Santok

(hist.Santoch,niem.Zantoch)wieś w Polsce położona w województwie lubuskim,w powiecie gorzowskim,w gminie Santok.W latach 1975-1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa gorzowskiego,a wcześniej w latach 1950– 1975 do województwa zielonogórskiego.Miejscowość jest siedzibą gminy Santok.Znajduje się tutaj przystań wodna,przystanki PKP i PKS,sklepy różnych branż,ośrodek zdrowia i dom kultury.We wsi znajduje się Muzeum Grodu Santok Oddział Muzeum Lubuskiego im.Jana Dekerta w Gorzowie Wielkopolskim.Przez Santok prowadzą turystyczne szlaki piesze,rowerowe i wodne.

Toponimia

Miejscowość w zlatynizowanej formie Zutok notuje Gall Anonim w swojej Kronice polskiej spisanej w latach 1112–1116.Nazwa wsi nawiązuje do położenia,staropolski sątok oznacza spływ rzeki.W roku 1154 arabski geograf Al-Idrisi w swoim dziele pt.Księga Rogera zamieścił nazwę S(i)tnu(identyfikowaną przez historyków z Santokiem)pośród innych ważnych polskich miast Krakowa,Gniezna,Sieradza,Wrocławia,oraz Łęczycy.Słownik geograficzny Królestwa Polskiego wydany w XIX wieku podaje dwie nazwy polskie miejscowości Santok oraz Sątok,a także zgermanizowaną Zantoch.Oprócz tego podaje również historyczne nazwy wynotowane z dokumentów łacińskich jak Santoc,Szantoch,Suthoc i Zutok.

Położenie i warunki geograficzne

Współczesny Santok to duża wieś ulicówka,o długości ponad 3 km.Miejscowość leży u ujścia Noteci do Warty,na wąskiej terasie Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej.Od południa ograniczona jest korytami Warty i Noteci,a od północy wysoką krawędzią Równiny Gorzowskiej.Na lewym brzegu Warty zachowało się grodzisko,które jest obecnie niewielkim,zadrzewionym pagórkiem wśród podmokłych łąk.Pierwotnie leżało ono w widłach Warty i Noteci,lecz w czasie katastrofalnej powodzi w 1751 r.Warta zmieniła koryto,tworząc nowe na północ od grodziska.Badania archeologiczne potwierdziły istnienie w tym miejscu 12 warstw osadniczych(VIII–XIV w.)

Historia

We wczesnym średniowieczu osada obronna oraz ważny gród piastowski o statusie kasztelanii.Pierwszym wspomnianym w 1231 roku kasztelanem był Paweł.Według kroniki Galla Anonima Santok stanowił klucz i strażnicę państwa polskiego,przedmiot walk z Pomorzanami i Niemcami,ostatecznie opanowany przez Brandenburgię w XIV wieku po śmierci Kazimierza Wielkiego.Pomimo utraty Santoka Polska aż do rozbiorów zachowała tytuł kasztelanów santockich(w latach 1231-1793 było ich 61).

Kalendarium

• VII-VIII w.pierwszy gród otoczony palisadą,
• poł.X w.zniszczenie grodu w czasie walk Mieszka I z Pomorzanami,
• X w.wzniesiono potężne obwarowania rusztowo-skrzyniowe,
• X-XI w.powstaje umocnione podgrodzie,
• XI w.na prawym brzegu Noteci Pomorzanie wznoszą gródek z fosą,
• 1097 pierwsza wzmianka o Santoku w roczniku kapituły gnieźnieńskiej,
• XII w.siedziba kasztelanii,ważny ośrodek administracyjny,
• 1266 Santok opanowany przez margrabiów brandenburskich wchodzi w skład Nowej Marchii,
• 1278-1296 przejściowo pod panowaniem Przemysła II,
• 1296 ponownie w posiadaniu Brandenburgii,
• 1365-1370 włączony do Korony przez Kazimierza Wielkiego,
• 1402-1454 pod panowaniem Krzyżaków,
• 1455 w posiadaniu Brandenburgii,upadek znaczenia Santoka,
• 1701 w państwie pruskim,
• 1731 w wyniku katastrofalnej powodzi Warta zmienia koryto,osada zostaje przeniesiona na prawy wyższy brzeg,
• 1724 wzniesiono ryglowy kościół,
• 1820 wielki pożar,
• 1854 katastrofalna powódź niszczy część wsi,
• 1858 w związku z koniecznością zajęcia terenu pod dotychczasowym kościołem z 1764 r.pod budowę linii kolejowej,jej budowniczowie w l.1857-58 wybudowali obecny kościół neogotycki,
• 1932-1934 pierwsze badania archeologiczne grodu prowadzone przez Berlińskie Państwowe Muzeum Prehistoryczne,
• 1945 Santok ponownie w Polsce,
• 1958-1965 badania archeologiczne prowadzone przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN,
• 1997 uroczyste obchody 1300-lecia grodu,
• 1997-1999 kontynuacja badań archeologicznych,
• 2005 otwarcie Muzeum Grodu Santok
• 2007 kontynuacja badań archeologicznych.

Zabytki

Według rejestru Narodowego Instytutu Dziedzictwa na listę zabytków wpisane są:

• kościół fil.pw.św.Józefa,neogotycki z 1858 r.na wyposażeniu późnogotycki krucyfiks z XVI w.
• dzwonnica wiejska,szachulcowa,z 1764 r.
• wieża widokowa,kamienna z XI w.XV w.1936 r.

inne zabytki:

• grodzisko,średniowieczne,pierścieniowate
• domy szachulcowe,najstarszy z 1825 r.
• resztki umocnień południowej części odcinka Wału Pomorskiego(Die Pommernstellung)Linii Noteci(Netzestellung)zachowały się na terenie Santoka.