Mazowsze

(łac.Mazovia)kraina historyczna,geograficzna i etnograficzna położona w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów w centralnej oraz północno-wschodniej Polsce,znajdująca się w większości w woj. mazowieckim;historyczną stolicą Mazowsza jest Płock,który jest także najstarszym miastem tego regionu(prawa miejskie w 1237);dzielnica historyczna Polski.

Toponimia

Nazwa krainy pierwotnie brzmiała Mazow(por.łac.Mazovia) i stanowiła albo nazwę dzierżawczą od nazwy osobowej Maz,oznaczającej człowieka mieszkającego w błotach('umazanego'),albo nazwę topograficzną,oznaczającą'błotnisty kraj'.Pojawiała się także forma Mazosze(od słowa Mazoch,którym nazywano mieszkańców Mazowsza),natomiast Mazowsze jest rezultatem kontaminacji tych dwóch form.
Według Mikołaja Rudnickiego:

Od nazwy grodu Mazow urobiono przymiotnik*Maz-ow-ьsk-,a dopiero odeń z sufiksem-ьje,powstała nazwa*Mazow-ьsk-ьje.W danym razie połączenie-sk- dało-ch-,por.łaskotać:łachotać,łachotki:łaskotki,łechtać:łesktać,tedy zamiast rezultatu Mazowszcze powstało Mazowsze z uprzedniego*Maz-ov-ьch-ьje(Mazouse XIII w.),przymiotnik brzmi normalnie mazowieski od tematu Maz-ov-ьch,tzn.jego praformą jest maz-ov-ьch-ьsk-,które dało-mazowieszski,z czego mazowieski...Mazowsze tedy nie jest«dziwacznym złożeniem»,jak się wyraża Brückner,ale formacją,w której sufiks-ьsk- wystąpił jako-ьch-Zapewne taką samą formacją jest Kotowsze=*Kotov-ьch-ьje.Powody tego rozszczepienia sk na -ch-:-sk-dotąd nie są znane.

Historyk Marcin Kromer oraz Alessandro Guagnini uważali,że nazwa Mazowsze pochodzi od imienia Miecława Maslausza albo Mazosza,cześnika Mieszko II Lamberta,który zbiegł na Węgry.Niektórzy językoznawcy upatrywali w nazwie Mazowsza związek z wyrazem serbskim mezewo,oznaczającym po węgiersku równinę.

Historia

Osadnictwo

W X wieku tym czasie najgęściej zasiedlonym obszarem Mazowsza były ziemie położone między Wkrą i Orzycem(tzw."Stare Mazowsze")z centralnym grodem w Płocku.Osadnictwo koncentrowało się także w okolicach Łęczycy,Czerska,Wizny i nad dopływami Narwi.Charakterystyczną cechą Mazowsza zaobserwowaną w źródłach archeologicznych jest obrządek pogrzebowy w postaci grobów z kamiennymi obudowami,który to zwyczaj sięgał na wschód aż na Podlasie gdzie zaobserwowano pozostałości"mazowieckiej"fali osiedleńczej(grody w Zbuczu,Klukowiczach i Zajączkach) i nawet za Brześć.

W państwie Piastów

Nie wiadomo kiedy dokładnie ziemie mazowieckie zostały przyłączone do państwa wielkopolskich Polan.Z całą pewnością można stwierdzić,że nastąpiło to w latach 960-990,ponieważ z relacji ibn Jakuba i"Dagome iudex"wynika,że państwo Mieszka I stykało się z ziemiami pruskimi i ruskimi.Być może pierwszym ośrodkiem władzy Piastów na Mazowszu był Włocławek,ponieważ w połowie X wieku wzniesiono tam nowy gród w miejscu spalonej osady,a później był wymieniany jako jeden z najważniejszych ośrodków w państwie.Na przełomie IX i X wieku zaczyna powstawać sieć grodowa(Mokrzk,Raciąż,Słupno,Sypniewo,Święck)obejmując także Ziemię Chełmińską.Grody są także budowane przez następne dziesięciolecia X wieku(Wola Szydłowska,Warszawa-Stare Bródno,Szreńsk,Stara Łomża,Grodzisk nad Orzem).Na wschodzie powstają wiązane z osadnictwem mazowieckim grody w Zbuczu,Klukowiczach i Zajączkach.W czasie bezkrólewia i zamętu spowodowanego reakcją pogańską Miecław(namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania króla Mieszka II)próbował w latach 1037–1047 opierając się terytorialnie na Mazowszu stworzyć konkurencyjny wobec Piastów ośrodek władzy państwowej.Próby te zostały zdławione w 1047 roku przez Kazimierza Odnowiciela przy pomocy posiłków Jarosława Mądrego,który w zamian za pomoc objął część ziem położonych nad Bugiem.Po wygranym konflikcie Piastowie przystąpili do wzmożonego zwalczania pogańskich ośrodków i kultów,niszczenia nowo powstałych pogańskich świątyń i posągów oraz rozbudowy administracji kościelnej i odbudowy zniszczonych lub porzuconych kościołów.Po odbudowie państwa piastowskiego następuje dalsza rozbudowa sieci grodowej.W XI wieku powstaje na północnej granicy gród w Chełmnie,a na wschodniej Grodzisk nad Liwcem.W XI wieku opanowano także ziemie na północ od Bugu o czym świadczy nadanie klasztorowi z Mogilna dochodów z przepraw pod Makowem i w Wiźnie.Oparciem Piastów w tym rejonie stał się rozbudowany gród w Święcku będący głównym ośrodkiem administracyjnym na tym wschodnim obszarze Mazowsza.W początkach polskiej państwowości Mazowsze pozostawało przez długi czas na uboczu i dlatego pod wieloma względami zachowało swoją kulturę,wyróżniającą się od ziem starej Polski(Śląsk,Małopolska,Wielkopolska).Po wygnaniu z Polski króla Bolesława II Szczodry w 1079 roku,na Mazowszu do roku 1102 władzę sprawował jego brat książę Władysław I Herman,który być może sprawował już wcześniej w tej dzielnicy rządy namiestnika.Po jego śmierci kontrolę nad dzielnicą objął książę Bolesław III Krzywousty.
Wczesna organizacja kościelna
W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej diecezji,wcielając północne Mazowsze do archidiecezji gnieźnieńskiej,a południowe do diecezji poznańskiej.Dopiero w roku 1075 założono biskupstwo mazowieckie ze stolicą w Płocku(najstarsze miasto Mazowsza,prawa miejskie 1237),obejmujące ziemie podlegające wcześniej archidiecezji gnieźnieńskiej.Południowe ziemie Mazowsza,w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku,pozostawiono przy biskupstwie poznańskim,tworząc archidiakonat czerski,od 1406 archidiakonat warszawski.

Księstwa Mazowieckie

Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Mazowsze w 1138 przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu.Stanowiło ono wtedy terytorium,które połączono w jedną dzielnicę z Kujawami i ziemią łęczycko-sieradzką,które jednak odłączono od Mazowsza w 1234 r.Po Bolesławie Kędzierzawym władzę w dzielnicy sprawował Leszek mazowiecki,po którego bezpotomnej śmierci w 1186 roku władzę objął książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy.Na początku XIII w.Mazowsze objął Konrad I mazowiecki,brat Leszka Białego z którym początkowo rządził w dzielnicy.Podczas jego rządów Mazowsze zostało najechane przez Prusów w latach 1219,1220,1222,co spowodowało wyprawy odwetowe Konrada,Henryka Brodatego i Leszka Białego oraz stworzenie systemu stróży granicznych od północy.Do walki z Prusami powołani zostali także Bracia dobrzyńscy.Niedługo później na rzecz Zakonu krzyżackiego odpadła od Mazowsza Ziemia chełmińska,którą w 1228 roku nadał im w dzierżawę Konrad mazowiecki.Po krótkich zawirowaniach po śmierci Konrada mazowieckiego,większość Mazowsza znalazła się w 1248 roku pod rządami księcia Siemowita I.Po jego śmierci nastąpił pierwszy podział Mazowsza.Dawne księstwo Siemowita podzielili w 1275 roku jego synowie Bolesław II mazowiecki i Konrad II czerski.Książę Bolesław II mazowiecki w roku 1294 na krótko zjednoczył Mazowsze,jednak po jego śmierci w 1313 roku księstwo zostało ponownie podzielone na dzielnice.Siemowit II otrzymał środkową część ze stolicą w Rawie Mazowieckiej.Trojden I otrzymał ziemię czerską,a Wacław część z Płockiem.
W tym okresie utrwalił się podział Mazowsza na trzy regiony:

• Księstwo czerskie ze stolicą w Czersku i później Warszawie utworzone w 1247 na rzecz księcia Siemowita I
• Księstwo płockie ze stolicą w Płocku obejmujące ziemię płocką,ziemię gostynińską,ziemię wyszogrodzką i ziemię zawkrzańską.
• Księstwo rawskie ze stolicą w Rawie Mazowieckiej,obejmujące Sochaczew,Zakroczym,Gostynin,Łomżę,Ciechanów i Wiznę

W 1325 roku mazowieccy książęta Siemowit II i Trojden I w liście do papieża określili wschodnią granicę swojego władania jako sięgającą 2 mile od Grodna(Oppidi quod dictur Grodno,...a terrarum nostrorum ad duas lencas posit).W 1370 roku po śmierci króla Kazimierza Wielkiego książę Siemowit III na krótko zjednoczył księstwa mazowieckie,przyłączając na mocy układów należące wcześniej do króla Kazimierza:Płock,Wiznę,Wyszogród i Zakroczym.Po śmierci Siemowita III w 1381 r.Mazowsze zostało podzielone pomiędzy Siemowita IV i Janusza I Starszego,który znacznie rozwinął gospodarczo swoją dzielnicę zakładając na prawie chełmińskim 24 miasta i przenosząc stolicę swojego księstwa z Czerska do Warszawy.Krótkotrwale opanował także,należące dawniej do Mazowsza,ziemie w rejonie Drohiczyna,Mielnika i Bielska(1382-1383,1390-1429).

Powrót do Królestwa Polskiego

W miarę wymierania książąt poszczególne ziemie powracały do Korony: rawska i gostynińska w 1462 po śmierci Władysława II i Siemowita IV oraz sochaczewska w 1476(z tych trzech utworzono Województwo rawskie),płocka w 1495 po śmierci księcia Janusza II,warszawsko-czerska w 1526.10 września 1526 sejm mazowiecki złożył przysięgę na wierność królowi polskiemu,oficjalnie potwierdzając inkorporację Mazowsza do Korony.24 grudnia 1529 sejm walny w Piotrkowie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego.Po przyłączeniu Mazowsza do Korony,zachowano podział na trzy regiony;województwo rawskie,województwo płockie i województwo mazowieckie.Województwo rawskie składało się z trzech ziem:rawskiej,sochaczewskiej i gostynińskiej.Województwo płockie dzieliło się na 8 powiatów:płocki,bielski,raciąski,sierpecki,płoński,szreński,niedzborski i mławski.Trzy ostatnie,jako że leżały między Wkrą,Łydynią a Prusami,nosiły miano ziemi zawkrzeńskiej.Województwo mazowieckie składało się z ziem:czerskiej,warszawskiej,wiskiej,wyszogrodzkiej,zakroczymskiej,ciechanowskiej,łomżyńskiej,różańskiej,liwskiej i nurskiej.Do 1540 roku Mazowsze utrzymało własny sejm(później przekształcony w sejmik generalny),a do 1577 roku utrzymało odrębne prawo(w 1540 opublikowane jako tzw.Zwód Goryńskiego).Zamki królewskie,w których urzędowali(także sezonowo)władcy po inkorporacji,znajdowały się w Warszawie,Płocku,Czersku.W XVI w.była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich,z której pochodził główny żywioł zasiedlający Mazury,Podlasie,Litwę,Ruś,a także Prusy Książęce(gdzie przybyszów z Mazowsza nazywano Mazurami).

Granice Mazowsza

Granica północna Mazowsza po jej ustaleniu między książętami mazowieckimi a Zakonem krzyżackim przetrwała z niewielkimi tylko zmianami aż do czasów po II wojnie światowej jako granica północna dawnego województwa warszawskiego.Granica ta biegła od rzeki Orzyc do Grajewa i rzeki Ełk.Granica wschodnia była najmniej stabilna i nad Narwią,Bugiem i dolnym Nurcem jej przebieg często ulegał zmianie,ponieważ rzadkie osadnictwo wśród bagien i lasów ułatwiało uzyskanie kontroli nad wschodnim pograniczem Jaćwingom,Litwinom i Rusi.Mazowszanie także podejmowali ekspansję na wschód i wysoce prawdopodobne jest,że mazowieckie osadnictwo we wczesnym średniowieczu docierało po Drohiczyn i Brześć,które to grody zostały utracone przez Mazowsze w pierwszych dziesięcioleciach lub tuż przed połową XI wiekuOd południa Mazowsze graniczyło z ziemią sandomierską i granica przebiegała m.in.od okolicy Stoczka i Żelechowa do Wyśmierzyc nad Pilicą.

Podział terytorialny

W lustracjach królewszczyzn z XVI wieku w skład Mazowsza wchodziły ówczesne trzy województwa:mazowieckie,płockie i rawskie,które dzieliły się na 33 powiaty.Ówczesny podział prezentuje poniższe zestawienie tabelaryczne(pisownia oryginalna).

Podział terytorialny Mazowsza(XVI wiek)

Województwo	Powiat	Uwagi
Płockie	Płocki	ziemia płocka
	Bielski
	Płoński
	Raciążski
	Sieprski
	Szreński	ziemia zawkrzeńska
	Mławski
	Niedzborski
Rawskie	Sochaczewski	ziemia sochaczewska
	Rawski	ziemia rawska
	Gostyński	ziemia gostynińska
Mazowieckie	Czerski	ziemia czerska
	Grojecki
	Warecki
	Warszawski	ziemia warszawska
	Wyszogrodzki	ziemia wyszogrodzka
	Zakroczymski	ziemia zakroczymska
	Nowomiejski
	Ciechanowski	ziemia ciechanowska
	Przasnyski
	Sochociński
	Wizki	ziemia wizka
	Wąsoski
	Łomżyński	ziemia łomżyńska
	Kolneński
	Zambrowski
	Ostrołęcki
	Różański	ziemia makowska
	Makowski
	Nurski	ziemia nurska
	Ostrowski
	Kamieniecki
	Liwski	ziemia liwska