Jan Matejko

Jan Alojzy Matejko(ur.24 czerwca 1838 r.w Krakowie,zm.1 listopada 1893 r.w Krakowie)polski malarz,twórca obrazów historycznych i batalistycznych,historiozof.W latach 1852–1858 studiował u Władysława Łuszczkiewicza i Wojciecha Stattlera w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie,której później był dyrektorem(od 1873 r.)Jego uczniami byli m.in.Maurycy Gottlieb,Jacek Malczewski,Józef Mehoffer i Stanisław Wyspiański.
Życiorys

Ojciec malarza,Franciszek Ksawery Matejko,właśc.František Xaver Matějka(Matieyka),był Czechem,urodzonym w Roudnicach koło Hradca Králové jako syn chłopski.Przybył do Galicji w charakterze guwernera i nauczyciela muzyki.Początkowo pracował u rodziny Wodzickich w Kościelnikach(dziś część Nowej Huty),a następnie przeniósł się do Krakowa,gdzie poślubił Joannę Karolinę Rossberg(1802–1845),wywodzącą się z polsko-niemieckiej rodziny zamożnych rymarzy.Franciszek był katolikiem,Joanna protestantką.Matejkowie zamieszkali przy ulicy Floriańskiej w Krakowie.Jan był dziewiątym dzieckiem,z jedenastu,jakie mieli państwo Matejkowie(było wśród nich dziewięciu chłopców i dwie dziewczynki).Gdy Jan miał siedem lat,zmarła jego matka;dziećmi zajęła się jej siostra.Śmierć matki niewątpliwie wywarła wpływ na osobowość przyszłego malarza.Jego dzieciństwo obfitowało w lęki i przykrości,nie zaznawał także raczej przesadnie starannej opieki(jego złamany nos nie zwrócił niczyjej uwagi i zrósł się krzywo).Ojciec nie okazywał dzieciom swoich uczuć,był surowy i pozbawiony akceptacji dla artystycznej pasji syna.Uczęszczał do szkoły św.Barbary od 1847 r.Mimo zdradzanych od najmłodszych lat niepospolitych zdolności plastycznych,z pozostałymi dziedzinami radził sobie z ogromnym trudem.Także koledzy nie byli dla niego wyrozumiali i jak pisał Marian Gorzkowski,doświadczał od swych współtowarzyszy pewnego znęcania się nawet.Wkrótce został przeniesiony do Gimnazjum św.Anny(obecnie I Liceum Ogólnokształcące im.Bartłomieja Nowodworskiego w Krakowie).Choć Matejko i jego rodzeństwo z pochodzenia w połowie byli Czechami,czuli się polskimi patriotami,o czym świadczy działalność wyzwoleńcza dwóch starszych braci Jana.Brak rodzinnego ciepła po części rekompensowała Matejce przyjaźń z rodziną Giebułtowskich.O Paulinie Giebułtowskiej pisał później,że była dla niego jakby drugą matką;często bywał u jej córki Joanny Serafińskiej w Wiśniczu,a Stanisława traktował jak starszego brata.W wieku trzynastu lat Jan Matejko został przyjęty do krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych przy ulicy Wesołej,której dyrektorem był wówczas Wojciech Stattler.Przejawiał w szkole ogromną ambicję i pracowitość,choć także tam jego edukacja nie przebiegała gładko,na co zapewne wpływ miała osoba Stattlera,trudności finansowe i znaczna wada wzroku.Wpływ na młodego malarza wywarli natomiast inni nauczyciele:Józef Kremer i Władysław Łuszczkiewicz,którzy zainspirowali go do szkicowania krakowskich zabytków,zbierania materiałów,studiowania detali i obrazów,tworząc tzw.Skarbczyk.W 1858 roku otrzymał stypendium na studia w Monachium.Tu zetknął się z dziełami wybitnych malarzy dawnych i współczesnych.Cenił twórczość Paula Delaroche’a i jego ucznia,Carla von Piloty’ego,tworzących dzieła historyczne.Matejko przekonał się,że to właśnie temu gatunkowi pragnie się poświęcić(w 1853 roku namalował swój pierwszy obraz historyczny,Carowie Szujscy przed Zygmuntem III).Schemat Delaroche’a,oparty na wybraniu z historii dramatycznego momentu i przedstawieniu go w sposób teatralny i emocjonalny,młody Matejko zastosował w malowanym w Monachium i Krakowie Otruciu królowej Bony(1859 r.)W 1860 roku Matejko wyjechał do Wiednia,skąd szybko wrócił.Tutaj wydał Ubiory w Polsce publikację,zawierającą ryciny z postaciami w historycznych strojach,świadectwo jego zainteresowań historycznych,co później będzie wielokrotnie wykorzystywał w swoich płótnach.Złą sytuację materialną malarza poprawiło honorarium za Ubiory,sprzedaż Otrucia Bony i Kochanowskiego nad trumną Urszulki.Mimo tych sukcesów Matejko był niezwykle przygnębiony,czego powodem była nieodwzajemniona miłość do Teodory Giebułtowskiej.W 1862 roku namalował jeden ze swoich najwybitniejszych obrazów,Stańczyka.Miał wtedy zaledwie 24 lata.22 stycznia 1863 roku jego dwaj bracia przyłączyli się do powstania styczniowego.Jan nie poszedł,ponieważ nie potrafił posługiwać się bronią i źle widział.Woził natomiast broń i pomagał powstańcom materialnie.Jan miał 26 lat,gdy odniósł ogromny sukces dzięki Kazaniu Skargi.Dochód ze wstępu na wystawę oddał na sieroty.W 1864 r.po sprzedaży obrazu mógł pozwolić sobie na małżeństwo z Teodorą Giebułtowską.Mieli razem pięcioro dzieci:Tadeusza(1865–1911),Helenę(1867–1932),Beatę(1869–1926),Jerzego(1873–1927)oraz Reginę(1878 r.)która zmarła jako niemowlę.Żona uważana była za osobę despotyczną,kłótliwą i egoistyczną.Przez męża zwana„Gwiazdą”,„Panią”,„Władczynią”.Gdy uważała,że jej pozycja muzy jest zagrożona,urządzała straszliwe awantury,udawała,że mdleje lub choruje.Jej twarz posiadają niemal wszystkie kobiety na obrazach Matejki.Namalowana została również jako królowa Bona Sforza w Hołdzie pruskim.Została zamknięta w szpitalu psychiatrycznym.Dzieci także przysparzały mu wielu kłopotów.Pogłębiające się z czasem problemy finansowe Matejki spowodowane były chorobą żony,a także nadmiernym szafowaniem własnym dorobkiem artystycznym.Kilka wielkich płócien podarował Narodowi Polskiemu,papieżowi przekazał Sobieskiego pod Wiedniem,a Francja otrzymała od niego Joannę d’Arc.Obdarowywał też obrazami swoich znajomych ludzi zwykle bardzo bogatych.Nic nie wziął za portret od hr.Stanisława Tarnowskiego,bezpłatnie podarował portret ks.Marcelinie Czartoryskiej.Nie szczędził też datków na wsparcie ubogich.Ofiarował m.in.na ich rzecz szkic olejny Zygmunt August w ogrodzie wileńskim,który został następnie sprzedany do Warszawy.Sprzedawał również niekiedy swoje dzieła za bezcen.Np.hr.Maurycy Potocki z Zatora zapłacił zaledwie 10 tys.zł r.za Kazanie Skargi.Do końca życia cieszył się wielką sławą,tak w Polsce,jak na całym świecie,do czego przyczyniały się liczne nagrody(m.in.na wystawach w Paryżu).Unikał publicznych wystąpień,które go przerażały.W ramach Salonu dostał Złoty Medal w 1865 roku,podobnie jak za obraz Rejtan.W 1870 roku,po namalowaniu Unii Lubelskiej,został udekorowany w Paryżu Legię Honorową.W końcu zaczął bogacić się na swojej pracy i przeprowadził się na ulicę Floriańską 41(dom Jana Matejki w Krakowie został w roku 1895 przekształcony w muzeum malarza).Wkrótce został dyrektorem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie zagrożonej zamknięciem,odrzucając przejęcie Praskiej Akademii Sztuk Pięknych.Artystę doceniła międzynarodowa społeczność,został honorowym członkiem Akademii paryskiej,berlińskiej,praskiej,wiedeńskiej,a także Akademii Rafaelowskiej w Urbino.Poświęcał też czas Szkole Sztuk Pięknych oraz walczył o upiększanie Krakowa i zachowanie jego zabytków.Jan Matejko zmarł po pęknięciu wrzodu żołądka 1 listopada 1893 roku w wieku 55 lat.Jego ostatnie słowa brzmiały:„Módlmy się za ojczyznę!Boże błogosławiony!”W czasie jego pogrzebu bił dzwon Zygmunta,a w ostatniej drodze towarzyszyły mu tysiące krakowian.Jego ciało spoczęło w grobowcu rodzinnym na głównej alei na cmentarzu Rakowickim w Krakowie.
Malarstwo i historia

Jan Matejko w młodości przeżył bombardowanie Krakowa przez Austriaków podczas Wiosny Ludów w kwietniu 1848 r.a później powstanie styczniowe.Pod wpływem narodowych klęsk postanowił porzucić malarstwo religijne,które uważał za swoje powołanie i poświęcił się prawie wyłącznie malarstwu historycznemu.Sama historia była jego obsesją.Nie potrafił o niej pisać ani opowiadać,więc ją malował.Zarzucano mu swobodne podejście do historii.Sam Matejko traktował swoje obrazy jako głos w polemice dotyczącej przeszłości i przyszłości kraju,a nie wyraz ideologii.Drugą pasją Matejki był kraj.Był on zagorzałym patriotą.Dofinansowywał miasto,biednych i kulturę,pokazując swoje obrazy za darmo lub przekazując je państwu.Prace jego były od tej pory analizowane w ramach przekazu ideowego.Matejko często umieszczał na swoich płótnach osoby,których w danym miejscu nie było(np.Kołłątaj i gen.Wodzicki na obrazie Bitwa pod Racławicami),bo nie chodziło mu o przedstawienie faktu,lecz danie syntezy historiozoficznej.Mimo krytyki historyków,wiele wydarzeń historycznych w publicznej świadomości funkcjonuje tak,jak przedstawił je na swych dziełach malarz.
Technika i cechy malarstwa Matejki
Tajemnicą popularności artysty jest nie tylko kunszt wykonania prac,ale przede wszystkim„filmowość”ujęcia historii.Obrazy są kadrowane,spiętrzone i przepełnione namiętnością.Artystę wyróżniała skłonność do komponowania tłumnych,wielopostaciowych scen,często rozwiniętych panoramicznie,rozgrywających się w pozbawionej głębi przestrzeni pierwszego planu,a także potężna skala ekspresji(niekiedy granicząca z patosem),doskonała dramaturgia zarówno w aranżacji całych scen,jak i w oddaniu póz i gestów poszczególnych postaci,dynamika linii konturu,efektowna,intensywna kolorystyka,często oparta na dysonansach barw lokalnych,przede wszystkim zaś zdolność kreowania postaci o niezwykle wyrazistych,pełnych ekspresji rysach fizjonomicznych i psychicznych.W portrecie nie idealizuje,jest bliższy realistycznemu podejściu.Precyzja konturu,drobiazgowe opracowanie szczegółów oraz starannie wygładzona powierzchnia malarska,uzyskana dzięki oszczędnemu nakładaniu farb.Z upływem czasu w młodzieńczych pracach artysty pojawia się dążenie do indywidualizacji postaci i uchwycenia odmienności ich reakcji psychicznych,do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen.Zastępuje to pewien schematyzm wcześniejszych prac.Warto zwrócić uwagę na jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów,elementów architektury wnętrz,rozmaitych sprzętów i akcesoriów.Indywidualny styl malarski Matejki ujawnił się około połowy lat sześćdziesiątych XIX w.Jego genezę najczęściej wywodzi się z fascynacji gotycką rzeźbą Wita Stwosza(młody Jan często studiował dzieła mistrza)oraz włoskim malarstwem epoki późnego renesansu(głównie dziełami Paolo Veronese i Tycjana).W miarę upływu lat coraz większą wagę przywiązuje do prawidłowego i starannego wykończenia prac,aby nadać im trwałość.Inaczej niż w młodości nakłada farbę.Wcześniej oszczędnie,cienką warstwą.Teraz grubo,nie szczędzi farb.Końcowy etap to laserunek,nakładany na mokrą jeszcze farbę,aby obie warstwy związały się i nie zniszczyły podczas konserwacji.
Matejko dla Krakowa
Pokłócony z Radą Miasta,która wbrew protestom artysty wyburzyła średniowieczny klasztor duchaków(by zrobić miejsce pod Teatr Miejski),nie zgodził się na pochowanie na Skałce.Miał wpływ na ratowanie zabytków Krakowa.Uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim(1867–1869),restauracji gmachu Sukiennic(1875–1879),zamku na Wawelu(1886 r.)oraz Kościoła Mariackiego(1889 r.)Brał udział w pracach naukowo-badawczych oraz wykonywał rysunki inwentaryzacyjne podczas otwarcia w katedrze wawelskiej grobów:Kazimierza Wielkiego(1869 r.)królowej Jadwigi(1887 r.) i kardynała Oleśnickiego(1887 r.)Uczestniczył w pracach komisji nad stworzeniem ustawy o konserwacji zabytków.Według projektu Matejki w latach 1889–1891 wykonana została polichromia wnętrz kościoła Mariackiego.
Matejko dla Wieliczki i Bochni

Z okazji jubileuszu 600 lecia śmierci św.Kingi w 1892 roku Jan Matejko namalował obraz,który obecnie można oglądać w podziemnej ekspozycji Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka.Artysta przedstawił postać św.Kingi w niecodzienny sposób,a modelem do postaci była hr.Katarzyna Potocka.Św.Kinga,była żoną Bolesława Wstydliwego,po jego śmierci zamieszkała w zakonie klarysek w Starym Sączu.W sztuce najczęściej przedstawiana jest zatem jako młoda kobieta w bogatym stroju książęcym lub jako osoba starsza w zakonnym habicie.Na obrazie Jana Matejki widzimy połączenie obu tych konwencji,a więc kobietę w wieku około 60 lat nie w habicie,lecz w szatach księżnej z atrybutami takimi jak:modlitewnik,różaniec,pastorał,widok klasztoru w Starym Sączu.
Odkrywca talentów
Wykształcił wielu malarzy.Najważniejszymi uczniami byli Mehoffer,Wyspiański,Tetmajer i Malczewski,wybitni przedstawiciele polskiego modernizmu.
Ważniejsze odznaczenia

• Order Franciszka Józefa
• Order Legii Honorowej
• Order Piusa IX
• Złoty Medal Akademii Monachijskiej
• Złoty Medal papieża Leona XIII
• Honorowe obywatelstwo Krakowa,Lwowa,Przemyśla,Stanisławowa,Stryja,Brzeżan

Wybrane dzieła

nr	tytuł	czas powstania	technika i wymiary	miejsce przechowywania
1.	Carowie Szujscy przed Zygmuntem III(pierwszy obraz)	1853 r.	olej na płótnie 75,5×108 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu
2.	Stańczyk(Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony gdy wieść przychodzi o utracie Smoleńska)	1862 r.	olej na płótnie 120×88 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
3.	Kazanie Skargi	1864 r.	olej na płótnie 224×397 cm	Zamek Królewski w Warszawie
4.	Polonia Rok 1863(Zakuwana Polska)	1864 r.1879 r.	olej na płótnie 156×232 cm	Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie
5.	Rejtan Upadek Polski	1866 r.	olej na płótnie 282×487 cm	Zamek Królewski w Warszawie
6.	Alchemik Sędziwój	1867 r.	olej na desce 72,5×131 cm	Muzeum Sztuki w Łodzi
7.	Unia lubelska	1869 r.	olej na płótnie 298×512 cm	Muzeum Lubelskie w Lublinie
8.	Stefan Batory pod Pskowem	1872 r.	olej na płótnie 322×545 cm	Zamek Królewski w Warszawie
9.	Astronom Kopernik,czyli rozmowa z Bogiem	1873 r.	olej na płótnie 225×315 cm	Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego
10.	Zawieszenie dzwonu Zygmunta	1874 r.	olej na desce 94×189 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
11.	Śmierć Przemysława w Rogoźnie	1875 r.	olej na desce 62×83 cm	Galeria Nowoczesna w Zagrzebiu
12.	Bitwa pod Grunwaldem	1878 r.	olej na płótnie 426×987 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
13.	Hołd pruski	1880–1882	olej na płótnie 388×875 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
14.	Jan Sobieski pod Wiedniem	1883 r.	olej na płótnie 458×894 cm	Muzea Watykańskie
15.	Wernyhora	1883–84	olej na płótnie 290×204 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
16.	Dziewica Orleańska	1886 r.	olej na płótnie 484×973 cm	Muzeum Narodowe w Poznaniu
17.	Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu	1886 r.	olej na płótnie	Muzeum Narodowe w Poznaniu
18.	Kościuszko pod Racławicami	1888 r.	olej na płótnie 465×897 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
19.	cykl Dzieje cywilizacji w Polsce	1888-1889	dwanaście szkiców olejnych	Zamek Królewski w Warszawie
20.	Zaprowadzenie chrześcijaństwa	1889 r.	olej na desce 79×120 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
21.	Chrzest Litwy	1889 r.	olej na płótnie 60×115,5 cm	Zamek Królewski w Warszawie
22.	cykl Poczet królów i książąt polskich	1890-1892	czterdzieści cztery rysunki	Muzeum Narodowe we Wrocławiu
23.	Konstytucja 3 Maja 1791 roku	1891 r.	olej na płótnie 247×446 cm	Zamek Królewski w Warszawie
24.	Carowie Szujscy przed Zygmuntem III(drugi obraz)	1892 r.	olej na desce 42×63 cm	Dom Jana Matejki w Krakowie
25.	Autoportret	1892 r.	olej na desce 160×110 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
26.	Śluby Jana Kazimierza	1893 r.	olej na płótnie 315×500 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu