Tadeusz Mostowski

Tadeusz Antoni Mostowski herbu Dołęga,krypt.:M-I;X,(ur.19 października 1766 w Warszawie,zm.6 grudnia 1842 w Paryżu)polski literat,publicysta,polityk,wydawca,krytyk literacki,minister spraw wewnętrznych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego.
Życiorys
Syn Pawła Mostowskiego,wojewody mazowieckiego i Anny Rozalii z Hylzenów.Wychowany w domu o wysokich tradycjach intelektualnych,uczył się w warszawskim Collegium Nobilium i przez pewien czas we Francji,w 1780 r.mianowany asesorem sądu kryminalnego.Był członkiem konfederacji Sejmu Czteroletniego.W roku 1790 został najpierw podstolim wyszogrodzkim,a następnie(grudzień 1790 r.)kasztelanem raciąskim,wchodząc w ten sposób w skład Senatu.Zwolennik Stronnictwa Patriotycznego.Był jednym z założycieli Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.Jednocześnie w latach 1791-1792 wraz z Julianem Ursynem Niemcewiczem i Józefem Weyssenhoffem wydawał własnym nakładem Gazetę Narodową i Obcą;m.in.nabył(styczeń 1792 r.)na jej potrzeby nową drukarnię.Kantor tej gazety znajdował się w ówczesnej rezydencji Mostowskich(ul.Bielańska 602).W roku 1793 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława.W okresie konfederacji targowickiej opuścił Polskę(sierpień 1792 r.) i przez Drezno,Lozannę i Chamonix wyemigrował do Paryża(październik 1792 r.)pośrednicząc w rozmowach między polskimi emigrantami a francuskimi władzami rewolucyjnymi.Po upadku żyrondystów dwukrotnie więziony,25 listopada 1793 powrócił do kraju(osiadł w Tarchominie pod Warszawą),gdzie też podlegał prześladowaniom(internowanie 6 grudnia 1793 na rozkaz Sieversa).Miejsce internowania opuścił około 20 lutego 1794.Podczas powstania kościuszkowskiego wchodził w skład Rady Zastępczej Tymczasowej(radca Wydziału Dyplomatycznego),Rady Najwyższej Narodowej(zastępca radcy w Wydziale Instrukcji oraz w Wydziale Żywności) i Rady Wojennej(od 19 października 1794).Po upadku powstania w niewoli rosyjskiej(początkowo Twierdza Pietropawłowska,później areszt domowy w Petersburgu),z której wyszedł w 1795 r.na mocy amnestii;następnie we Francji(1797 r.)W listopadzie 1800 r.wybrany na członka Towarzystwa Przyjaciół Nauk.W roku 1802 powrócił na dłużej do kraju i założył w swym pałacu na Nowolipiu(Pałac Mostowskich)nowoczesną drukarnię(czcionki sprowadzono specjalnie z Paryża i Lipska),w której do roku 1806 wydał(wytłoczył)ponad 85 pozycji(m.in.27 tomów serii"Wybór Celniejszych Pisarzów Polskich").W latach 1806-1812 ponownie przebywał we Francji,jednocześnie dbając o ulepszenie gospodarki w swych dobrach tarchomińskich pod Warszawą.Od 19 września 1812 pełnił funkcję Ministra Spraw Wewnętrznych Księstwa Warszawskiego do maja 1813 r.W latach 1815-1830 był ministrem prezydującym w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego.Na tym stanowisku dbał o rozwój gospodarczy kraju,inicjując m.in.akcję industrializacji,budowę Kanału Augustowskiego,założenie Instytutu Agronomicznego w Marymoncie pod Warszawą,powołanie stadnin rządowych.W 1825 r.mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Polskiego.W czasie powstania listopadowego był nieobecny na posiedzeniach Senatu.Jednocześnie nadal był czynnym literatem i publicystą,należąc m.in.do założycieli"Towarzystwa Iksów"(1815-1819),które zbierało się na spotkaniach w salonach Pałacu Mostowskich.Swe krytyki literackie i recenzje teatralne ogłaszał w"Gazecie Korespondenta Warszawskiego","Gazecie Warszawskiej" i "Nowym Pamiętniku Warszawskim".Był członkiem honorowym Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.W roku 1832(po powstaniu listopadowym),za zgodą władz rosyjskich,przeniósł się do Francji,gdzie posiadał odziedziczone po ojcu dobra ziemskie.Zmarł w Paryżu(6 grudnia 1842) i został pochowany na Cmentarzu Montmartre.
Rodzina
Jego pierwszą żoną była Anna Olimpia,z domu Radziwiłłówna,z którą ożenił się w roku 1787 i z którą nie miał dzieci.Rozwiódł się z nią przed 1804 rokiem a niedługo potem ożenił się po raz drugi.Z drugiego małżeństwa z Marianną Potocką(1780-1837)miał piątkę dzieci:Tadeusza,Józefę,Izabellę,Pelagię i Różę.
Odznaczenia
W 1815 r.odznaczony Orderem Orła Białego.
Dorobek literacki i publicystyczny
Ważniejsze utwory i mowy

1. Podziękowanie i przemówienie się...kasztelana raciąskiego na sesji sejmowej dnia 13 grudnia 1790,brak miejsca i roku wydania
2. Ordynacja sejmowa.(Projekt),brak miejsca i roku wydania,wyd.2(po polsku i francusku)brak miejsca i roku wydania
3. Głos...kasztelana raciąskiego na sesji sejmowej dnia 6 czerwca 1791 miany,brak miejsca wydania 1791 r.
4. Uwagi...nad odpowiedzią Dworu Saskiego,pisane 5 marca 1792,w związku ze sprawą przyjęcia Korony Polskiej,rękopis:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.97,poz.7)
5. Ma confession.(Zeznania spisane w Petersburgu w 1795 r.na życzenie Katarzyny II),z rękopisu wyd.M.Sokolnicki,"Przegląd Historyczny"t.6(1908 r.)
6. Wybór pisarzów polskich dawniejszych i świeższych.Drukowany literami Didota,z kopersztychami.(Prospekt wydawniczy),"Nowy Pamiętnik Warszawski"t.5(1802 r.)s.802;dodatek do"Gazety Warszawskiej"z dnia 26 marca 1802
7. Mowa Jaśnie Wielmożnego...Ministra Spraw Wewnętrznych i Policji,miana na pierwszej sesji w Izbach złączonych dnia 27 marca 1818,Warszawa(1818 r.)przekł.francuski:Discours prononcé...le 27 mars 1818,Warszawa(1818 r.)
8. Rachunek z administracji funduszów Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji za rok 1818,Warszawa 1818 r.
9. Mowa...na pierwszej sesji w Izbach złączonych dnia 13 września 1820 r.Warszawa(1820 r.)przekł.francuski:Discours prononcé...le 13 septembre 1820,Warszawa brak roku wydania
10. Przemówienie się...na posiedzeniu Izby Poselskiej dnia 9 października 1820,(Warszawa 1820 r.)
11. Mowa...na pierwszej sesji sejmowej w Izbach złączonych dnia 13 maja 1825,(Warszawa 1825 r.)przekł.francuski:Discours prononcé...le 13 mai 1825,Warszawa 1825 r.
12. Przemówienie się w Izbie Poselskiej,Warszawa 1825 r.
13. Mowa...Senat.Woj.Ministra Spraw Wewn. i Policji,miana na pierwszej sesji sejmowej w Izbach złączonych d.28 maja 1830,Warszawa(1830 r.)przekł.francuski:Discours prononcé...le 28 mai 1830,Warszawa 1830 r.
14. Wyrabianie cukru z buraków sposobem domowym.Podług rękopisu nadesłanemu,Warszawa 1838 r.wyd.2(zmienione i pomnożone)Warszawa 1841 r.
15. 4-tomowe rękopiśmienne Pamiętniki(nie dotrwały do naszych czasów rękopis zaginął;inform.E.Maliszewski)

Kilka artykułów Mostowskiego(m.in.o T.Czackim i A.Naruszewiczu)ogłoszono pod krypt.M-I w:"Biographie universelle"L.G.Michauda,Paryż 1811-1835(według informacji L.G.Michauda juniora,t.29,s.412).Ponadto ogłaszano jego artykuły,sprawozdania,krytyki literackie i poezji w następujących czasopismach:"Gazeta Korespondenta Warszawskiego"(1814-1819),"Gazeta Narodowa i Obca"(1791-1792),"Gazeta Warszawska"(tu:recenzja teatralna z Ludgardy L.Kropińskiego,1816 r.nr 91 przedr."Sto lat myśli polskiej"t.2,1907 r.J.Lipiński:Recenzje teatralne Towarzystwa Iksów,1815-1819,Wrocław 1959 r."Materiały do Dziejów Teatru w Polsce"nr 4;"Polska krytyka literacka(1800-1918).Materiały"t.1,Warszawa 1959 r.)"Nowy Pamiętnik Warszawski".
Prace edytorskie

1. "Gazeta Narodowa i Obca",Warszawa:1 stycznia 1791–4 sierpnia 1792(ukazywała się 2 razy w tygodniu);ponadto współredaktorstwo oraz autorstwo działu:Z polityki zagranicznej
2. J.Kochanowski:Dzieła polskie t.1-2,Warszawa 1803 r."Wybór Pisarzów Polskich"
3. Pisma rozmaite współczesnych,wierszem i prozą t.1,Warszawa 1803 r."Wybór Pisarzów Polskich",(tu:J.Szymanowski:Wierszem i prozą pisma różne;T.K.Węgierski:Wiersze różne)
4. C.J.Caesar:O wojnie francuskiej ksiąg siedmioro...Przekładania A.Wargockiego,Warszawa 1803 r."Wybór Pisarzów Polskich",(tu ponadto:C.C.Tacyt:Kronika od zejścia Cezara Augusta.Przekładania K.Kojałowicza)
5. A.S.Naruszewicz:Historia narodu polskiego t.2-7,Warszawa 1803-1804"Wybór Pisarzów Polskich"
6. J.U.Niemcewicz:Pisma różne wierszem i prozą t.1-2,Warszawa 1803-1805"Wybór Pisarzów Polskich"
7. C.C.Tacyt:Dzieła wszystkie.Przekładania A.S.Naruszewicza t.1-4,Warszawa 1804 r."Wybór Pisarzów Polskich"
8. A.S.Naruszewicz:Wiersze różne t.1-2,Warszawa 1804-1805"Wybór Pisarzów Polskich"
9. "Wybór Powieści Moralnych i Romansów"t.1-20,Warszawa 1804-1805;tu m.in.przekład Jakuba Adamczewskiego,J.Lipińskiego i kilka prac oryginalnych;"Wybór..."obejmuje m.in.Tysiąc dni i jeden.Powieści perskie.Tłumaczenie na francuski Pétis de la Croix,na polski przez J.A.(t.4-12);tomy miały charakter wydawnictwa ciągłego,zawierały też mody,szarady,zagadki;krypt.autorów i tłumaczy:A.P.S M.A.W.J.A.J.D.(Drozdowski);J.L.J.N.(Niemcewicz)
10. A.S.Naruszewicz: Historia Jana Karola Chodkiewicza t.1-2,Warszawa 1805 r."Wybór Pisarzów Polskich"
11. A.S.Naruszewicz:Tauryka,czyli wiadomości starożytne i późniejsze o stanie i mieszkańcach Krymu do naszych czasów,Warszawa 1805 r."Wybór Pisarzów Polskich",(tu ponadto:Diariusz podróży Stanisława Augusta króla na Ukrainę w roku 1787;Głos Adama Naruszewicza przy założeniu pierwszego kamienia na kościół Opatrzności Boskiej)
12. S.Orzechowski:Kroniki polskie od zgonu Zygmunta I-go,Warszawa 1805 r."Wybór Pisarzów Polskich",(tu ponadto:Ł.Górnicki:Dzieje w koronie Polskiej)
13. Sielanki polskie z różnych pisarzów zebrane,Warszawa 1805 r."Wybór Pisarzów Polskich",(tu sielanki:J.Gawińskiego,S.Szymonowica,B.Zimorowica oraz przekł.J.Lipińskiego Bukolik Wergiliusza)
14. Życia sławnych Polaków t.1-3,Warszawa 1805 r."Wybór Pisarzów Polskich";zawartość t.1:M.J.Mniszech:Kazimierz Wielki;S.Orzechowski:Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego(według wyd.F.Bohomolca);K.Kognowicki:Życie Lwa Sapiehy;(tu także listy różnych panujących do Sapiehy)t.2:F.Bohomolec:Życie Jana Zamoyskiego;D.M.Krajewski:Historia Stefana na Czarncy Czarnieckiego t.3:F.Bohomolec:Życie Jerzego Ossolinskiego
15. Wybór podróży znakomitszych naokoło ziemi i w różne jej strony,czyli geografia historyczna dla zabawy i nauki młodzieży tudzież dojrzalszych osób t.1-12,Warszawa 1805-1806;wyd.następne(tytułowe):Warszawa 1815 r.

Listy i materiały

1. Do Stanisława Augusta 10 listów wśród korespondencji królewskiej z lat 1771-1792,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.734
2. Do I.Potockiego 15 listów wśród korespondencji Potockiego z lat 1788-1794,rękopis:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.280)
3. Do A.J.Czartoryskiego 2 listy z 25 i 29 czerwca 1801,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5503,s.5-9
4. Do A.J.Czartoryskiego 2 listy z roku 1803,do A.K.Czartoryskiego z roku 1804,do S.K.Potockiego z roku 1807;ogł.J.Platt:Tadeusz Mostowski jako wydawca,"Ze skarbca kultury"1960 r.zeszyt 1;autografy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5447,5503,Ew.XVII 591;Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.265,vol.2)
5. Do nieznanej osoby z roku 1814,rękopis:Biblioteka PAN Kraków,sygn.1054
6. Do S.Wodzickiego z roku 1816,wśród korespondencji Wodzickiego;rękopis:Ossolineum,sygn.4187/II
7. Do S.K.Potockiego,rękopis:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.268 I-III)
8. Do K.Koźmiana 3 listy z lat 1820-1828,rękopis:Biblioteka PAN Kraków,sygn.2031,t.1
9. List z roku 1832,wśród korespondencji Grabowskich,rękopis Ossolineum,sygn.4187/II
10. List z roku 1834,wśród korespondencji G.i r.Hubickich i K.Wielogłowskiego,rękopis Ossolineum,sygn.12294/III
11. Do J.U.Niemcewicza,rękopis:Biblioteka Polska w Paryżu,sygn.492
12. Fragm.listów od M.z Czartoryskich Wirtemberskiej z lat 1798-1799,ogł.H.Lisicki"Gazeta Lwowska"1885 r.nr 171-176
13. Bilet od J.Albertrandiego z listopada 1800 r.ogł.A.Kraushar:Towarzystwo Warszawskiego Przyjaciół Nauk t.1,Kraków 1900 r.s.132
14. Od byłej żony Anny Olimpii z Radziwiłłów Mostowskiej z 3 listopada 1808,rękopis:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.287)
15. Od N.Glücksberga,rękopis:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.271)