Skała(województwo małopolskie)

Miasto w województwie małopolskim,w powiecie krakowskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Skała.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.krakowskiego.Według danych z 31 grudnia 2010 miasto miało 3646 mieszkańców.Miasto Skała położone jest 20 km od Krakowa.
Historia
Skała to jedno z najstarszych miast Małopolski.W pisowni łacińskiej notowane było jako Scala lub Magna Schala,a nazwę swą wywodzi zapewne od skalistego wzniesienia nad malowniczą Doliną Prądnika.Położone 20 km na północ od Krakowa należy do osad o bardzo długim i bogatym rodowodzie.Już w początkach XIII wieku był wymieniany gród piastowski,o który zacięte walki toczyli między sobą książęta piastowscy,pretendenci do tronu krakowskiego.W 1228 r.w pobliżu grodu odbyła się bitwa pod Skałą między wojskami namiestnika Krakowa,księcia Henryka Brodatego a siłami mazowieckimi pod wodzą księcia Konrada Mazowieckiego.Zmagania wygrały siły śląskie,zmuszając Mazowszan do odwrotu z ich marszu na Kraków.Sama lokacja miasta mająca miejsce 10 listopada 1267 roku i jest zasługą klaryski Salomei,siostry księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego,która do pobliskiego Grodziska przeniosła klasztor z Zawichostu i wpłynęła na swego brata,aby ten bogato go uposażył w liczne nadania ziemskie.Same przygotowania do założenia miasta trwały kilka lat,a książę zezwolił lokować miasto na terenie książęcej wsi Stanków bądź Stawków(znany jest łac.zapis Stankoy),na wzór Środy Śląskiej.Salomea Piastówna wybrała do roli zasadźcy Ditmara Wolka,byłego wójta i zasadźcę Krakowa.Skała jako miasto klasztorne lokowane zostało na ważnym szlaku handlowym,biegnącym z Krakowa na Śląsk i dalej do Wielkopolski.Już w 1257 r.istniała tutaj komora celna.Ludność zajmowała się głównie rolnictwem i rzemiosłem oraz rozwożeniem soli po kraju,za co miała się opłacać w Bochni 1 skojcem srebra od wozu.Od początku swego istnienia Skała stała się ważnym ośrodkiem handlowo-gospodarczym województwa krakowskiego.Nieliczne informacje źródłowe poświadczają istnienie już w XIV wieku młynarstwa,nieco później browarnictwa(piwo skajskie w 1424 r.dowożono do Krakowa).Stopniowo rozwijało się rzemiosło:rzeźnictwo,szewstwo,kołodziejstwo,piekarnictwo,tkactwo.W latach 1445 oraz 1529 wzmiankowano o mierze zbożowej skajskiej,co należy wiązać z koncentrowaniem się w mieście handlu płodami rolnymi i bydłem.Pełniło ono zatem w okresie staropolskim rolę rynku lokalnego dla okolicznych wsi,a nadto stanowiło zaplecze handlowe dla Krakowa.Oprócz tradycji handlowych,ludność znana była z wyrobów kaszy tatarczanej i powideł.Z biegiem czasu dużą rolę poczęli odgrywać rzemieślnicy,grupujący się w swoich cechach.Najbardziej znaczącymi byli szewcy,którzy w 1669 r.od króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz w 1687 r.od króla Jana III Sobieskiego otrzymali stosowne statuty dla braci cechowych,a także rzeźnicy,legitymujący się przywilejem nadanym przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1788 roku.Skała kilkakrotnie ulegała pożarom m.in.w latach 1611,1737,1763,1810,dwukrotnie w 1914 roku oraz we wrześniu 1939 roku.Dla podniesienia miasta z upadku król Poniatowski potwierdził w 1786 r.dotychczasowe oraz wydał przywilej na pięć nowych jarmarków.Miasto zamieszkiwało w 1580 r.218 mieszkańców,a w 1789 r.624,w tym 12 Żydów.Od XV w.istniała szkoła.W 1596 r.odnotowano istnienie w Skale 92 domów(17 w rynku,45 przy ulicach,30 na przedmieściach),natomiast w 1789 r.było ich już 118.W 1794 r.po bitwie racławickiej Tadeusz Kościuszko rozkazał założyć tu obóz wojskowy,który miał za zadanie zabezpieczyć komunikację w północnej części województwa,między Krakowem a granicą pruską.18 maja 1794 roku doszło do bitwy z wojskami pruskimi,które przejściowo zajęły obóz i miasto.Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Skała znalazła się na krótko pod panowaniem austriackim.Od 1809 r.należała do Księstwa Warszawskiego,a decyzją kongresu wiedeńskiego w 1815 roku włączono ją do Królestwa Polskiego,zależnego od Rosji.Wiek XIX jest okresem spadku znaczenia miasta.Oddzielenie Skały od Krakowa granicą państwową doprowadziło do zerwania wielowiekowych tradycji gospodarczo-handlowych między oboma miastami.Pozostając na uboczu nowych szlaków komunikacyjnych i dokonujących się przemian gospodarczo-społecznych,miasto,pomimo wzrostu liczby mieszkańców,nie rozwijało się;nie powstał tutaj w XIX w.żaden duży zakład przemysłowy.W 1863 r.okolice Skały były ośrodkiem działalności i walk oddziałów powstańczych,początkowo Apolinarego Kurowskiego,który założył obóz wojskowy w pobliskim Ojcowie,a następnie gen.Mariana Langiewicza.Jego to oddział powstańczy z 4 na 5 marca 1863 r.zaatakował stacjonujących na skajskim cmentarzu Rosjan.W bitwie poległo 23 powstańców,a wśród nich Ukrainiec,a zarazem oficer rosyjski kpt.Andrzej Potebnia.Wszyscy zostali pochowani na cmentarzu,a w 1953 r.ich doczesne szczątki zostały z honorami przeniesione do Pieskowej Skały i tam złożone w symbolicznej mogile.Wskutek reformy administracyjnej w Królestwie Polskim w 1870 r.Skała utraciła prawa miejskie,a siedziba gminy przeniesiona została do pobliskiej wsi Minoga.Na przełomie XIX i XX w.liczyła 2823 mieszkańców,z czego 87,6% stanowili katolicy,12% Żydzi,a niecałe 0,5% Rosjanie.W tym czasie zaczynały się pojawiać w osadzie liczne instytucje i organizacje o charakterze społecznym.Były to m.in.ochronki i towarzystwa opiekuńcze,stacja pocztowa,apteka,księgarnia,ochotnicza straż pożarna,szkoły,biblioteka,towarzystwo kredytowe.Od ok.1885 r.istnieje Orkiestra Włościańska.W okresie I wojny światowej,a w szczególności w listopadzie i w grudniu 1914 r.w okolicach Skały toczyły się zacięte walki na froncie rosyjsko-austriackim,czego dowodem są liczne mogiły żołnierskie rozsiane wzdłuż dróg i na cmentarzach parafialnych.W czasach II Rzeczypospolitej Skała pozostawała osadą rzemieślniczo-rolniczo-handlową,liczącą 3593 mieszkańców,w tym 605 Żydów(16,8%),zamieszkujących w 469 domach(1921 r.)Instytucje funkcjonujące w tym czasie to:sąd pokoju,kasa Stefczyka,towarzystwo przeciwgruźlicze,poczta,posterunek policji.Prowadziły również działalność partie polityczne:Stronnictwo Narodowe,BBWR,PPS i ludowcy.Istniało ponadto Koło Związku Strzeleckiego,a w szkole powszechnej założono harcerstwo.6 września 1939 roku Skała została zajęta przez wojska niemieckie,a następnie w znacznym stopniu spalona.Podczas okupacji Skała była ośrodkiem ruchu oporu,głównie Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich.Boje z Niemcami stoczyły oddziały AK w lipcu i sierpniu 1944 r.pod Wielmożą i na Barbarce.W 1987 roku uchwałą Rady Państwa PRL Skała ponownie stała się miastem.Miasto zachowało po dziś dzień układ przestrzenny otrzymany w średniowieczu,który wyraźnie wykazuje miejski charakter z czytelnie zachowanym podziałem w obszarze centrum i dużym rynkiem pośrodku,gdzie znajduje się pochodzący z ok.1800 r.kamienny posąg św.Floriana.Zachowało się też kilka budynków z poł.XIX w.Obecnie miasto jest siedzibą gminy,znajdują się tutaj drobne zakłady usługowo-handlowe.
Zabytki

• kościół późnobarokowy(XVIII,XX w.)z drewnianą dzwonnicą z ok.1765 r.
• rynek z posągiem św.Floriana z 1800 r.

Oświata
Lista placówek edukacyjnych w mieście:

• Przedszkole Samorządowe im.Hanny Zdzitowieckiej przy ul.Topolowej
• Szkoła Podstawowa im.Władysława Łokietka przy ul.Topolowej
• Gimnazjum Nr 1 z oddziałami integracyjnymi i sportowymi przy ul.ks.Stanisława Połetka
• Zespół Szkół i Placówek Oświatowych im.Władysława Łokietka przy ul.ks.Stanisława Połetka z całorocznym Schroniskiem PTSM

Honorowi obywatele miasta Skała

• św.Jan Paweł II na początku kwietnia 1999 roku delegacja skalan pojechała do Watykanu,gdzie wręczyli Ojcu Świętemu akt Honorowego Obywatelstwa Miasta

Sport

• piłka nożna Miejski Klub Sportowy Skała 2004 r.
• futsal Międzygminna Liga Futsalu w Skale,zrzeszająca ok.20 drużyn grających w dwóch grupach(ligach)

Komunikacja
Ważne szlaki komunikacyjne:

• Wolbrom Skała Kraków
• Wesoła(Słomniki)Skała Sieniczno Olkusz