Eligiusz Niewiadomski

Eligiusz Józef Niewiadomski(ur.1 grudnia 1869 w Warszawie,zm.31 stycznia 1923 tamże)polski malarz,wykładowca i krytyk sztuki,społecznik,uczestnik walk o niepodległość Polski,sympatyk ruchów nacjonalistycznych,zabójca pierwszego prezydenta RP Gabriela Narutowicza.Brat Cecylii Niewiadomskiej.

Młodość
Urodził się w Warszawie 1 grudnia 1869.Syn Wincentego,literata,urzędnika mennicy warszawskiej i uczestnika powstania styczniowego oraz Julii z domu Werner.Jego rodzina,której historia sięgała XVI wieku,pieczętowała się herbem Prus I o przydomku„Goleń”;wywodziła się ze wsi Niewiadoma pod Sokołowem Podlaskim.W wieku 2 lat Eligiusz Niewiadomski stracił matkę,którą odtąd zastępowała mu starsza siostra Cecylia.Wykształcenie średnie uzyskał w warszawskiej szkole realnej,gdzie ukończył wydział matematyczny w 1888 r.Naukę kontynuował w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu,którą ukończył w 1894 r.otrzymując złoty medal absolwenta za obraz Centaury w lesie.Był dobrym studentem,otrzymał 2 małe srebrne medale i 2-letnie stypendium po 300 rubli rocznie.W latach 1894–1896 kontynuował studia w akademii paryskiej.Był uczniem Wojciecha Gersona(1851–1901).
Działalność artystyczna
Po powrocie do Warszawy zasłynął jako publicysta i krytyk sztuki jego artykuły były cenione przez znawców,m.in.przez Stanisława Witkiewicza(ojca).Od 1897 r.wykładał rysunek na Politechnice Warszawskiej;poświęcił się pracy na rzecz utworzenia w Warszawie Szkoły Sztuk Pięknych na europejskim poziomie.Przygotował statut uczelni,plan prac,a dzięki swoim kontaktom ściągnął do Warszawy wielu wybitnych twórców,m.in.Ferdynanda Ruszczyca,Xawerego Dunikowskiego,Edwarda Trojanowskiego,Kazimierza Stabrowskiego.Jak wielu współczesnych uległ modzie na wyjazdy do Zakopanego i górskie wycieczki,był jednym z pionierów polskiego taternictwa i autorem jednej z pierwszych map Tatr,na której zaznaczył szlaki turystyczne i schroniska.Opracował popularny zbiór map historycznych wydanych pt."Album do dziejów Polski"(1899 r.)Brał udział w pracach przy reorganizacji Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych.Szukając pracy,zajął się wykładami o historii sztuki,wzbogacając je zbieranymi za granicą materiałami ikonograficznymi przy wykorzystaniu takich ówczesnych nowinek technicznych jak np.przeźrocza.Wykładał na pensjach żeńskich(m.in.Szkole im.Cecylii Plater-Zyberkówny w Warszawie,Wolnej Wszechnicy Polskiej,Szkole Rotwanda i Wawelberga,kursach ogrodniczych i graficznych),urządzał także liczne odczyty na prowincji.Wydał w tym czasie szereg opracowań naukowych wielkie dwutomowe dzieło"O sztuce średniowiecznej",publikował artykuły w czasopiśmie Witeź.W latach 1904–1910 wykonał polichromię w kościele farnym pw.św.Bartłomieja w Koninie,a okna świątyni ozdobił secesyjnymi witrażami.W okresie I wojny światowej powstały broszury zawierające poglądy Niewiadomskiego dotyczące metod propagowania sztuki:Potrzeby artystyczne Warszawy wobec przewidywanych zmian politycznych(Warszawa 1915 r.) i Program i metoda nauki rysunku w średnich i wyższych szkołach techniczno-mechanicznych(Warszawa 1917 r.)W latach 1916–1917 powrócił do wykładania historii sztuki,malował studia portretowe,kompozycje artystyczne i ilustrował czasopisma.1 marca 1918 mianowany kierownikiem wydziału malarstwa i rzeźby w Ministerstwie Kultury i Sztuki w rządzie Rady Regencyjnej.
Działalność konspiracyjna i polityczna
W młodości w Warszawie związał się ze szkolnymi tajnymi kółkami uczniowskimi,zalążkami rodzącego się ruchu narodowo-demokratycznego;w Petersburgu był prezesem organizacji polskich studentów.W 1891 r.uczestniczył w pierwszej od powstania styczniowego manifestacji patriotycznej w Warszawie,zorganizowanej przez studentów z okazji rocznicy Konstytucji 3 maja.Od 1897 r.należał do tajnej Ligi Narodowej;z członkostwa w niej zrezygnował,kiedy w czasie wojny rosyjsko-japońskiej domagał się,aby LN przeprowadziła antyrosyjską akcję dywersyjną(wysadzenie mostów na Kamie i Wołdze),a jego koncepcje zostały odrzucone.Działał w tajnym Towarzystwie Oświaty Narodowej.Przemycał z Galicji do Królestwa Polskiego nielegalne wydawnictwa narodowo-demokratyczne„Przegląd Wszechpolski”,„Polak” i in.W nocy z 2 na 3 czerwca 1901 aresztowany przez rosyjską policję,został na kilka miesięcy osadzony w więzieniu na Pawiaku i w X pawilonie cytadeli warszawskiej.Utracił pracę na politechnice.Po wybuchu I wojny światowej przebywał w Warszawie,utrzymując się z lekcji historii na pensjach i korepetycji.28 lutego 1918 uległ ciężkiemu wypadkowi wyskakując z tramwaju.W 1920 r.w chwili ofensywy bolszewickiej wystąpił o urlop w ministerstwie i próbował wstąpić do Wojska Polskiego,ale został odrzucony z powodu wieku(miał wówczas 51 lat).Z polecenia gen.Kazimierza Sosnkowskiego został przyjęty do pracy kontrwywiadowczej w Oddziale II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego.Został przeniesiony do 5 pułku piechoty Legionów,gdzie,jako szeregowiec,wraz z synem Stefanem,walczył na froncie.W 1921 r.zdemobilizowany powrócił do Warszawy na dawne stanowisko w Ministerstwie Kultury i Sztuki.
Zamach i kara śmierci
16 grudnia 1922 w czasie otwarcia wystawy w warszawskiej Zachęcie,obecny tam Niewiadomski oddał w kierunku prezydenta RP Gabriela Narutowicza trzy strzały z rewolweru.Narutowicz zginął na miejscu.Niewiadomski nie bronił się i nie próbował uciec,policja od razu go aresztowała.30 grudnia 1922,w pierwszym dniu procesu,Niewiadomski został skazany przez sąd na karę śmierci,której sam dla siebie zażądał.W czasie procesu przyznał się,że przez pewien czas nosił się z zamiarem wykonania zamachu na Józefa Piłsudskiego,uznając go głównym winowajcą demokratycznego i lewicowego rozkładu,który toczył jego zdaniem Polskę;zrezygnował z tego w momencie,gdy przeczytał w gazecie,że Józef Piłsudski zadeklarował,że nie zamierza się ubiegać o urząd Prezydenta RP.Pomysł dokonania zamachu powrócił po wyborze na to stanowisko Gabriela Narutowicza(9 grudnia 1922).Oczekując na wykonanie wyroku napisał Kartki z więzienia zbiór przemyśleń dotyczących polityki.Ukończył także Malarstwo polskie XIX i XX w.W momencie egzekucji wyraził wolę,by nie przywiązywano go do słupka ani nie zawiązywano mu oczu.Jego ostatnie słowa brzmiały:„Ginę za Polskę,którą gubi Piłsudski!”Został rozstrzelany przez pluton egzekucyjny 31 stycznia 1923.Pochowano go na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.W pogrzebie Niewiadomskiego uczestniczyło około 10 tysięcy ludzi.