniu ciężarów

Olimpijczycy

• Maciej Freimut kajakarz,srebrny medalista z Igrzysk Olimpijskich w Barcelonie w 1992 roku
• Magdalena Fularczyk wioślarka,mistrzyni świata z 2009 roku i brązowa medalistka Igrzysk Olimpijskich w Londynie w 2012 roku

Królowie w Wąbrzeźnie i okolicy

Wydarzenie w Wąbrzeźnie i okolicy związane z królami

• Władysław Łokietek zdobył w 1330 zamek wąbrzeski
• Władysław Jagiełło w 1410 wracał przez miasto z Grunwaldu do Torunia
• Kazimierz Jagiellończyk w 1454 roku rozbił swój obóz pod Wąbrzeźnem,w czasie wojny trzynastoletniej
• Gustaw II Adolf nocował w podwąbrzeskim Zaskoczu w czasie Wielkiej Wojny Północnej
• Napoleon Bonaparte według podań stoczył niewielką bitwę w Zaskoczu,a w Stanisławkach,w skansenie,przechowywany jest kubeczek,z którego rzekomo pił Napoleon

Symbole miasta

• Herb Wąbrzeźna Herb nadany został przez biskupa chełmińskiego,Jana Dantyszka na zamku wąbrzeskim,w dniu 10 stycznia 1534 roku.Jego opis znajdujemy w przywileju dla miasta:(„jako godło(...)skrzydło orła jednobarwne,czarne a w poprzek tegoż skrzydła pastorał,czyli laskę biskupią(...)nadajemy”).W XIX wieku pojawia się inna hipoteza co do herbu miasta.Niemiecki historyk,dr Huttenheim wysuwa myśl,jakoby herb pochodził jeszcze z czasów krzyżackich.Z tym,że zamiast skrzydła miał tam być fioletowy grzebień koguci,(symbol stróżów),a tło białe.W czasie II wojny światowej zamiast pastorału w herbie umieszczono lilię andegaweńską.W 1990 roku Ziemowit Maślanka odtworzył wizerunek herbu miasta,tenże jest używany do dziś,a Ziemowit Maślanka otrzymał tytuł Honorowego Obywatela Miasta.
• Flaga Wąbrzeźna 18 września 1996 roku Rada Miejska przyjęła oświadczenia o fladze Wąbrzeźna.Flaga ma trzy pasy:niebieski(zajmuje 2/3 szerokości)nawiązujący do jezior otaczających miasto,złoty i czarny(każdy po 1/6 szerokości)nawiązują do pastorału i orlego skrzydła z herbu.Flaga jest wywieszana podczas uroczystości miejskich i państwowych.
• Hejnał Wąbrzeźna Podczas sesji w dniu 31 sierpnia 2009 roku wąbrzescy radni podjęli uchwałę o przyjęciu Hejnału Miasta Wąbrzeźno,kompozytorem hejnału jest Józef Mossakowski.

Polski Instytut Narodowy

Polski Instytut Narodowy działał w Wąbrzeźnie w latach 1921-1927 z inicjatywy krakowskich artystów,z Włodzimierzem Tetmajerem i Stanisławem Jasińskim na czele.Instytut miał na celu działalność oświatową,wydawanie polskiej prasy i literatury,szerzenie oświaty wśród ludu.Wiadomo,że do Instytutu należeli m.in.Stefan Żeromski,Stanisław Przybyszewski,Kazimierz Sosnkowski,krd.Kakowski.Upadł po śmierci swoich założycieli.

Uniwersytet w Wąbrzeźnie

W ramach działalności Polskiego Instytutu Narodowego,Tetmajer planował założenie w mieście Uniwersytetu,a z Wąbrzeźna uczynienie polskiego Oxfordu(nie chodziło mu o poziom nauki,ale o charakter miasta,jako typowego miasteczka uniwersyteckiego).Idea ta nie została ostatecznie zrealizowana,choć powstał zalążek Wydziału Sztuk Pięknych.

Zabytki

• Ruiny zamku siedziby biskupów chełmińskich ruiny zamku na Górze Zamkowej,wybudowanego w pierwszej połowie XIV w.Do 1660 r.zamek pełnił funkcję siedziby biskupów chełmińskich.Niestety zniszczenia wojenne oraz przeniesienie siedziby biskupa do rezydencji w Lubawie spowodowały jego powolne zniszczenie.Obecnie zachowało się niewielkie skupisko ruin zamkowych,które w 2010 r.zostały poddane badaniom archeologicznym
• Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza wybudowany przez biskupów chełmińskich w latach 1323-1349.W świątyni znajduje się cudowny obraz Matki Bożej Brzemiennej z XVII w.oraz liczne zabytki sztuki sakralnej z okresu XVI-XIX w.Na szczególną uwagę zasługuje niedawno odrestaurowana rzeźba Matki Bożej z Dzieciątkiem,z ok.1500 r.przeniesiona z kaplicy nieistniejącego zamku.Obok kościoła usytuowany jest pomnik Chrystusa Warszawskiego,ufundowany w 1948 r.przez mieszkańców miasta,na którego cokole zamontowano tablice z nazwiskami ofiar II wojny światowej z terenu Wąbrzeźna
• Po ewangelicki kościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski,wybudowany w 1836 r.jako kościół ewangelicki,w późniejszym czasie siedziba diecezji tego wyznania.Od 1945 r.kościół wyznania rzymsko-katolickiego.Ozdobą wnętrza są obraz Matki Bożej Crespiego,obraz Chrystusa w Ogrójcu,neogotyckie ołtarze boczne z 1900 i 1908 r.oraz witraż z XIX w.przedstawiający postacie Piotra i Pawła
• Ratusz wzniesiony przy ul.Wolności,powstał w 1892 r.w stylu neogotyckim,z czerwonej nieotynkowanej cegły.Powstał jako kopia ratusza w Kilonii.Zdobiony cegłą dekoracyjną oraz wieżyczkami.Na wieży ratuszowej zegar oraz tarcza herbowa miasta wykonana wg projektu Ziemowita Maślanki.Obecnie siedziba miejskich władz samorządowych
• Pomnik Żołnierza Polskiego znajdujący się w centralnym punkcie miasta na Placu Jana Pawła II.Jego uroczyste odsłonięcie nastąpiło 14 września 1947 r.Autorem pomnika jest znany toruński rzeźbiarz prof.Ignacy Zelek,m.in.twórca wystroju rzeźbiarskiego kościoła garnizonowego pod wezwaniem św.Katarzyny w Toruniu.Pomnik jest jednym z nielicznych przykładów dzieł świeckich tego artysty.Przedstawia żołnierza Wojska Polskiego oraz cztery sylwetki stojące na cokole,mającym formę spłaszczonego sześcianu.Podstawa pomnika opatrzona jest od frontu majuskułową inskrypcją,rozmieszczoną w trzech wersach:BOJOWNIKOM O WOLNOŚĆ,BUDOWNICZYM POKOJU,1939-1945,powyżej której umieszczono sylwetkę orła.Szczególnego charakteru pomnikowi,mającemu pozornie świecki wymiar,nadaje ukryta symbolika religijna.Poniżej inskrypcji wykuty został łaciński krzyż.Warto zauważyć również,że sam pomnik jest zbudowany na planie krzyża greckiego
• liczne kamienice z przełomu XIX i XX wieku,oraz budynki użyteczności publicznej,m.in.:
• pastorówka przy ul.Wolności,zbudowana w latach 1893-1894 jako siedziba administracyjna parafii,a później diecezji ewangelickiej
• budynek sądu,przy ul.Wolności,wybudowany w 1880 r.z przeznaczeniem na siedzibę sądu grodzkiego
• gmach policji,przy ul.Wolności,zbudowany w pierwszej połowie XIX w.
• Szkoła Podstawowa nr 2,przy ul.Wolności zbudowana w 1914 r.z przeznaczeniem dla uczniów wyznania ewangelickiego
• budynek starostwa powiatowego,przy ul.Wolności,zbudowany w 1890 r.z przeznaczeniem na siedzibę władz powiatowych
• gmach liceum,przy ul.Wolności,wybudowany w 1896 r.do dzisiaj zachował swój pierwotny wygląd.Obecnie mieści się w nim siedziba Zespołu Szkół Ogólnokształcących im.Zygmunta Działowskiego
• gmach poczty,przy ul.1 Maja zbudowany w 1892 r.w stylu neogotyckim
• dom Klimków,przy ul.1 Maja,powstały na początku XX w.w stylu secesyjnym
• budynek Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej,przy ul.1 Maja dawniej hotel„Victoria”,który należał do reprezentacyjnych obiektów miasta
• większość kamienic usytuowanych wokół Placu Jana Pawła II,powstała na przełomie XIX i XX w.Część z nich zachowała swój pierwotny wygląd

Ochrona przyrody
W 2012 roku pomnikiem przyrody ustanowiono jesion wyniosły o obwodzie 366 cm rosnący przy ul.Pod Młynik 4a o nazwie"Karol".

Wąbrzeska Kolejka Powiatowa

W 1898 roku uruchomiono wewnętrzną linię kolejową,łączącą stację Wąbrzeźno Miasto i dworzec główny.Była to pierwsza na ziemiach polskich zelektryfikowana linia kolejowa,funkcjonująca do 1990 roku.
Legendy 
Z miastem związanych jest kilka legend,m.in.o nazwie miasta,o Pani Jeziora czy o duchu na ruinach zamku.Zachowanym świadectwem jest kamienica z wizerunkiem legendarnego Stróża Kostka,przy ul.1 Maja. 
Filmografia
W 2008 powstał film promujący miasto i jego historię pt."Tylko tutaj kawałek muru coś znaczy".Reżyserem filmu jest Marek Kilaszewski.Premiera odbyła się 19 grudnia 2008 roku.Film jest częścią cyklu"Duchowe ojczyzny".W filmie mówi się o historii miasta(Aleksander Czarnecki,Paweł Becker),zabytkach(Paweł Becker),współczesności miasta(Bogdan Koszuta,Gizela Pijar),historii wąbrzeskiej drukarni(Leszek Dembek),prezentowane są ciekawe postaci z miastem związane(Ignacy Kowaliszyn,Henryk Klimek),mowa o Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej(ks.Jan Kalinowski),na końcu prezentowany jest najbardziej znany wiersz o Wąbrzeźnie,"Uliczki"(autorka wiersza Aleksandra Bacińska).20 października 2011 roku miała miejsce premiera filmu"Gniazdo nasze wszystko nasze"opowiadająca o pałacach i dworach z okolic Wąbrzeźna m.in.o dworze Mieczkowskich w Niedźwiedziu.Film zrealizowany został przez Pawła Beckera,zdjęcia i montaż wykonał Dawid Wiecki.W 1943 roku w Wąbrzeźnie urodziła się niemiecka aktorka Gisela Hahn,mieszkająca obecnie w Niemczech.

Współpraca międzynarodowa

Miasta i gminy partnerskie:

• Syke od 2006 roku miasto partnerskie Wąbrzeźna,położone w Niemczech,20 km na południe od Bremy

Administracja

Wąbrzeźno jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich.

Wspólnoty wyznaniowe

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia Matki Boskiej Królowej Polski w Wąbrzeźnie
  • Parafia św.Apostołów Szymona i Judy Tadeusza w Wąbrzeźnie
  • Świadkowie Jehowy
  • Kościół Nowoapostolski kaplica Kościoła Nowo apostolskiego

Szkolnictwo

Na terenie miasta znajdują się następujące placówki oświatowe:

• Przedszkole Bajka
• Szkoła Podstawowa nr 2 im.Jana Pawła II
• Szkoła Podstawowa nr 3 im.Edmunda Wojnowskiego
• Gimnazjum nr 1 im.kard.Stefana Wyszyńskiego
• Zespół Szkół Ogólnokształcących
• Liceum Ogólnokształcące im.Zygmunta Działowskiego