Ruś Czerwona

Łac.Ruthenia Rubra lub Russia Rubra kraina historyczna na południowo-zachodniej Ukrainie oraz w południowo-wschodniej Polsce.
Nazwa Jeden z poglądów głosi,że w nazwie zespoliły się dwa motywy:Grodów Czerwieńskich,oraz miano Chorwatów(Chrobatów)Czerwonych.Według Władysława Semkowicza sama nazwa Ruś Czerwona powstała dopiero w XV wieku,podobny pogląd przedstawia w swojej pracy Początki Rusi Henryk Paszkiewicz.Niektórzy domniemywają jakoby kolorowe nazwy Rusi,w tym"Ruś Czerwona"powstały w XIII wieku i były zapożyczeniem od ludów ałtajsko-tureckich,które używały kolorów do oznaczenia kierunków geograficznych(czerwień południe,biel zachód,czerń północ,przykładowo tur.tuw.ałt.wyraz"kara"czyli"czarny";który w języku polskim zachował się jako pożyczka językowa dotycząca maści końskiej;symbolizował również północ).Analogicznie w tym okresie powstały też takie nazwy jak Ruś Czarna(powyżej Polesia) i Ruś Biała(na północ od Rusi Czarnej).
Terytorium
Obszar Rusi Czerwonej obejmował dorzecze Sanu i Dniestru po górną Prypeć.W skład Rusi Czerwonej wchodziły:ziemia sanocka,ziemia przemyska,ziemia chełmska,ziemia bełska,ziemia halicka i ziemia lwowska.

Historia

Do roku 1340 Ruś Czerwona była częścią Księstwa Halicko-Wołyńskiego(Rusi Halicko-Włodzimierskiej).W XIII i XIV w.większość zachodnich księstw ruskich przeszła w strefę wpływów nabierającej znaczenia Litwy(zwłaszcza po rozbiorze Księstwa Halicko-Włodzimierskiego,stanowiącego dla Litwy przeciwwagę).Stąd rywalizacja pomiędzy książętami Rusi północnej(tzw.Rusi Zaleskiej Włodzimierz nad Klaźmą,Twer,a później Moskwa)oraz Wielkim Księstwem Litewskim,a po Unii Lubelskiej Wielkiego Księstwa Moskiewskiego z Rzecząpospolitą Obojga Narodów.W XIII wieku Księstwo Halicko-Włodzimierskie stało się,wobec zniszczenia Kijowa i Rusi centralnej,drugim(obok państw tzw.Rusi Zaleskiej Twer,Włodzimierz nad Klaźmą,Moskwa,Republika Nowogrodu)ruskim ośrodkiem państwowym,prowadzącym samodzielną politykę dynastyczną i zagraniczną oraz podejmującym próby zjednoczenia Rusi.Książę halicko-włodzimierski Daniel I został w 1254 roku koronowany najprawdopodobniej w Drohiczynie przez nuncjusza papieskiego na króla Rusi.Był on założycielem miasta Lwowa i związał się dynastycznie z Piastami mazowieckimi.W 1338 r.bezpotomny Bolesław Jerzy II,książę halicki,szukając pomocy przeciw bojarom zawarł układ z Kazimierzem Wielkim i uznał go za dziedzica Rusi.W 1339,w układzie wyszehradzkim,Królestwo Polskie i Królestwo Węgier zawarły porozumienie w sprawie podziału ziem księstwa halicko-wołyńskiego w przyszłości.W 1340 Bolesław Jerzy zmarł otruty przez bojarów,a Kazimierz Wielki wyprawił się na Ruś Czerwoną by objąć ją w posiadanie.Zajął na krótko Lwów,"z którego wkrótce się wycofał,zagarnąwszy spore łupy i uprowadziwszy część ludności".W 1344 opanował ziemie:przemyską i sanocką a w 1346 w tytulaturze królewskiej Kazimierza pojawił się człon:pan i dziedzic Rusi,wyprzedzający stan faktyczny.Namiestnikiem Rusi Czerwonej był w latach 1340-1349 miejscowy bojar Dymitr(Detko),uznający zwierzchnictwo Polski i Węgier.W 1349 roku po ponownej wyprawie zbrojnej Kazimierz Wielki przyłączył Ruś Czerwoną ze Lwowem i Haliczem do Korony.Wołyń z Łuckiem i Włodzimierzem zajął książę litewski Lubart,również spowinowacony ze zmarłym księciem halickim.O ziemie Księstwa halicko-wołyńskiego do końca XIV wieku trwały zatargi i wojny najpierw pomiędzy Koroną i sprzymierzonym z nią Królestwem Węgier a Wielkim Księstwem Litewskim(które po serii najazdów zajęło Wołyń i Podole kamienieckie,a ze względów dynastycznych pretendowało do całości terytorium księstwa),a następnie pomiędzy Koroną a Królestwem Węgier.Po śmierci Kazimierza Wielkiego Ludwik Węgierski wcielił Ruś Czerwoną do Królestwa Węgier.Trójstronny konflikt o przynależność państwową ziem Księstwa halicko-wołyńskiego(Rusi Halicko-Włodzimierskiej)zakończył się ostatecznie po zawarciu przez Jagiełłę małżeństwa z królem Polski Jadwigą Andegaweńską i samodzielnym objęciu tronu polskiego po jej śmierci.Jadwiga jako król Polski i spadkobierca Ludwika Andegaweńskiego w 1387 usunęła księcia halickiego Ścibora ze Ściborzyc i ogłosiła akt przyłączenia Rusi Halicko-Włodzimierskiej do Korony.W wyniku ostatecznych rozgraniczeń dawne terytoria księstwa zostały podzielone pomiędzy Koronę i Wielkie Księstwo Litewskie(które zatrzymało Wołyń i Podole kamienieckie),zaś król Polski przyjął tytuł księcia Rusi,co podkreślało odrębny status wcielonych terytoriów.Terytorialne status quo utrzymało się do Unii Lubelskiej(1569).W 1412 roku doszło w Lubowli do zawarcia przymierza między Władysławem Jagiełłą i Zygmuntem Luksemburskim,którzy postanowili,że Ruś Halicka i Podole mają pozostać przy Polsce do śmierci obu władców i przez następnych piętnaście lat,licząc od śmierci jednego z nich,a sprawę dalszej przynależności tych ziem postanowiono powierzyć w przyszłości polsko-węgierskiemu sądowi polubownemu.Po unii lubelskiej Ruś Czerwoną zaczęto nazywać Koronną.
Podział administracyjny
W XVI wieku obszar administracyjny Rusi czerwonej składał się z czterech ziem wchodzących w skład województwa ruskiego;przemyskiej,sanockiej,lwowskiej i halickiej oraz województwa bełzkiego w skład którego wchodził jeszcze powiat buski ziemi lwowskiej.W kolejnych latach z prowincji ruskiej odpadły natomiast starostwo hrubieszowskie i włość kryłowska zaliczona do ziemi chełmskiej.Ponadto na obszarze prowincji było w XVI wieku 3350 wsi(woj.ruskie 2490,woj.bełzkie 460,ziemia chełmska 400)oraz 163 miast i miasteczek.Szacunkowo obszar ten w XVI wieku zamieszkiwało 572648 osób w tym 124820 w miastach.Najbardziej zagęszczonym obszarem była ziemia sanocka 985 osób na 1 milę².Najmniej zaludniona była ziemia halicka 304 mieszkańców na 1 milę².
Administracja kościelna
Pod względem administracji kościelnej obszar ten składał się z archidiecezji lwowskiej(ziemia halicka,przemyska i część powiatu buskiego),diecezji przemyskiej(ziemia sanocka i przemyska)oraz diecezji chełmskiej(ziemia chełmska i bełska).W połowie XVI wieku w całej prowincji było ok.230 parafii łacińskich,w tym 150 w miastach.Dla wyznawców prawosławia przed unią lubelską ustanowionych było trzy eparchie;lwowsko-halicka,przemyska i chełmska.Ogółem w połowie XVI wieku w tej części kraju istniało 1490 cerkwi głównie we wsiach.
Ruś Czerwona a Grody Czerwieńskie
Grody Czerwieńskie zajmowały zachodnią część późniejszej Rusi Czerwonej.Pomimo podobieństwa położenia i nazwy,źródła nie pozwalają na łączenie tych pojęć.Nazwa"Grody Czerwieńskie"znika po 1031 roku,po trwałym zajęciu tych terenów przez Ruś Kijowską.Nazwa"Ruś Czerwona"pojawia się natomiast dopiero prawdopodobnie w XV wieku,a obszarem swym pokrywa znacznie większy teren niż Grody Czerwieńskie,obejmujący również"część Beskidu aż po krawędzie Wołynia".W czasie wyprawy wojennej na Kijów w 1018 r.odbił te ziemie Bolesław Chrobry.W roku 1030 wareskie wojska Rurykowiczów zagarniają Bełz,a w następnym roku Jarosław Mądry przy udziale Haralda III inne grody Lachów aż po San. Z tego samego roku pochodzi ostatnia wzmianka o Grodach Czerwieńskich: 
Roku 6539[1031].Jarosław i Mścisław zebrali wojów mnogich,poszli na Lachów i zajęli Grody Czerwieńskie znowu i spustoszyli ziemię lacką i mnóstwo Lachów przywiedli i rozdzielili ich.Jarosław osadził swoich nad Rosią i są do dziś.
Inny pogląd głosi,że obszar ten zostaje rozdrobniony,a Czerwień staje się tylko lokalną stolicą przynależnej sobie ziemi(od 1158 jest rozgraniczany od pobliskich grodów).Dlatego ta teza uznaje za mało prawdopodobne,aby ten gród dał nazwę ogólną ziemiom ruskim w tym rejonie przy wyraźnym większym znaczeniu Halicza i Włodzimierza.
Współczesność
Obecnie do dawnej przynależności administracji tych ziem nawiązuje herb województwa podkarpackiego,powstały z połączenia herbów dawnych województw:ruskiego i bełskiego.

• Herb woj.bełskiego
• Herb woj.ruskiego
• Herb ziemi sanockiej i przemyskiej
• Herb współczesnego woj.podkarpackiego

Miasta po stronie polskiej
Na Rusi Czerwonej po stronie polskiej znajduje się około 40 miast i miasteczek.
Poniższa tabela przedstawia 15 największych(pod względem liczby mieszkańców)miast:

Lp.	Miasto	Liczba mieszkańców	Dawna ziemia	Obecne województwo
1	Rzeszów	166454	przemyska	podkarpackie
2	Chełm	67782	chełmska	lubelskie
3	Przemyśl	66867	przemyska	podkarpackie
4	Zamość	66375	chełmska	lubelskie
5	Krosno	47563	sanocka	podkarpackie
6	Jarosław	40272	przemyska	podkarpackie
7	Sanok	39224	sanocka	podkarpackie
8	Tomaszów Lubelski	20034	bełska	lubelskie
9	Krasnystaw	19285	chełmska	lubelskie
10	Hrubieszów	18479	chełmska	lubelskie
11	Łańcut	18069	przemyska	podkarpackie
12	Przeworsk	15737	przemyska	podkarpackie
13	Leżajsk	14176	przemyska	podkarpackie
14	Lubaczów	12415	bełska	podkarpackie
15	Ustrzyki Dolne	9418	przemyska	podkarpackie

Przyroda
Na obszarze Rusi Czerwonej po stronie polskiej znajduje się szereg parków narodowych i krajobrazowych.Funkcjonują tu również dwa Światowe Rezerwaty Biosfery UNESCO MaB:"Karpaty Wschodnie" i "Polesie Zachodnie".
Parki narodowe

• Bieszczadzki Park Narodowy
• Poleski Park Narodowy
• Roztoczański Park Narodowy

Parki krajobrazowe

Chełmski Park Krajobrazowy Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy(część) Jaśliski Park Krajobrazowy(część) Krasnobrodzki Park Krajobrazowy

Park Krajobrazowy Doliny Sanu Park Krajobrazowy Gór Słonych Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej Poleski Park Krajobrazowy

Południowo roztoczański Park Krajobrazowy Skierbieszowski Park Krajobrazowy Sobiborski Park Krajobrazowy Strzelecki Park Krajobrazowy Szczebrzeszyński Park Krajobrazowy