Tadeusz Boy-Żeleński

Tadeusz Kamil Marcjan Żeleński herbu Ciołek,pseudonim„Boy”(Boy-Żeleński;ur.21 grudnia 1874 w Warszawie,zm.4 lipca 1941 we Lwowie)polski tłumacz literatury francuskiej,krytyk literacki i teatralny,pisarz,poeta-satyryk,kronikarz,eseista,działacz społeczny,z wykształcenia lekarz.Współpracownik Ireny Krzywickiej,propagator świadomego macierzyństwa,antykoncepcji i edukacji seksualnej.
Życiorys
Dzieciństwo i młodość
Był synem Wandy z Grabowskich i Władysława Żeleńskiego,kompozytora.Rodzina pieczętowała się herbem Ciołek.Tadeusz Żeleński w latach 1892–1900 studiował medycynę na Uniwersytecie Jagiellońskim.Wcześniej uczęszczał do Nowodworka.Uczył się wprawdzie,ale jednocześnie prowadził hulaszczy tryb życia,nie stroniąc od alkoholu i gry w karty.Na rok przerwał studia,wpadł w nałóg karciarstwa hazardowego i najważniejszą kwestią życiową stały się dla niego pieniądze.Zdecydował się na stypendium wojskowe(50 guldenów rocznie),które musiał następnie odsłużyć w armii austro-węgierskiej po ukończeniu studiów.Kiedy w 1898 r.z Berlina do Krakowa przeprowadził się Stanisław Przybyszewski,Żeleński stał się jego nieodłącznym towarzyszem,zafascynowany pisarzem i zakochany w jego żonie,przybyłej do Krakowa niedługo później Dagny.Kiedy w 1901 r.otrzymał ostatecznie dyplom medyczny,rozpoczął pracę w Szpitalu św.Ludwika.Jego tryb życia niewiele się przez to zmienił;nadal często przebywał w krakowskich kawiarniach,m.in."U Turlińskiego"(w hotelu Pod Różą),czy w"Jamie Michalika".
Początek XX wieku
W 1904 r.Żeleński poślubił Zofię Pareńską(1886-1956),pierwowzór literackiej postaci Zosi w dramacie"Wesele"(1901 r.)Stanisława Wyspiańskiego.Żeleński był obecny na uroczystości stanowiącej pierwowzór tego dramatu.Małżeństwo to zostało zaaranżowane przez rodziców Tadeusza i Zofii(Eliza Pareńska i Wanda Żeleńska były ze sobą zaprzyjaźnione,natomiast Stanisław Pareński uczył Tadeusza na Uniwersytecie i pomógł mu zdobyć pracę w szpitalu).Swoją przyszłą żonę poznał w willi Pareńskich w Tenczynku.Z tego związku małżeńskiego przyszedł na świat Stanisław Żeleński,późniejszy aktor.Pracując jako lekarz pediatra w Szpitalu św.Ludwika w Krakowie(1901–1906),Żeleński zainicjował powstanie organizacji"Kropla mleka",której był kierownikiem i gdzie pracował jako doradca lekarski.Rozpoczął nawet pisanie pracy habilitacyjnej,jednak wysłany na stypendium do Paryża zainteresował się literaturą francuską i pozostał jej wierny do końca życia,przekładając na język polski jej kanon niemal w całości(za przekład dzieł Moliera otrzymał w 1914 r.palmy Akademii Francuskiej).Po powrocie do kraju,od 1906 r.współtworzył kabaret Zielony Balonik,pisząc do niego teksty satyryczne.
I wojna światowa
W czasie I wojny światowej jako lekarz kolejowy służył w armii austriackiej.
20-lecie międzywojenne
W 1919 r.zakończył pracę lekarza i został zatrudniony jako recenzent teatralny w krakowskim magazynie"Czas".Od 1922 r.zamieszkał w Warszawie,gdzie jego pierwszym zajęciem było kierownictwo literackie w Teatrze Polskim.W 1928 r.otrzymał nagrodę Polskiego Towarzystwa Wydawców Książek jako jeden z najwybitniejszych krytyków(wraz z Wacławem Borowym i Karolem Irzykowskim).Przed II wojną światową był ostro zwalczany przez środowiska konserwatywne za głoszenie liberalnych poglądów,krytykę udziału Kościoła w życiu społecznym i politycznym Polski oraz szarganie świętości narodowych,w szczególności za odbrązawianie Mickiewicza i Fredry.W środowisku literackim krytykowany był przez Karola Irzykowskiego(m.in.w książce"Beniaminek").W 1933 r.został wybrany do grona członków Polskiej Akademii Literatury.Wspólnie z Ireną Krzywicką,z którą był związany uczuciowo,kierował w latach 30.XX w.prywatną kliniką warszawską promującą świadome macierzyństwo.Poradnia Świadomego Macierzyństwa w Warszawie została otwarta 27 października 1931 roku,w roku następnym przyjęła 4096 pacjentek.Podobne placówki powstały następnie w Łodzi,Krakowie,Przemyślu,Gorlicach.W zainicjowanym przez siebie dodatku do"Wiadomości Literackich"pt.Życie Świadome propagował antykoncepcję i edukację seksualną.Domagał się legalizacji aborcji,by zlikwidować groźne dla życia kobiet"podziemie aborcyjne".
II wojna światowa
Po wybuchu II wojny światowej wyjechał do Lwowa.Zamieszkał u szwagra żony prof.Jana Greka.W październiku 1939 r.sowieckie kierownictwo Uniwersytetu Lwowskiego powołało go na kierownika katedry historii literatury francuskiej.Działał w lwowskim oddziale Związku Literatów Polskich,wszedł w skład kolegium redakcyjnego pisma Związku Pisarzy Sowieckich"Nowe Widnokręgi",publikował artykuły w"Czerwonym Sztandarze",uczestniczył w imprezach propagandowych.19 listopada 1939 roku podpisał oświadczenie pisarzy polskich witające przyłączenie Zachodniej Ukrainy do Ukrainy Radzieckiej.W styczniu 1940 wszedł w skład 16 osobowej brygady autorów,powołanej za zgodą Ministerstwa Oświaty Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej dla zredagowania 3-tomowego podręcznika historii literatury polskiej.W sierpniu 1940 r.był gościem Wszechzwiązkowego Komitetu ds.Nauki ZSRR w Moskwie.Wykorzystując swoją pozycję,Boy przynajmniej dwukrotnie próbował interweniować u władz sowieckich w obronie osób deportowanych(chodziło o prawnika Wiktora Turka i prawdopodobnie o Annę Tetmajerową,wdowę po Włodzimierzu).Wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców,w nocy z 3 na 4 lipca 1941,został aresztowany wraz z prof.Grekiem i jego żoną,Marią Pareńską-Grekową przez Einsatzkommando zur besonderen Verwendung pod dowództwem Brigadeführera dr Karla Eberharda Schöngartha i zamordowany tej samej nocy na stoku Góry Kadeckiej wraz z grupą polskich profesorów lwowskich uczelni.Miejsce jego pochówku jest nieznane.
Dzieła
Wstępy pisane przezeń do tych książek zostały wydane w trzech tomach pod tytułem"Mózg i płeć"(seria 1-3,Warszawa,1926-1928) i stanowią krótki kurs literatury francuskiej.Boy-Żeleński podzielił Młodą Polskę na"tatrzańską" i "szatańską"wskazując w ten sposób dwa najważniejsze obszary zainteresowań artystów współczesnej mu epoki.
Był także autorem licznych felietonów społeczno-obyczajowych oraz teatralnych(przez wiele lat pracował jako krytyk teatralny)a także książek z zakresu historii literatury,wydanych jeszcze za jego życia:

• "Flirt z Melpomeną"(Wieczór pierwszy,Warszawa,1920 r.kolejne tomy:1921,1922,1924,1925,1926,1927,1929,1932)
• "Nasi okupanci"(Warszawa,1932 r.)
• "Piekło kobiet"(Warszawa,1930 r.)
• "Jak skończyć z piekłem kobiet?"(Warszawa,1932 r.)
• "Murzyn zrobił swoje"(Warszawa,1938 r.)
• "Balzac"(Lwów,1934 r.)
• "Reflektorem w serce"(Wrażenia teatralne)(Warszawa 1934 r.)
• "Słowa grube i cienkie"(Warszawa,1931 r.)
• "Nieco mitologii"(Warszawa,1935 r.)
• "Obrachunki fredrowskie"(Warszawa,1934 r.)
• "Marysieńka Sobieska"(Lwów,1937 r.)
• "Brązownicy"(Warszawa,1930 r.)
• "Ludzie żywi"(Warszawa,1929 r.)
• "Znasz-li ten kraj?"(Warszawa,1932 r.)
• "Markiza i inne drobiazgi"(Kraków,1914 r.)
• "Słońce jesienne"(tryptyk)(Kraków,1915 r.)
• "Z mojego dzienniczka.Akord smutku"(Kraków Warszawa 1917 r.)
• "Antologia literatury francuskiej"(Kraków,1922 r.)
• "Brewerie"(Warszawa,1926 r.)
• "Marzenie i pysk"(Warszawa,1930 r.)
• "Molier"(Warszawa,1924 r.)
• "Pani Hańska"(Lwów,1925 r.)
• "Pijane dziecko we mgle"(Warszawa,1929 r.)
• "Wakacje z prydumką"(Warszawa,1933 r.)

Dzieła zebrane Boya Żeleńskiego zostały wydane po wojnie w serii PIW-u pod redakcją Henryka Markiewicza.W 2006 roku Wydawnictwo Iskry wydało niepublikowaną wcześniej książkę"W perspektywie czasu",na podstawie odnalezionego maszynopisu,złożonego przez Boya w lwowskim Wydawnictwie Mniejszości Narodowych na dwa tygodnie przed śmiercią.
Przekłady(wybór)
Przełożył na język polski wiele dzieł literatury francuskiej:

• "Pieśń o Rolandzie"
• "Wielki testament François Villona"
• "Tristana i Izoldę"w opracowaniu Bédiera
• wszystkie sztuki:
• "Moliera"
• "Pierre'a de Marivaux"
• "Jeana Baptiste'a Racine'a"
• "Pierre'a Corneille'a"
• "Pierre'a Beaumarchais’go"("Cyrulik sewilski","Wesele Figara")
• "Woltera"
• oraz rozprawy
• "Kartezjusza"
• "Pascala"
• część wierszy Verlaine'a(Elegie)
• "Maksymy de la Rochefoucaulda"
• "Księżnę de Clèves Madame de La Fayette"
• listy markizy de Sévigné
• listy panny de Lespinasse
• "Monteskiusza" (m.in.Listy perskie)
• "Denisa Diderota"
• "Michela de Montaigne'a"("Próby")
• "François Rabelais'go"("Gargantua i Pantagruel")
• "Rousseau"
• "Balzaka"(cykl Komedia ludzka)
• "Marcela Prousta"cykl"W poszukiwaniu straconego czasu"
• "Stendhala"(m.in."Czerwone i czarne","Pustelnię parmeńską")
• "Pierre'a de Brantôme"(m.in."Żywoty pań swawolnych")
• "Bossueta"Henri de Saint-Simona
• "Benjamina Constanta"
• "Alfreda de Musseta"
• "Théophile'a Gautiera"
• "Henriego Murgera"
• "Flauberta"("Pani Bovary","Salambo")
• "Alfreda Jarry'ego"("Ubu Król")
• "Anatole'a France'a"
• "André Gide'a"
• "Pierre-Jeana de Bérangera"
• "François-René de Chateaubrianda"
• "Alaina-René Lesage'a"
• "Crebillona syna"
• "Jacques'a H.Bernardin de Saint-Pierre'a"("Paweł i Wirginia")
• "Pierre'a Choderlosa de Laclosa"("Niebezpieczne związki")

Odznaczenia

• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski(2 maja 1923)
• Krzyż Oficerski Legii Honorowej(1927 r.)
• Krzyż Komandorski Legii Honorowej(1934 r.)

Upamiętnienie

• Imię Tadeusza Boya-Żeleńskiego od 1972 r.nosi krakowski Teatr Bagatela
• Przy ul.Smolnej 11 w Warszawie,w siedzibie Wydawnictwa Iskry mieszczącym się w dawnym mieszkaniu pisarza,w którym mieszkał w latach 1922–1936,do 2014 r.znajdowało się jego niewielkie muzeum biograficzne(Salon Boya-Żeleńskiego).W 2014 r.muzeum zostało odtworzone w nowej siedzibie redakcji przy al.Wyzwolenia 18
• Tablica pamiątkowa z piaskowca umieszczona w latach 50.na frontowej ścianie kamienicy przy ul.Smolnej 11
• Gimnazjum nr 21 w Krakowie nosi jego imię