Odkrycia archeologiczne świadczą o tym,że pierwsi ludzie osiedlali się na terenach obecnego Białegostoku już w epoce kamiennej.Groby pradawnych osadników znaleziono m.in.w dzielnicy Pieczurki,Dojlidy i w paru innych punktach miasta.We wczesnej epoce żelaza zamieszkiwali tu Prusowie,Sudawowie i ludność kultury zarubinieckiej,po której pozostały imponujących rozmiarów kurhany prawdopodobnie grobowce wodzów,w okolicy obecnej wsi Rostołty.Od tej pory Białostocczyzna cały czas znajduje się na styku kultur.Szlak handlowy łączący Bałtyk z Morzem Czarnym sprzyjał mieszaniu się nurtów osadniczych jaćwiesko-rusko-polskich.
Średniowiecze
W okresie wczesnofeudalnym obszar ten pozostawał bez przynależności do państw ościennych.Rywalizacja zakonu krzyżackiego,Litwy,książąt mazowieckich i ruskich zakończyła się tym,iż w XIV w.tereny obecnego miasta znalazły się w granicach Litwy.Po przejściu Litwy na katolicyzm(1385 unia w Krewie)zaczęli się pojawiać na Białostocczyźnie misjonarze,najczęściej pochodzący z Niemiec.Pierwsza pisana wzmianka o Białymstoku pochodzi z 1426 r.W dokumencie tym wielki książę litewski Witold nadaje wieś Bielszczany Stok Maciejowi z Tykocina.W połowie XV w.tereny,na których leży Białystok,przeszły we władanie bojara żmudzkiego Jakuba Raczki Tabutowicza,herbu Łabędź,potomka bojara Klausucia(kolonizatora puszcz).Rodzina jego wybudowała pierwsze dwory w Dojlidach i Białymstoku.
Nowożytność
W 1547 dobra przechodzą w ręce Wiesiołowskich,którzy budują murowany kościół i pałac wg projektu Joba(Hioba)Bretfusa.Po bezdzietnej śmierci Krzysztofa Wiesiołowskiego ziemie te przechodzą na rzecz państwa.Na mocy postanowień unii lubelskiej,w 1569 r.Białystok wraz z całym województwem podlaskim został przyłączony do Korony Polskiej.W XVII w.w zamian za zasługi wojenne,Białystok został przyznany wraz ze starostwem Tykocin hetmanowi polnemu Stefanowi Czarnieckiemu(jego pomnik po dziś dzień stoi w Tykocinie).On z kolei przekazał te ziemie swojej córce Katarzynie Aleksandrze,żonie Jana Klemensa Branickiego(był on dziadkiem swojego słynnego imiennika,hetmana wielkiego koronnego).Kiedy Białystok uzyskał prawa miejskie dokładnie nie wiadomo,ale na pewno przed rokiem 1692,o czym świadczy zapis poczyniony przez miejskiego proboszcza:Rok 1692.Miasto Białystok.Za przywilejami na wolność do lat pewnych danych,rok pierwszy teraz się buduje.Prawo było magdeburskie,w herbie zaś widniał jeleń z rozłożystymi rogami.Miasto jednak nadal bardziej przypominało wieś.Prawdziwa budowa miasta nastąpiła dopiero za panowania Jana Klemensa Branickiego.Był on hetmanem wielkim koronnym,kasztelanem krakowskim,pierwszym świeckim senatorem Rzeczypospolitej i wreszcie kontrkandydatem Stanisława Augusta Poniatowskiego do tronu.Wraz z żoną,Izabelą Poniatowską,przebudowali pałac i otoczyli ogrodami.Rozwinęli handel i instytucje miejskie.Wybudowali ratusz,pocztę,domy zajezdne,teatr,szpital na 24 łóżka,przytułek(obecnie Kino"Ton"),dla sprzętu przeciwpożarowego oraz wybudowano tzw.cekhauz(obecnie archiwum miejskie).Za ich czasów powstały w Białymstoku Wojskowa Szkoła Inżynierii i Budownictwa,Szkoła Akuszerii(położnictwa),szkółka parafialna,a w końcu XVIII tzw.Szkoła Podwydziałowa,podległa bezpośrednio Uniwersytetowi Wileńskiemu.Po śmierci hetmana powstała jeszcze jedna charakterystyczna budowla Białegostoku"Loża Masońska".Inicjatorem jej budowy był drugi mąż Izabeli,Andrzej Mokronowski,jeden z założycieli wolnomularstwa w Polsce.W 1748 r.w Białymstoku powstała Komedialnia,pierwszy stały teatr na ziemiach polskich założony 17 lat przed powstaniem Teatru Narodowego w Warszawie.W gmachu,który nie dotrwał do naszych czasów znajdowały się loże i obszerna scena z piękną kurtyną namalowaną przez Mirysa.Teatr posiadał bibliotekę.Komedialnia miała własną orkiestrę,balet,a w operach występowali sławni artyści z Wiednia,Wenecji i Rzymu.W roku 1753 miasto trawi straszliwy w skutkach dla najstarszej części miasta pożar.Do jego gaszenia użyto dział,by za pomocą kul niszczyć palące się domy i w ten sposób nie dopuścić do przerzucenia się ognia w rejon pałacu i Nowego Miasta.Po pożarze hetman nie żałuje funduszy na prace porządkowe i budowlane w Białymstoku,zachęcał,czasami zmuszał,do inwestowania również mieszkańców,udzielał im pożyczek.Dokładał całej staranności aby przeobrazić zniszczone miasteczko w miasto znaczące nie tylko na Podlasiu.Z relacji gości zagranicznych odwiedzających miasto dowiadujemy się,że wysiłki hetmana były owocne:Białystok„położony na granicy Litwy i Polski jest bardzo porządnie zbudowanym miasteczkiem(Johann Bernoulli).„Ulice jego są szerokie,a domy przeważnie otynkowane,zbudowane są w równych odległościach od siebie”(William Coxe);„na równiutkich,wysadzanych drzewami ulicach znajdują się ładne sklepy.Spotykamy tu prawie wszystkie narodowości.Zdumiałem się bardzo widząc tak ładną miejscowość,zasługuje ona na pewno na to,by być bardziej znaną”(Ernest Ahasverus von Lehndorff).Pisano także:Białystok„jest najświetniejszym i najpiękniejszym z widzianych dotąd miasteczek”,domy tu„prawie w jednym stylu wzniesione,z frontem na ulice,o jednym piętrze”(Friedrich Szulz);„czegoś takiego nie zdarzyło mi się widzieć w Polsce(Georg Forster).W początkach lat siedemdziesiątych XVIII w.Białystok liczy już około 3500 mieszkańców.W owym czasie Chrześcijanie(1025)stanowili ponad 55% społeczności miejskiej,a ponad 57% wśród mężczyzn.Kres rozwojowi przyniósł III rozbiór Polski,pomimo,że Białystok dostał status siedziby władz departamentu białostockiego wchodzącego w skład prowincji Prus Nowo wschodnich.Prusacy nie dbali o rozwój miasta,ani o jego estetykę.Liczba mieszkańców wprawdzie szybko rosła,lecz jak to wynika z zachowanych inwentarzy substancji mieszkaniowej nie przybywało.Prowadziło to do dewastacji budynków.
Wiek XIX i XX do 1939 roku
Sytuacja nie poprawiła się również po 1807 r.gdy Białystok znalazł się w granicach Imperium Rosyjskiego.Obwód otrzymał prawa guberni.Z reprezentacyjnej rezydencji Białystok przeobraził się w prowincjonalną mieścinę.W latach dwudziestych XIX w.w białostockim gimnazjum działało stowarzyszenie"promienistych"utrzymujące kontakty z wileńskimi filaretami i filomatami.W czasie powstania listopadowego(1830)w Białymstoku ogłoszono stan wojenny,a miasto stało się główną kwaterą naczelnego dowódcy wojsk rosyjskich feldmarszałka Iwana Dybicza.Po upadku powstania listopadowego w Polsce nastąpiła rusyfikacja szkolnictwa w prowincjach zabranych.Gimnazjum białostockie przekształcono w szkołę rosyjską,a teatr zamknięto.W 1839 na mocy postanowień synodu połockiego zlikwidowano wszystkie diecezje unickie w Imperium Rosyjskim poza diecezją chełmską,administracyjnie włączając unitów w poczet członków Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.W 1834 r.w ramach represji popowstaniowych wprowadzono granicę celną pomiędzy Kongresówką a Rosją.Ten tragiczny dla Polski okres dla Białegostoku stał się okresem odrodzenia miasta,ponieważ dla rozwijającego się przemysłu włókienniczego Rosja była głównym rynkiem zbytu.Zagrożeni bankructwem fabrykanci z Łodzi zaczęli przenosić swoje fabryki,ale ponieważ transport był wtedy bardzo drogi,ulokowali je tuż za granicą,czyli w Białymstoku i okolicach.Białystok zyskał w tym czasie przydomek"Manchesteru północy".W 1851 Rosjanie znieśli granicę celną z Kongresówką,jednak nie zahamowało to rozwoju miasta,ponieważ w 1862 r.powstała linia kolejowa Warszawa-Petersburg,a do fabryk zaczęto wprowadzać maszyny parowe,które wymagały dostaw węgla.Spowodowało to koncentrację przemysłu w Białymstoku.W 1867 roku były tu 24 zakłady włókiennicze,w 1879 roku 47 zakłady,a w 1895 już 230 zakładów włókienniczych.W 1859 r.urodził się Ludwik Zamenhof,twórca języka esperanto.Stworzenie uniwersalnego języka było oczywistym pomysłem w ówczesnym Białymstoku,gdzie zamieszkiwali w II poł.XIX w.w większości Żydzi,a także Polacy,Rosjanie i Niemcy,oraz w mniejszej liczbie Białorusini,Tatarzy i Litwini.Kolejny stan wojenny nastał w guberni wraz z wybuchem powstania styczniowego w 1863 r.Mieszkańcy Białegostoku wspierali działające w pobliżu oddziały powstańcze W.Cichorskiego pseudonim"Zameczek",W.Wróblewskiego i R.Rogozińskiego.Białystok końca wieku XIX był miastem proletariackim.Niezadowoleni z warunków pracy robotnicy podejmowali strajki.Pierwszy miał miejsce w 1895,a pierwszy pochód pierwszomajowy miał miejsce w 1903 r.Rewolucja 1905 miała bardzo krwawy przebieg manifestacje zostały stłumione przez wojsko i policję.W 1906 władze rosyjskie przeprowadziły pogrom Żydów.Brały w nim udział policja i wojsko.W 1915 r.Białystok zajęły wojska niemieckie i pozostały w nim do końca wojny.Białystok pozostał stolicą województwa,ale jego znaczenie zmalało.W czasie I wojny światowej władze carskie,w miarę zbliżania się frontu,ewakuowały fabryki w głąb Rosji.Niemcy,gdy stało się jasne,że przegrywają wojnę,wywieźli resztki maszyn.Dodatkowo po wojnie Białystok przestał być miastem granicznym a przemysł został odcięty od rosyjskich rynków zbytu.19 lutego 1919 roku,na mocy umowy białostockiej,wojska niemieckie opuściły miasto,przekazując je w ręce Polaków.Siły polskie obsadziły Białystok w dniach 19–20 lutego.Wydarzenie to spotkało się z formalnym protestem ze strony władz bolszewickich w Moskwie,uznających miasto za część swojego państwa.W dniu 28 lipca 1920 roku miasto zostało zajęte przez bolszewików,którzy powołali w gmachu pałacu Branickich Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski na czele z Julianem Marchlewskim.Miał to być rząd Polskiej Republiki Rad,który przejmie władzę po zajęciu Warszawy.W ramach ostatniej fazy Bitwy Warszawskiej 22 sierpnia 1920 roku 1 i 5 pułk piechoty legionów odcięły w Białymstoku drogę wycofującym się oddziałom 3.15. i 16.armii sowieckiej.W czasie bitwy oddziały polskie rozbiły większość cofających się wojsk i wzięły do niewoli 7200 jeńców.Lata 1918-39 r.to okres szybkiego rozwoju miasta,ale także trudny czas dla prawosławnych mieszkańców Białegostoku,którzy utożsamiani byli przez katolików z władzą carską i jej polityką rusyfikacyjną.W okresie międzywojennym w Białymstoku zburzono,będącą w fazie końcowej budowy,cerkiew przy ulicy Sienkiewicza(materiały budowlane ze zburzonej cerkwi zostały wykorzystane do budowy kościoła św.Rocha),cerkiew garnizonową w koszarach 10 pułku ułanów przekształcono w kościół pw.św.Stanisława.Cerkiew garnizonową w koszarach 42 pułku piechoty przy ul.Traugutta(z 1884)przekształcono w Kościół Najświętszego Serca Jezusowego.Cerkiew przy ul.Bema została zburzona.Cerkiew dojlidzką Narodzenia Najświętszej Marii Panny wraz z całym majątkiem nieruchomym przejął Kościół Katolicki wkrótce cerkiew została zburzona.W 1919 r.Cerkiew świętych Cyryla i Metodego w Starosielcach wraz z domem parafialnym została odebrana przez kościół rzymskokatolicki.
Historia Żydów w Białymstoku
Okres II wojny światowej
II wojna światowa zaczęła się dużym ruchem wojsk i nielicznymi bombardowaniami.Między 6 a 11 września miasto opuściły władze cywilne.15 września w obliczu oskrzydlenia wycofały się wojska polskie.Miasto zajęły wojska brygady fortecznej"Lötzen",pod dowództwem gen.Offenbachera.Dwa dni później dołączyły do nich oddziały radzieckie.Po uroczystej wspólnej defiladzie i raucie w hotelu"Ritz"Niemcy przekazali władzę Rosjanom i wycofali się.28 października 1939 przyłączono Białystok do Białoruskiej SRR i nadano status stolicy obwodu.Sowieccy okupanci w okresie swojego 19-miesięcznego pobytu w Białymstoku prowadzili szeroko zakrojone akcje represyjne przeciwko ludności,a szczególnie przeciwko jej polskojęzycznej części,doprowadzając do masowej emigracji Polaków z miasta.22 czerwca 1941 Niemcy zerwały pakt i zaatakowały ZSRR.27 czerwca bataliony Einsatzgruppen i Wehrmachtu wkroczyły do Białegostoku.Tego samego dnia spacyfikowały one żydowską dzielnicę Chanajki,mordując kilka tysięcy mieszkańców,paląc ok.2000 ludzi żywcem w Głównej Synagodze.Pomnik tego wydarzenia kopuła spalonej synagogi znajduje się dziś przy ulicy Legionowej.Na przełomie lipca i sierpnia utworzono getto dla ocalałych Żydów.Pomimo represji ze strony okupantów sowieckich a później i niemieckich w mieście istniał silny ruch oporu,kierowany przez Armię Krajową,która przeprowadziła wiele udanych akcji dywersyjnych.W lutym 1943 nastąpił pierwszy etap likwidacji getta.Do stawienia oporu hitlerowcom dał znak Icchok Malmed oblał kwasem solnym policjanta,który brał udział w przesiedlaniu Żydów.16 sierpnia 1943 roku w getcie białostockim wybuchło powstanie.W 1944 r.w wyniku wyburzeń ze strony wojsk niemieckich oraz nalotów lotnictwa sowieckiego centrum miasta zostało prawie całkowicie zniszczone.Po ciężkich walkach 27 lipca 1944 roku oddziały sowieckie wdarły się do centrum miasta wypierając oddziały niemieckie na linię rzeki Białej i Starosielc.29 lipca wojska niemieckie ostatecznie opuściły granice miasta przekraczając rzekę Narew.Białystok,który w 22 lipca 1941 r.został wcielony do niemieckich Prus Wschodnich,był traktowany przez wojska sowieckie na równi z miastami niemieckimi:wywożono maszyny i urządzenia przemysłowe oraz rabowano mieszkańców.W aktach odwetu oddziały AK i NSZ spaliły parę wsi i zamordowały ich mieszkańców głównie ludność białoruską.
Okres PRL
Na mocy Umowy granicznej pomiędzy Polską a ZSRR z 16 sierpnia 1945 roku Ziemia Białostocka powróciła do Polski.Granice polityczne podzieliły archidiecezję wileńską.Duchowieństwo i profesorowie seminarium w dużej części znaleźli się w Białymstoku.8 maja 1945 r.zainaugurowali pracę w nowym miejscu.Wydział Teologiczny z Seminarium Duchownym był pierwszą wyższą uczelnią Białegostoku.Odbudowano pałac Branickich,a także ratusz i rynek,tworząc fałszywą starówkę,postawiono też kilka"nowoczesnych"budynków,które obecnie szpecą centrum.Zmieniono praktycznie wszystkie ulice,ale dzięki temu,że budowano je od podstaw,powstała sieć wodociągowa,elektryczna i telefoniczna.W 1954 wybudowano"Dom Partii"(obecnie jeden z budynków uniwersytetu).W rok później,otwarto przy ulicy Lipowej pierwszy w Polsce sklep samoobsługowy.Włókiennicze tradycje kontynuował kombinat w Fastach,fabryki im.Sierżana i"Biruna".Przemysł spożywczy reprezentowały dwie chłodnie,gorzelnie"Polmosu(produkujące żubrówkę) i PMB.Drzewny fabryka sklejek i fabryka mebli.Ponadto do ważniejszych zakładów należały:Fabryka Przyrządów i Uchwytów,a później fabryka dywanów"Agnella" i "Biazet",który jako pierwszy w"bloku wschodnim"produkował kolorowe telewizory.Od 1950 r.działają Akademia Medyczna i Wyższa Szkoła Inżynierska,która obecnie zmieniła nazwę na Politechnika Białostocka,od 1974 filie Akademii Muzycznej i PWST,od 1997 Uniwersytet w Białymstoku(powstały z filii Uniwersytetu Warszawskiego).W 1955 swą działalność rozpoczęła rozgłośnia Polskiego Radia(w 1997 w Białymstoku rozpoczął nadawanie samodzielnych programów ośrodek Telewizji Polskiej).Rok 1956 to czas protestów robotniczych i wieców na dziedzińcu pałacu Branickich,w których uczestniczyły kilkutysięczne tłumy.Niewątpliwie jednym z najważniejszych wydarzeń lat siedemdziesiątych były centralne dożynki odbywające się w 1973 r.z udziałem najwyższych władz.Specjalnie na ten cel wybudowano tzw."Tereny Wystawowe"przy ul.Kawaleryjskiej(obecnie bazar),dwie niewielkie rotundy przy ul.Akademickiej(obecnie lokale gastronomiczne),kompleks tzw.białostockich spodków w parku miejskim przy ul.Bohaterów Monte Cassino(obecnie siedziba Wojewódzkiego Ośrodka Animacji Kultury)oraz stadion(obecnie miejski)przy ul.Słonecznej.Ponadto zmodernizowano szosę do Warszawy.W tym okresie nasilił się w Białymstoku ruch artystyczny:"Kasa Chorych"jako jedyny zespół w historii Polski przez kilka tygodni zajmowała pierwsze miejsca na listach przebojów w USA,a Janusz Laskowski napisał"Siedem dziewcząt z Albatrosa" i "Kolorowe jarmarki"piosenki,które śpiewała cała Polska.Nie można też zapominać o Edwardzie Redlińskim i jego"Konopielce".Po załamaniu gospodarki pod koniec rządów Gierka,region jest promowany pod nazwą(stosowaną już wcześniej)Zielone Płuca Polski.
Białystok po 1989 r.
Początki XXI w.
Przynależność państwowa
Od uzyskania praw miejskich Białystok znajdował się pod panowaniem następujących państw:
- 1691-1795 Rzeczpospolita Obojga Narodów,Korona Królestwa Polskiego,Prowincja małopolska,województwo podlaskie
- 1795-1807 Królestwo Prus,prowincja Prusy Nowowschodnie
- 1807-1842 Imperium Rosyjskie,obwód białostocki
- 1842-1915 Imperium Rosyjskie,gubernia grodzieńska
- 1915-1919 Rzesza Niemiecka,Królestwo Prus(okupacja wojenna)
- 1919 Republika Polska
- 1919-1939 Rzeczpospolita Polska,województwo białostockie
- 1939-1941 ZSRR,Białoruska SRR,obwód białostocki(okupacja wojenna)
- 1941-1944 Rzesza Wielkoniemiecka,Bezirk Bialystok(okupacja wojenna)
- 1944-1945 ZSRR,Białoruska SRR,obwód białostocki(okupacja wojenna)
- 1945-1952 –Rzeczpospolita Polska,województwo białostockie
- 1952-1975 Polska Rzeczpospolita Ludowa,województwo białostockie
- 1975-1989 Polska Rzeczpospolita Ludowa,województwo białostockie
- 1989-1998 Rzeczpospolita Polska,województwo białostockie
- od 1999 Rzeczpospolita Polska,województwo podlaskie
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz