Historia kolei w Bydgoszczy

Rozpoczyna się w 1851 r.kiedy włączono Bydgoszcz w plany związane z budową kolei na wschodnich terenach państwa pruskiego.Spowodowało to powstanie koniunktury gospodarczej i stało się jednym z czynników przyszłego rozwoju ekonomicznego.
Okres pruski
Początki Bydgoskiego Węzła Kolejowego wiążą się z decyzją państwa pruskiego o budowie Kolei Wschodniej(Ostbahn),która miała połączyć Berlin ze wschodnimi prowincjami państwa,docelowo z Królewcem(Königsberg) i Kłajpedą(Memel).Początkowo budowaniem kolei zajmowało się prywatne towarzystwo akcyjne w Berlinie,które zbudowało linie kolejowe:Berlin Szczecin(1843 r.) i Berlin Wrocław(1844 r.)W 1847-1848 połączono Szczecin z Poznaniem przez Stargard i Krzyż.Od wiosny 1843 r.trwały dyskusje nad trasą planowanej kolei Berlin Królewiec.Pierwszy plan,który przewidywał poprowadzenie kolei przez Chojnice i Gdańsk został odrzucony z powodu oporu władz Gdańska,obawiających się zmniejszenia dochodów z portu morskiego.W tej sytuacji pojawił się nowy projekt trasy kolei wschodniej,od Krzyża przez Piłę,Nakło,Bydgoszcz i dalej wzdłuż Wisły do Tczewa,gdzie zaplanowano budowę mostu przez rzekę.Innym rozpatrywanym wariantem był odcinek Frankfurt nad Odrą Poznań Bydgoszcz Grudziądz.Skutkiem odmowy miasta Gdańska w sprawie budowy linii kolejowej było uchwalenie przez parlament pruski w dniu 26 czerwca 1848 ustawy zatwierdzającej projekt budowy linii kolejowej Krzyż Piła Bydgoszcz Tczew.Z chwilą rozpoczęcia budowy Kolei Wschodniej,rząd pruski postanowił o przejęciu pod zarząd państwowy Towarzystwa Akcyjnego Budowy Kolei.W związku z tym utworzono w czerwcu 1848 r.Królewską Komisję Kolei Wschodnich,która swym zasięgiem obejmowała Prusy Zachodnie(Gdańsk),Pomorze(Szczecin),Prowincję Poznańską(Bydgoszcz,Poznań),Prusy Wschodnie(Królewiec).Zakresem swej działalności obejmowała projektowanie,budowę i rozbudowę szlaków komunikacyjnych Kolei Żelaznych.Początkowo siedzibą tej instytucji była Trzcianka,ale po decyzji parlamentu pruskiego o budowie kolei wschodniej przez Bydgoszcz,została ona przeniesiona do tego miasta.Odtąd,aż do 1895 r.w Bydgoszczy znajdowało się centrum decyzyjne,które kształtowało pruską politykę kolejową na obszarach położonych na wschód od Berlina.Budowę odcinka Krzyż Bydgoszcz rozpoczęto 26 kwietnia 1848.Pierwszy transport robotników z Berlina liczył 200 osób.W końcu września 1848 r.na odcinku Krzyż Piła pracowało 1300 robotników,z czego 450 stanowili rdzenni berlińczycy.Dla zdławienia ewentualnych wystąpień rewolucyjnych,rząd pruski dokonał translokacji wojsk do miejsc robót.Roboty ziemne na odcinku Piła Bydgoszcz rozpoczęto we wrześniu 1848 r.od usypania nasypu kolejowego koło miejscowości Osiek w pow.wyrzyskim.W maju 1851 r.budowa linii kolejowej osiągnęła Bydgoszcz,gdzie w budowie znajdował się gmach pierwszego dworca,oraz zaczątek warsztatów kolejowych.W dniu 13 lipca 1851 pierwszy pociąg wjechał przez most nad Brdą(wys.28 m)na dworzec.Oficjalnego otwarcia linii(145 km)dokonał 25 lipca 1851 osobiście w Bydgoszczy król Prus Wilhelm IV.Przed udekorowanym dworcem odbyło się widowisko,podczas którego wystąpił w strojach regionalnych zespół ludowy z Kujaw,który śpiewał po polsku.Pierwszy pociąg dostępny dla ogółu podróżnych odjechał z Bydgoszczy 27 lipca 1851,pokonując odległość 30 km Bydgoszcz Nakło w ciągu 50 minut.Połączenie z Berlinem odbywało się wówczas przez Szczecin,aż do 1857 r.kiedy otwarto linię Krzyż Kostrzyn nad Odrą,skracającą podróż do stolicy Prus.W latach 1851 i 1852 trwała budowa dalszego odcinka kolei wschodniej:Bydgoszcz Tczew Gdańsk.Linię tą o długości 162 km uruchomiono 5 sierpnia 1852 również w obecności króla pruskiego Wilhelma IV.W ten sposób Bydgoszcz uzyskała połączenie z wybrzeżem morskim i przez Elbląg(1857 r.)połączenie z Królewcem.W 1861 r.z inicjatywy rządu pruskiego rozpoczęto budowę Kolei Warszawsko-Bydgoskiej,które było pierwszym połączeniem północnych Niemiec z Rosją.Po stronie pruskiej powstał odcinek Bydgoszcz Toruń Otłoczyn,a po rosyjskiej odcinek od granicy przez Włocławek do Łowicza,gdzie linia łączyła się z Koleją Warszawsko-Wiedeńską.Odtąd Bydgoszcz stała się jednym z ważniejszych na wschodzie Prus węzłów kolejowych.Aż do czasu budowy linii Gdańsk Szczecin(1870 r.)Poznań Olsztyn(1872 r.) i Piła Chojnice Tczew(1873 r.)przez Bydgoszcz przechodził cały tranzyt kolejowy z Rosji i Prus Wschodnich do Berlina.W kolejnych latach dokonywano dalszej rozbudowy węzła kolejowego.
Uruchomiono następujące linie:

• 26 maja 1872:linia Bydgoszcz Inowrocław Gniezno Poznań(152 km)
• 1 listopada 1885:linia Bydgoszcz Fordon,po budowie mostu przez Wisłę w 1893 r.przedłużona do Chełmży,Unisławia i Brodnicy(1900 r.)
• 1 października 1895:linia Bydgoszcz Szubin Żnin,przedłużenie tej linii przez Wągrowiec i Janowiec stworzyło drugą linię z Bydgoszczy do Poznania(1908 r.)
• 18 maja 1895:linia wąskotorowa Bydgoszcz Koronowo
• 20 września 1897:linia wąskotorowa Maksymilianowo Włóki
• 29 kwietnia 1907:linia wąskotorowa Smukała Maksymilianowo

Dokonywano również rozbudowy linii istniejących:

• 1889 r.wybudowano drugi tor na linii Piła Bydgoszcz Główna Laskowice Pomorskie,powstał również drugi most kolejowy na Brdzie
• 1910 r.wybudowano drugi tor na linii Bydgoszcz Główna Toruń Główny
• 1913 r.wybudowano drugi tor na linii Bydgoszcz Główna Inowrocław

Budowane od 1895 r.linie wąskotorowe należały do sieci Bydgoskich Kolei Powiatowych.Pierwsze odcinki oddane do użytku to odcinek z Maksymilianowa do Gądecza przedłużony później do Kozielca oraz odcinek z Bydgoszczy do Koronowa z odgałęzieniem z Morzewca do Kasprowa.W tym samym roku oddano do użytku połączenie z Gościeradza przez Witoldowo,Trzemiętowo i Kasprowo do Suchar,gdzie uzyskano połączenie z budowaną równolegle Wyrzyską Koleją Powiatową.W 1907 r.zbudowano połączenie wschodniej i zachodniej sieci Bydgoskiej Kolei Powiatowej poprzez most na Brdzie w Smukale.Od 1 sierpnia 1851 rozpoczął regularne kursy pociąg pospieszny do Berlina i z powrotem.Trasę z Bydgoszczy do stolicy Prus pokonywano w 12 godzin.W 1860 r.ze stacji bydgoskiej codziennie odchodził 1 pociąg pośpieszny,1 osobowy i 2 pociągi towarowe.W 1888 r.na dworcu bydgoskim odprawiono 214 tys.podróżnych i przewieziono 147 tys.ton towarów.Od 1898 r.dla wygody podróżnych kursowały piętrowe wagony kolejowe na krótkich liniach rekreacyjnych Bydgoszcz Rynkowo,Bydgoszcz Chmielniki.Pasażerski ruch kolejowy przez Bydgoszcz w latach 1854-1905 wzrósł 16-krotnie.Doprowadzenie do Bydgoszczy kolei stało się istotnym czynnikiem miastotwórczym.W pobliżu dworca już w 1851 r.powstały warsztaty kolejowe,które były największym przedsiębiorstwem w mieście.W latach 80.XIX wieku liczba pracowników wszystkich fabryk w Bydgoszczy sięgała tylko połowie zatrudnionych w Głównych Warsztatach Naprawczych Kolei Wschodniej.Były to największe zakłady w rejencji bydgoskiej.Po 1890 r.w dziale parowozów wyprzedzały warsztaty w Berlinie i Królewcu grupując 25% ogółu krytych stanowisk naprawczych parowozów,33% tendrów i 20% wagonów.W porywach zatrudniano tam ponad 1,5 tys.robotników,a dziennie naprawiano 80 parowozów.Lokalizacja dworca,w pewnym oddaleniu od miasta stworzyła możliwości zabudowy od podstaw znacznego obszaru dzisiejszego Śródmieścia.Plan urbanistyczny dla tego obszaru powstał już w 1852 r.a zabudowa trwała aż do końca wieku XIX.Pierwsze zabudowania powstały przy ul.Dworcowej w 1852 r.Były to hotele oraz ok.100 domów mieszkalnych.Równocześnie rozpoczęto zabudowę ul.Śniadeckich.Całe zachodnie Śródmieście miało charakter dzielnicy kolejowej,gdyż zamieszkiwali w niej pracownicy warsztatów kolejowych,a w latach następnych osiedlali się również pracownicy powstających w sąsiedztwie przedsiębiorstw i fabryk.W dzielnicy tej zbudowano również okazały gmach Dyrekcji Kolei Wschodniej.W miarę rozwoju połączeń kolejowych,wzrostu przewozów i rozrostu Dyrekcji Kolei Wschodniej pojawiła się konieczność rozbudowy dworca kolejowego.W 1861 r.przy okazji budowy Kolei Warszawsko-Bydgoskiej gmach dworca znacznie powiększono,a w 1870 r.wybudowano dworzec zewnętrzny u wylotu ul.Dworcowej,w którym zlokalizowano kasy biletowe,odprawę bagażu oraz wejścia do podziemnych przejść na poszczególne perony.W latach 1872-1875 przy dworcu zbudowano Urząd Ekspedycji Pocztowej.W 1913 r.po pożarze poprzednika,wybudowano nowy gmach dworca zewnętrznego z wieżą zegarowąObok dworca głównego powstały również mniejsze dworce i przystanki kolejowe:Bydgoszcz Wąskotorowa,Bydgoszcz Wschód,Bydgoszcz Brdyujście,Bydgoszcz Łęgnowo i inne.Osobnym zagadnieniem związanym z rangą bydgoskiego węzła kolejowego była lokalizacja Dyrekcji Kolei Wschodniej w Bydgoszczy.Była to pierwsza państwowa dyrekcja kolei w Polsce,w Europie i na świecie.W zasięgu działania Dyrekcji(według stanu na koniec 1894 r.)czynnych było 4833 km linii kolejowych na obszarze sięgającym od Berlina po Białystok i Kłajpedę.Dyrekcja od 1852 r.przejęła nadzór nad wszystkimi zagadnieniami dotyczącymi rozbudowy i eksploatacji kolei we wschodnich prowincjach Prus.Jako pierwsza na ziemiach polskich zajmowała się również rozliczaniem przewozów międzynarodowych(od 1875 r.)Dyrekcja Kolei Wschodniej w Bydgoszczy była najważniejszą i najbardziej prestiżową instytucją,jaka została zlokalizowana w Bydgoszczy w II połowie XIX wieku.W 1889 r.oddano dla tej instytucji nowy gmach,który należał do najbardziej okazałych budynków użyteczności publicznej,jaki wzniesiono w Bydgoszczy w okresie pruskim.W 1895 r.w wyniku reorganizacji kolejnictwa pruskiego powstały kolejne dyrekcje kolei państwowych w Gdańsku,Poznaniu i Królewcu,a obszar zarządzania przez dyrekcję bydgoską zmniejszył się.
Okres międzywojenny
Powrót Bydgoszczy w obręb państwa polskiego zmienił zasadniczo warunki funkcjonowania węzła kolejowego.Dotychczasowe,rozbudowane połączenia kolejowe z Berlinem straciły na znaczeniu,na rzecz połączeń w kierunku południkowym do centrum kraju oraz do Gdańska.Od połowy lat 20.rozpoczęto budowę magistrali węglowej,w której najważniejsze znaczenie miały mieć węzły kolejowe w Zduńskiej Woli,Inowrocławiu i Bydgoszczy.Skutkiem budowy magistrali węglowej największej inwestycji komunikacyjnej II Rzeczypospolitej była m.in.rozbudowa węzła bydgoskiego o wschodnią i północną obwodnicę kolejową(dwutorową)Bydgoszczy z Nowej Wsi Wielkiej do Maksymilianowa.Prace na odcinku bydgoskim prowadzono w dwu etapach.Odcinek północny Kapuściska Małe Maksymilianowo(11 km)wykonano od jesieni 1927 do wiosny 1928 r.Odcinek południowy Nowa Wieś Wielka Kapuściska Małe(21,3 km)wybudowano w okresie od lata 1928 do końca 1930 r.kiedy to otwarto całą linię na odcinku bydgoskim i północnym do Gdyni.Prace wykonywano w większości ręcznie z niewielkim wykorzystaniem maszyn(eskawatorów).Kilka tysięcy robotników pracowało dniem i nocą na trzy zmiany.Najtrudniejszym i najdroższym obiektem inżynierskim na całej linii był most na Brdzie który ukończono w 1930 r.Inwestycja prowadzona początkowo wyłącznie przez Polskie Koleje,później została dokończona przez prywatne Francusko-Polskie Towarzystwo Kolejowe(od 1931 r.)które otrzymało 45-letnią koncesję.W Bydgoszczy oprócz mostu wybudowano dworzec Kapuściska Tranzytowe,6 wiaduktów nad drogami kołowymi i torami kolejowymi(w tym największy na całej linii w Maksymilianowie),usunięto uciążliwy przejazd kolejowy na ul.Gdańskiej.Skorygowano również przebieg istniejącej linii kolejowej na północnych obrzeżach miasta odsuwając ją na północ i umożliwiając zabudowę osiedla Leśnego.Siedziba Zarządu Budowy(do 320 osób,z tego 120 w biurze przy Placu Wolności)znajdowała się w Bydgoszczy.Od 1937 r.w budynku dawnej dyrekcji kolei znalazła się również dyrekcja Francusko-Polskiego Towarzystwa Kolejowego,które zajmowało się eksploatacją tej linii.Budowa magistrali węglowej umocniła znaczenie węzła bydgoskiego.Linia ta spoiła Bydgoszcz z południem i centrum kraju i utrwaliła pozycję węzła bydgoskiego jako przedbramia portów w Gdańsku i Gdyni.Zmiana przynależności politycznej spowodowała natomiast likwidację w Bydgoszczy Pruskiej Okręgowej Dyrekcji Kolei.Jej miejsce do 1 grudnia 1921 zajmowała Okręgowa Dyrekcja Kolei(dla obszaru całego polskiego Pomorza i obszaru Wolnego Miasta Gdańska),która następnie w myśl postanowień Traktatu Wersalskiego została przeniesiona do Gdańska.W Bydgoszczy pozostał jedynie Wydział Kontroli Dochodów.Od 1922 r.w dawnym gmachu dyrekcji kolei mieściło się Biuro Rozrachunków PKP,a w latach 1927-1932 także agendy Radomskiej DOKP.Natomiast od 1 lutego 1933 w związku z żądaniami senatu Wolnego Miasta Gdańska usunięcia z obszaru miasta agend zarządzania liniami kolejowymi znajdującymi się na obszarze Polski do Bydgoszczy przeniesiono ponownie Wydział DOKP handlowo-taryfowy,prawny,zasobów oraz sanitarny.Do Torunia trafiły natomiast:prezydium,wydział ruchu,mechaniczny,drogowy,personalny,finansowy oraz kasa główna.W okresie międzywojennym w miejscu dawnego Urzędu Ekspedycji Pocztowej(ul.Zygmunta Augusta 3)zbudowano Urząd Pocztowy Bydgoszcz 2.Budowę prowadzono w latach 1936-1937 według projektu Putermana-Sadłowskiego.W zakresie sieci wąskotorowych Bydgoskiej Kolei Powiatowej nie zaszły w okresie międzywojennym żadne większe zmiany.Sieć BKP posiadała ponad 115 km torów,z których odcinek Bydgoszcz-Koronowo oprócz przewozów towarowych cieszył się powodzeniem w ruchu osobowym,również turystycznym.Dla odmiany odcinek biegnący przez Maksymilianowo był raczej odcinkiem o przeważającym ruchu towarowym.W latach 20.po przejściu BKP w polskie ręce zlikwidowano odznaczający się słabym zainteresowaniem odcinek z Gościeradza do Witoldowa.
Okres powojenny
W okresie wojny i okupacji kolejarze bydgoscy odegrali ważną rolę,nie dopuszczając do wysadzenia mostów(mostu Królowej Jadwigi,kolejowych) i zniszczenia urządzeń kolejowych,unieruchomili również pociągi mające wywieźć zdemontowane maszyny i urządzenia do Rzeszy.Trwałemu zniszczeniu uległ jedynie most prowadzący kolej wąskotorową w Smukale.W 1945 r.Bydgoszcz była przejściową siedzibą Dyrekcji Okręgowych Kolei Państwowych w Gdańsku,a w latach następnych siedzibą Rejonowej Dyrekcji Kolei Państwowych.Ma tu również swoją siedzibę Centralne Biuro Rozrachunków Zagranicznych PKP,które przejęło wszystkie rozliczenia dotyczące obrotów wagonów w komunikacjach międzynarodowych na terenie całego kraju.W 1946 r.w bydgoskim węźle kolejowym przyjęto 0,5 mln ton towarów,w 1960 r.4,4 mln,a w 1976 r.7,6 mln ton.Wielkość przewozów pasażerskich sięgnęła w 1970 r.8 mln osób.W 1975 r.dojeżdżało codziennie do pracy w Bydgoszczy 26,5 tys.osób,z czego 2/3 komunikacją PKP.W tym roku przez dworzec Bydgoszcz Główna przejeżdżało dziennie 109 pociągów, z tego 96 osobowych.W 1968 r.przebudowano budynek dworca głównego nadając mu współczesną formę.Wykonano również przejście podziemne do dworca pod ul.Zygmunta Augusta.W latach 60.XX w.dokonano elektryfikacji magistrali węglowej na całej długości.Odcinek południowy zelektryfikowano do listopada 1965 r.Trakcję do Bydgoszczy dociągnięto w październiku 1967 r.a do 22 lipca 1969 r.zelektryfikowana została cała linia aż do Gdańska.W latach 80.XX w.zelektryfikowano drugą linię znaczenia państwowego przebiegającą przez Bydgoszcz linię nr 18 Piła Bydgoszcz Toruń Włocławek Kutno.Elektryfikację odcinka Bydgoszcz Wschód Toruń Główny ukończono w 1984 r.a z Bydgoszcz Głównej do Piły w 1989 r.Do 31 maja 1984 zelektryfikowano również linię Bydgoszcz Wschód Bydgoszcz Fordon.W 1949 r.połączono sieci kolei wąskotorowych:wyrzyskich i bydgoskich,które funkcjonowały odtąd jako Bydgosko-Wyrzyskie Koleje Dojazdowe.Nie używano już odcinka biegnącego przez Maksymilianowo do Włók,który rozebrano w latach 50.W 1969 r.z powodu niezadowalającej rentowności zlikwidowano odcinek z Bydgoszczy do Morzewca,co przerwało komunikację z Koronowem.W 2002 r.przeznaczono wyłącznie dla ruchu towarowego odcinek linii nr 201 Nowa Wieś Wielka Bydgoszcz Wschód Towarowa.