Rymanów

Miasto w woj.podkarpackim,w powiecie krośnieńskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Rymanów.Według danych z 30 czerwca 2012 r.miasto miało 3721 mieszkańców.
Położenie

Rymanów położony jest w Beskidzie Niskim oraz na terenie Dołów Jasielsko-Sanockich.Teren pomiędzy Rymanowem a Iwoniczem jest nazywany Beskidem Rymanowskim,którego granice wyznacza dolina Jasiołki na zachodzie i Jezioro Sieniawskie na wschodzie.Dookoła Rymanowa wznoszą się wzgórza o wysokości do 615 m n.p.m.(tzw.Wzgórza Rymanowskie),na których znajdują się elektrownie wiatrowe,napędzane silnymi wiatrami wiejącymi od południa,od strony Przełęczy Dukielskiej(tzw."wiatry rymanowskie").Przez miasto przepływa rzeka Tabor(która w dolnym biegu nosi nazwę Morwawa (Morawa)).W północnej dzielnicy miasta(Posadzie Dolnej)do rzeki Taboru wpada rzeka Raczta.Tabor ma długość około 30 km.Według danych z 1 stycznia 2011 r.powierzchnia miasta wynosiła 12,39 km².W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj.krośnieńskiego.W okolicy Rymanowa na przełomie 2012/2013 roku została wybudowana farma wiatrowa o mocy 26 MW między miejscowościami Klimkówka,Ladzin,Wróblik Szlachecki,Wróblik Królewski.Farma składa się z 13 elektrowni wiatrowych,każda o mocy 2.05 MW,wysokość wieży 100 m,długość skrzydła 45,2 m,rozpiętość wirnika 92.5 m typ REPOWER MM92.
Historia
Pierwsze wzmianki odnotują Rymanów miasto jako Ladisslaulia(1376),Reymanów(1768).Założenie miasta na prawie magdeburskim powierzył książę Władysław Opolczyk synowi Nikolasa Reymanna,Mikołajowi Reymanowi w 1376,pod nazwą Ladisslaulia,prawdopodobnie na cześć księcia Władysława.W I poł.XV wieku rozpoczęto tu budowę zamku z inicjatywy Dobiesława z Oleśnicy i Sienna,uczestnika bitwy pod Grunwaldem i dowódcy oblężenia Malborka.(O zamku w Rymanowie wspomina ks.Szymon Starowolski).Przez blisko dwa wieki miasto pozostawało w rękach rodziny Sienieńskich,którzy troszczyli się o jego rozwój.Na początku XVI w.Rymanów otrzymał od Aleksandra I Jagiellończyka przywilej na organizowanie jarmarków i własnych składów.W połowie XVI w.doszło do konfliktu(na tle majątkowym)między Zbigniewem Sienieńskim a biskupem przemyskim.Obłożony klątwą biskupią Sienieński przeszedł na kalwinizm,a Rymanów na kilkadziesiąt lat stało się lokalnym ośrodkiem reformacji.W 1565 r.miejscowy kościół został przekształcony na zbór kalwiński i wrócił w ręce katolików dopiero w 1587 r.Z końcem XVI w.miasto znalazło się w rękach Stadnickich,którzy przystąpili do jego re katolicyzacji.W czerwcu 1624 r.przez okoliczne miejscowości przeszedł oddział Tatarów paląc i niszcząc osady.W 1674 r.Jan Opaliński,który przejął dobra rymanowskie po Zebrzydowskich,wystawił dokument(dotyczący popostwa w Wołtuszowej)podpisany„dano na zamku moim rymanowskim”.Po śmierci Opalińskiego zamek przeszedł na krótko na własność Jana Samuela Czartoryskiego,który wydał rozporządzenie o odwoływaniu się od wyroków sądu miejskiego do zamku rymanowskiego.Rymanów wielokrotnie padał ofiarą napadów,nie tylko wojsk szwedzkich,czy rosyjskich,ale nawet zbójnickich.Jeden z nich miał miejsce w 1677 r.Począwszy od XVI wieku miasto posiadało stale rosnącą populację Żydów.W XVII wieku została wybudowana lokalna synagoga Bejt-ha-kneset.W XVII i XVIII w.zamek i dobra rymanowskie powróciły do rodziny Stadnickich,do Franciszka Stadnickiego.W 1702 i w 1704 r.znowu dochodzi do walk ze Szwedami,a potem miasto wyludnia się w wyniku panującej zarazy.Najbardziej niszczą gród wojska rosyjskie.W latach 1768-1772 mieszkańcy wzmacniają Konfederatów barskich biorąc udział w zjeździe pod Sieniawą koło Rymanowa,gdzie się zebrało aż 6 tys.ochotników.Do 1772 miasteczko należało administracyjnie do ziemi sanockiej województwa ruskiego a w czasach zaboru austriackiego do cyrkułu leskiego,następnie sanockiego.Staraniem Józefa Kantego Ossolińskiego rozpoczęto budowę w Rymanowie kościoła parafialnego.W 1839 r.w wyniku ogromnego pożaru wywołanego przez Żydów,którzy podpalili gospodarcze zabudowanie należące do proboszcza,zniszczeniu uległ kościół(odbudowany został w 1841 r.)niemal całe miasto oraz kilka sąsiednich wsi.W roku 1898 miasteczko liczyło 3704 osób,w tym 1889 wyznania rzymskokatolickiego i 1751 mojżeszowego oraz 328 domów.Działały poczta i telegraf w Rymanowie oraz gimnazjum żeńskie.W 1907 roku zostało założone Towarzystwo Gimnastyczne„Sokół”z inicjatywy doktora Ignacego Bieleckiego,który przez cały okres istnienia tej organizacji był jej prezesem.Stowarzyszenie skupiało wokół siebie młodzież i dorosłych z Rymanowa i okolic i było jednym z najprężniej działających stowarzyszeń Sokoła w całym województwie lwowskim.Członkowie„Sokoła”brali udział w walkach podczas I wojny światowej,dołączając do legionów generała Hallera.Po wojnie,w 1923 roku staraniem mieszkańców wybudowano budynek„Sokoła”,który był ośrodkiem życia kulturalnego miasta.Plac pod budynek dał hr.Jan Potocki,a budulec zapewnił Michał Lorenc rymanowski przedsiębiorca.Towarzystwo Gimnastyczne„Sokół”było najliczniejszą organizacją społeczną w międzywojennym Rymanowie.Zostało zlikwidowane w roku 1949.W 1994 roku w oparciu o tradycje utworzono„Międzyszkolne Stowarzyszenie Sportowe Sokół”,na którego czele stanął Ignacy Bielecki wnuk założyciela organizacji.W budynku„Sokoła”po wojnie uruchomiono kino„Wyzwolenie”,które później nosiło nazwę„Irys”,a obecnie„Sokół”.W budynku oprócz kina znajduje się Regionalna Izba Historyczna,gromadząca pamiątki po dawnych mieszkańcach Rymanowa i okolic.W latach 1934-1938 Rymanów był siedzibą apostolskiego administratora Łemkowszczyzny.W dniu 8 września 1939 wkroczyły do Rymanowa Zdroju wojska słowackie.Następnego dnia,czyli 9 września 1939 r.doszło pod Rymanowem do bitwy ze zmotoryzowanym niemieckim oddziałem z I Dywizji Górskiej.9 września 1939 Niemcy odchodzą na wschód.Miasto zostaje przekazane Słowakom.13 sierpnia 1942 roku wszystkich Żydów zgromadzono na rynku,część wywieziono do obozu w Płaszowie,część do obozu w Bełżcu,a część do lasu w okolicach Tylawy,na stoku góry Błudna,gdzie tego dnia rozstrzelano ich wraz z Żydami z Dukli i Jaślisk w sumie ok.pół tysiąca osób.Stanisław Dankiewicz kierował tu oddziałem NSZ(Narodowe Siły Zbrojne).Ruchowi oporu w jesieni 1939 r.przewodniczył Henryk Stankiewicz z Posady Jaćmierskiej.Potem po spotkaniach por.Stanisława Pieńkowskiego poznaniaka(który został inspektorem Inspektoratu ZWZ Krosno)z Michałem Rajchlem,powołano Placówkę ZWZ(AK)Róża(z komendantem ppor.Mieczysławem Białasem),wchodzącego w skład I Batalionu Obwodu ZWZ AK Krosno OP-15.
Toponimia
Pierwsze wzmianki odnotują Rymanów miasto jako Ladisslaulia(1376),Laslaw(1413),Rymanów(1415),Rimanow(1423),Rymanow(1433),Rimanowo(1485),Rymandur(jidysz,XIX w.)Rymanów(1863).Założenie miasta na prawie magdeburskim powierzył książę Władysław Opolczyk synowi Nikolasa Reymanna,Mikołajowi Reymanowi w 1376,pod nazwą Ladisslaulia,prawdopodobnie na cześć księcia Władysława.Bp.Wacław Hieronim Sierakowski i bp Jerzy Albrecht Denhoff(w 1701),w czasie wizytacji odnotowali,że XIV istniała tu pierwotnie osada de Lassel,Laslaw założona przez Sobiesława Oleśnickiego.
Archeologia
Rymanów i okolice zamieszkiwane były już od czasów neolitu.Potwierdzają to znaleziska z tego okresu w postaci półfabrykatów,narzędzi krzemiennych,znalezione na polach między Rymanowem a Iwoniczem.Spotykamy tu pozostałości osad z okresu kultury łużyckiej.Wzgórze nad rzeką Tabor,na którym mieści się miasto,na szlaku do Lwowa było dogodne do umiejscowienia obronnego grodu.
Związani z Rymanowem

• Władysław Opolczyk książę,zatwierdził lokalizację Rymanowa na prawie magdeburskim w dniu 15 marca 1376 r.Stąd pierwsza nazwa„Ladisslaunia”a kolejna z dokumentu 1413 r.od imienia wystawcy„Laslaw”
• Dobiesław Oleśnicki(Dobiesław z Oleśnicy)h.Dębno(zm.1440)wojewoda sandomierski,uczestnik bitwy pod Grunwaldem i dowódca oblężenia Malborka,budowniczy nowego zamku w Rymanowie,fundator kościołów.
• Józef Ossoliński chorąży sandomierski,wojewoda wołyński,syn Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego podskarbiego Królestwa i starosty sandomierskiego,właściciel Rymanowa od 1745 r.Pod koniec życia osiadł na stałe w Rymanowie.Jego staraniem powstały:plebania i kościół parafialny pw.Św.Wawrzyńca.
• ks.Józef Salezy Ossoliński z Balic h.Topór(po 1734-1789)ok.1780 senator,Starosta Sandomierski,Wojewoda Podlaski,konfederat.Syn Józefa Ossolińskiego
• Stanisław Piątkiewicz(1859-1930)rzeźbiarz
• Stanisław Jan Piątkiewicz(1897-1970)rzeźbiarz
• Ignacy Bielecki(1862-1963)żył 102 lata,lekarz i społecznik,zasłużony dla miasta,twórca muzeum„Rymanoviana”
• Stanisław Wyspiański(1869-1907)w latach 1901 i 1903 przebywał w Rymanowie Zdroju na kuracji.Odwiedzał wtedy w Żarnowcu M.Konopnicką.W pobliżu sanatorium,w którym mieszkał,znajduje się pomnik wzniesiony na jego cześć z wersami wiersza.W najtańszym pokoju willi„Leliwa”,namalował na ścianie piękne słoneczniki.W czasie I wojny światowej w„Leliwie”został urządzony szpital dla rannych żołnierzy i w szpitalu ściany zostały zamalowane na biało,wraz z nimi słoneczniki,które zostały zupełnie zniszczone.
• Isidor Isaac Rabi(1898-1988)ur.w Rymanowie laureat nagrody Nobla,profesor fizyki,dyrektor Instytutu Promieniowania.
• Jan Ciałowicz(1895-1967)urodzony w Rymanowie,pułkownik dyplomowany artylerii Wojska Polskiego,w kampanii wrześniowej 1939 dowodził artylerią 5 Dywizji Piechoty i artylerią Odcinka„Wschód”w obronie Warszawy.
• Andrzej Potocki polski pisarz i reportażysta.
• Jacob Kalich(1891-1975)urodzony w Rymanowie,zmarły w USA(nad jeziorem Mahopac,w stanie Nowy Jork)aktor,reżyser,scenograf filmowy i teatralny,mąż słynnej aktorki Molly Picon.
• Robert Biedroń(ur.1976)działacz gejowski,poseł na sejm VII kadencji.
• Stefania Hanausek(1915-1941)żołnierz Związku Walki Zbrojnej,rozstrzelana przez Niemców w 1941 roku
• Mieczysław Materniak(1913-2001)duchowny rzymskokatolicki,prałat,proboszcz parafii św.Wawrzyńca w Rymanowie w latach 1945-2001
• Adam Bielecki herbu Janina(1811-1859)ksiądz katolicki,działacz niepodległościowy w XIX wieku

Wspólnoty wyznaniowe
Kościół rzymskokatolicki

• Cmentarz katolicki powstał pod koniec XVIII w.Najstarsze nagrobki pochodzą z początku XIX w.Np.pomniki rodziny Skórskich ówczesnych właścicieli Rymanowa czy kwatera rodziny hr.Potockich,gdzie znajduje się mogiła hr.Anny z Działyńskich Potockiej oraz jej najstarszych synów Jana i Józefa,ich żon i niektórych wnuków,groby proboszczów,rodziny Bieleckich,Stanisława Misygacza bohaterskiego obrońcy z 1939 r.oraz groby żołnierzy z I i II wojny światowej.
• Kalwaria rymanowska na wzniesieniu o wysokości 416 m.n.p.m.o tej samej nazwie,założona przez Annę i Stanisława Potockich w XIX w.

Kaplica Grobu Pańskiego wybudowana w 1745 r.jako wotum dziękczynne za powrót do zdrowia wojewody Ossolińskiego.Ukształtował się zwyczaj odprawiania Drogi Krzyżowej w okresie wielkanocnym.Późniejsi właściciele Rymanowa Potoccy wybudowali na Kalwarię stacje Drogi Krzyżowej.
Judaizm

• Cmentarz żydowski,tzw.kirkut,założono w Rymanowie w II połowie XVI w.Miejsce to zwano kiedyś Żydowską Górą.Do dzisiaj zachowało się na nim 800 macew,m.in.ta upamiętniająca austriackich żołnierzy wyznania mojżeszowego,którzy zginęli podczas walk w okolicy Rymanowa.Na szczycie wzgórza stoją dwa ohele,grobowce:cadyka Menachema Mendla i jego żony,cadyka Cwi Hirscha i jego syna cadyka Józefa Friedmana.Oba groby są celem pielgrzymek Żydów z wielu krajów.Chasydzi przybywają tutaj na rocznicę śmierci cadyka(jorcait),każdego roku 19 ijara według kalendarza żydowskiego.Szukają tu duchowego wsparcia i składają swoje prośby spisane na karteczkach,tzw.kwitełech.

W 1904 r.głównym kantorem Rymanowa był Israel Schorr.W Rymanowie urodził się również Isidor Isaac Rabi laureat nagrody Nobla.
Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy

• Sala Królestwa przy ulicy Bieleckiego 8E

Infrastruktura i transport
Przez Rymanów przebiega droga krajowa nr 28(Zator Medyka).

Turystyka

Szlaki piesze:

• Ścieżka historyczna:Synagoga,dom dr.Bieleckiego,kościół św.Wawrzyńca,cmentarz katolicki,Kalwaria,kirkut,ochronka św.Józefa,dawny budynek„Sokoła”,dwór Potockich,cmentarz jeńców radzieckich.

Szlaki rowerowe:

• Rowerowy szlak etnograficzny 31 km.Pętla:Rymanów,Bartoszów,Sieniawa,Mymoń,Pastwiska,Rudawka Rymanowska,Wisłoczek,Rymanów-Zdrój,Rymanów.
• Szlak między Zdrojami 24 km.Pętla:Rymanów,Rymanów-Zdrój,Bałucianka,Iwonicz-Zdrój,Klimkówka,Rymanów.
• Szlak doliną Wisłoka 35 km.Pętla:Rymanów,Ladzin,Wróblik Królewski,Wróblik Szlachecki,Milcza,Bzianka,Besko,Mymoń,Sieniawa,Bartoszów,Rymanów.

Sport i rekreacja
Kluby sportowe:

• Klub Sportowy Start Rymanów ZKS założony w 1934 roku.

Obiekty sportowe:

• Stadion o pojemności 2000 miejsc(w tym 630 miejsc siedzących,na krytej trybunie).Boisko ma wymiary:110 m na 64 m.
  

Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie:Nowowołyńsk