Położenie
Według danych z roku 2009 Przeworsk ma obszar 22,13 km²,w tym:użytki rolne:76%(1676 ha),użytki leśne:0,4%(9 ha).Miasto stanowi 3,17% powierzchni powiatu.Sąsiaduje z gminami:Zarzecze,Kańczuga,Sieniawa,Adamówka,Gać,Jawornik Polski,Tryńcza.Leży przy międzynarodowej trasie E40(Drezno-Lwów),nad rzeką Mleczką.Jego herbem jest Leliwa.Leży na terenie,którego część tworzy dno doliny fluwioglacjalnej,będącej częścią Niziny Sandomierskiej.Krawędź niecki stanowią:od południa próg karpacki,od północy wał moreny czołowej za Sanem i Wisłokiem.Kolejna południową część terenu powiatu,tworzy pasmo Pogórza Karpackiego przedzielone przez rzekę Mleczkę,do której prostopadle przylegają wąskie i krótkie doliny.
Środowisko geograficzne
Świat roślinny i zwierzęcy
Świat roślinny i zwierzęcy okolic Przeworska jest stosunkowo ubogi.Lasy zajmują niewielką powierzchnię,głównie w widłach Wisłoka i Sanu.Występuje tu dorodny modrzew europejski.Na Pogórzu występują lasy mieszane z sosnami,jodłami,świerkami,bukami,brzozami,grabami,dębami i innymi.Nad brzegami rzek rosną wierzby,olchy i topole.Ciekawe pod względem przyrodniczym są łąki Rynny Podkarpackiej,na których spotkać można m.in.takie gatunki jak:pełnik europejski,goryczka wąskolistna,kosaciec syberyjski i goździk pyszny.Fauna miasta i jego okolic reprezentowana jest przez pospolite gatunki ptaków,ryb i bezkręgowców,a także sarny,dziki i nieliczne jelenie.
Klimat
Klimat jest bardzo specyficzny,ze względu na następujące,często w bardzo krótkim czasie zmiany pogodowe.Zimy nadchodzące ze wschodu bywają różne:wyjątkowo surowe,bądź wyjątkowo łagodne.Lato,które przychodzi z południa jest upalne z niewielką ilością burz i opadów,albo chłodne i zachmurzone.Dlatego rozkład opadów jest bardzo niezrównoważony.Wiosna nadchodzi z zachodu,zaś jesień,podobnie jak zima,ze wschodu.Rejon przeworski znajduje się pod wpływem działania pn.zach.prądów oceanicznych i wiatrów wiejących z pd.wsch.niosących ze sobą silne i długotrwałe opady,zwłaszcza w letniej porze roku.Cechę charakterystyczną stanowi gwałtowność burz wywoływana silnymi wiatrami wiejącymi od Przełęczy Dukielskiej.
Gleby
Struktura użytków rolnych według klas bonitacyjnych
| Klasa bonitacyjna | % |
|---|---|
| I i II | 56,4% |
| III | 37,3% |
| IV | 5,7% |
| Σ | 100% |
Najstarsza,zanotowana w latopisach ruskich z XIII wieku,nazwa miasta brzmi Pereworesk.W źródłach z XIV i XV wieku występują nazwy:Preworsko,Przeworsko,Przeworszko,Przeworscho,Przeiworsko,Przyworsko,Prziborsko.Od poł.XV wieku najczęściej używana jest nazwa Przeworsko.W takim brzmieniu występuje w księgach konsystorskich w Przemyślu(2.poł.XV wieku).Piętnastowieczne źródła lwowskie zawierają nazwy:Preworsko,Przeworsko,Prziworsko.W przywilejech dla osady z 1387 występuje Przeworsko,ale w Memoriale z 1465 zdecydowanie częściej pojawia się Przyworsko.Posiadająca najpełniejsze,pierwotne brzmienie,nazwa Pereworesk(o),świadczy o bardzo starym,słowiańskim pochodzeniu osady.Składa się ze źródłosłowu wor,wora oraz przedrostka pere- i starodawnej słowiańskiej końcówki -sk,-sko.Słowo perwora,późniejsza przewora pochodzi od prasłowiańskiego wroti oznaczającego zamykanie,otwieranie.Bliskie semantycznie są mu takie rzeczowniki jak rozwora,zawora,wrota oraz czasowniki zawrzeć,przewrzeć.Samo zaś określenie przewora,czyli przegroda,przeszkoda wskazuje,iż osada stanowiła w dawnych czasach przeszkodę na szlaku militarno handlowym.Przeworsk bowiem stanowił od IX wieku twierdza graniczna,wchodzący w zespół obronny ziemi przemyskiej.Sufiks -sk,-sko jest charakterystyczny dla starych osad i potwierdza prasłowiański rodowód miasta.Inna hipoteza tłumaczy,że nazwy miast zakończone na -sk pochodzą od rzeki nad której leżą.Wprawdzie Przeworsk położony jest nad Mleczką,ale niewykluczone,że w przeszłości mogła się nazywać inaczej np.Przewora.
Historia
Najstarsze dzieje miasta
Najstarsze ślady osadnictwa na ziemi przeworskiej sięgają młodszej epoki kamienia,4500 roku p.n.e.Z tego okresu znaleziono w okolicach miasta krzemienne i kamienne toporki,siekierki,noże oraz ceramikę glinianą.Również w późniejszych okresach tereny obecnego miasta były zamieszkiwane nieprzerwanie.Świadczą o tym pochodzące z lat 2500-1700 p.n.e.naczynia z tzw.kultury ceramiki sznurowej.Znaleziska z epoki brązu to m.in.kobiecy naszyjnik związany z kulturą łużycką.Okres od I wieku p.n.e.do V wieku n.e.został nazwany kulturą przeworską,ze względu na liczne znaleziska archeologiczne w okolicy miasta.Okres ten cechował się wysokim stopniem rozwoju rzemiosła,głównie hutnictwa,kowalstwa i garncarstwa oraz szerokimi kontaktami handlowymi.
Wczesne średniowiecze
We wczesnym średniowieczu przez miasto przebiegał szlak komunikacyjny łączący ośrodki miejskie wschodu i zachodu.Około VII wieku w obrębie granic miasta istniała osada,a na przełomie X i XI wieku powstał obronny gród.Miejscowa ludność związana była z plemionami zachodniosłowiańskimi,później przeszła pod władanie książąt ruskich.Wtedy to Przeworsk po raz pierwszy uzyskał status miasta na prawie ruskim.Pierwsza pisemna wzmianka o Przeworsku pochodzi z 1280 i związana jest ze zwycięstwem Leszka Czarnego pod Goźlicami nad wojskami Księcia ruskiego Lwa,po którym Leszek Czarny uderzył na ziemie pogranicza zdobywając m.in.wieś„Pereworesk”która została przez niego spalona.
Nadanie praw miejskich
Dynamiczny rozwój osady umocniło włączenie w 1340 wsi„Pereworesk”do Polski przez króla Kazimierza Wielkiego.Za panowania tego króla nastąpił kolejny etap rozwoju osadnictwa na ziemi przeworskiej.Na opustoszałe,wyludnione tereny przybywali Wołosi,Węgrzy,Rusini,osadzono tu również wziętych do niewoli Tatarów.Stopniowo zagęszczała się sieć osad, następował rozwój gospodarczy regionu.W 1387 roku król Władysław Jagiełło aktem z 27 listopada 1387 r.w uznaniu za zasługi nadał osadę i szereg innych włości Janowi z Tarnowa ówczesnemu wojewodzie sandomierskiemu,którego pieczęcią i herbem była Leliwa.Dzięki Tarnowskim Przeworsk umocnił się gospodarczo,co zaowocowało nadaniem mu,25 lutego 1393 roku,praw miejskich.Rok później król Władysław Jagiełło wydał przywilej poszerzający te prawa.Ustanowił m.in.trzy jarmarki w roku,urząd burmistrza,sąd miejski z„prawem miecza”,czyli uprawnieniami do wykonywania publicznie na rynku wyroków śmierci.Mieszczan wyłączono spod władzy urzędników królewskich.
Dynamiczny rozwój miasta
Do XVIII wieku miasto stanowiło własność prywatną magnackich rodów:Tarnowskich,Ostrogskich i Lubomirskich.Starania kolejnych właścicieli i przywileje sprawiły,że Przeworsk dynamicznie się rozwijał.W 1469 roku król Kazimierz Jagiellończyk nadał miastu prawo do organizowania corocznego jarmarku.Od 1470 roku miasto było siedzibą ziemskiego sądu szlacheckiego dla zachodnich obszarów ziemi przemyskiej.Rozstrzyganie sporów wiązało się niejednokrotnie z prywatnymi wojnami magnatów.W 1604 doszło do bitwy pomiędzy Andrzejem Ligęzą a Mikołajem Spytkiem Ligęzą.Magnaci zajęli kamienice i rozlokowali się na przedmieściach.W wyniku zbrojnego starcia obaj ponieśli liczne straty.Przeworsk od XV wieku stał się ośrodkiem życia gospodarczego,głównie rzemiosła oraz wymiany handlowej.W XV i XVI wieku miasto zajmowało drugą po Przemyślu pozycję w ziemi przemyskiej.Cechy odgrywały rolę w życiu miasta,organizowały obowiązkowy udział członków w obronie miasta,bezpieczeństwie przeciwpożarowym,religijnych uroczystościach czy kształtując cechowe towarzystwo.W przeworskich aktach miejskich znajduje się zapisek,iż około 1786 roku mieszkańcy Przeworska wykonywali około 30 zawodów zgrupowanych w 7 cechach:szewski,piekarzy,krawiecki,bednarzy,kowali,kowalski(zbiorowy),sukienników.Z końcem XVI wieku płóciennictwo stanowiło podstawę życia ekonomicznego miasta,w okresie rozkwitu zatrudnienie miało tu blisko 1000 tkaczy pracujących w około 600 warsztatach.W XVII i XVIII wieku w mieście osiedlali się Żydzi stanowiąc w końcu tego okresu 1/3 liczby mieszkańców.
Początki upadku miasta
W XVII wieku miasto zostało dotkliwie zniszczone przez Tatarów(1612,1624).Przeworsk niepokoiły również najazdy wojsk kozackich(1672,1677)oraz szwedzkich(1702) i rosyjskich.W czasie potopu szwedzkiego w nocy 22/23 marca 1656 pod Przeworskiem obozował król Karol Gustaw.Dalszych zniszczeń dopełniły pożary(1712,1717,1739,1740,1759)oraz epidemie.Kryzys nie dotknął jedynie tkactwa miasto pozostawało.Wraz z I rozbiorem Polski Przeworsk znalazł się na terytorium państwa austriackiego.Lata 1804-1848 to rządy cesarzy austriackich Franciszka I oraz Ferdynanda I,czasy rządów policyjnych wykonywanych w duchu centralistycznym i germanizacyjnym.Wysokie podatki rujnowały rzemiosło,a ustanowienie nowych granic celnych spowodowało upadek przemysłu tkackiego.W 1859 roku zaborca wydał nową ustawę przemysłową,która pozwalała niecechowym rzemieślnikom tzw.partaczom na wykonywanie zawodu.
Przełom XIX i XX wieku
Rzemieślnicy idąc śladem większych miast,założyli w 1892 r.Stowarzyszenie Mieszczan„Gwiazda”.Rozwinęło to rzemiosło usługowe,a szczególnie rzeźnictwa,zwiększyło się zapotrzebowanie na nowe sklepy,wzrosło znaczenie handlu.Nowy etap w rozwoju miasta rozpoczęło wybudowanie cukrowni w 1895 roku,z uruchomieniem jej wiąże się budowa kolei szerokotorowej Przeworsk Rozwadów w 1899 r.a w roku 1902 wąskotorowej do Dynowa była to 2 tego rodzaju kolej w Galicji.Budowa cukrowni i rozwijający się węzeł kolejowy pociągnął za sobą wzrost zatrudnienia,zwiększył się handel,powstały nowe domy i urządzenia komunalne a miasto zaczęło nabierać nowego wyglądu.W roku 1903 rozpoczęto budowę bazaru,który został zlokalizowany na Rynku.Budowa cukrowni i rozwijający się węzeł kolejowy pociąga za sobą wzrost zatrudnienia,zwiększył się handel,powstały nowe domy i urządzenia komunalne a miasto zaczęło nabierać nowego wyglądu.W roku 1903 rozpoczęto budowę bazaru,który został zlokalizowany w Rynku.Budowa szkoły żeńskiej,dobudowa skrzydła do szkoły męskiej i budowa elektrowni to projekty kilku większych inwestycji w ostatnim dziesięcioleciu przed I wojną światową.Realizację tych zamierzeń przerwała wojna,zahamowała również pomyślnie zapoczątkowany rozwój miasta.Cztery lata wojny cofnęło Przeworsk w rozwoju o kilkanaście lat.Zrujnowane miasto przedstawiało obraz typowego,podupadłego miasteczka galicyjskiego.Po wojnie lata 1925-1933 należały do najpomyślniejszych pod względem przypływu dochodu,wykorzystano je na szereg inwestycji,m.in.budowę elektrowni,szkoły żeńskiej.
Dwudziestolecie międzywojenne i II wojna światowa
W nocy z 25 na 26 kwietnia 1930 r.wybuchł pożar podczas którego spłonęło 38 budynków.To wydarzenie wykazało brak odpowiedniego zabezpieczenia przeciwpożarowego,dlatego też,aby w przyszłości uniknąć tego typu niespodzianek Rada Miejska uchwałą z dnia 11 marca 1931 roku postanowiła rozpocząć budowę wieży wodnej z rurociągami i hydrantami.Kolejnym wydarzeniem było utworzenie wyczekiwanego przez 35 lat samorządu powiatowego i odłączenie się od Łańcuta 16 marca 1929 r.W 1938 r.zarząd miejski przy współudziale Związku Miast Polskich przystąpił do opracowania planu zagospodarowania przestrzennego na skutek wzmożonego ruchu budowlanego oraz przygotowania terenów dla budownictwa mieszkaniowego i przemysłowego.Przyczyniło się to do rozwoju miasta,które zaczęło nabierać tempa,zahamowanego na długie lata przez wybuch II wojny światowej.Miasto zajęte zostało przez Niemców 9 września 1939 r.Trzy dni później spłonęła synagoga.27 września w ciągu jednej doby wysiedlono za San 1470 mieszkańców narodowości żydowskiej.Okupacja znacznie pogorszyła sytuację mieszkańców,ograniczone były swobody obywatelskie,a polityka okupanta prowadziła do fizycznego i biologicznego wyniszczenia narodu polskiego i żydowskiego.Osiągnięciem i elementem walki z okupantem było zorganizowanie w 1940 r.tajnego nauczania na poziomie szkoły średniej ogólnokształcącej przez ks.Józefa Stefańskiego,później przez akcje Tajnej Organizacji Nauczycielskiej na czele z Kazimierzem Koczocikiem.
PRL i czasy współczesne
27 lipca 1944 r.121 dywizja gwardii,112 rylsko-korosteńska dywizja piechoty oraz 8 gwardyjski korpus pancerny wchodzące w skład 1 Frontu Ukraińskiego oswobodzili Przeworsk.Po wojnie rozpoczął się trudny okres,mieszkańcy przystąpili do usuwania zniszczeń.Dzięki zaangażowaniu ludności Przeworska w szybkim czasie uruchomiono nauczanie w szkołach,powstawały nowe miejsca pracy oraz zakłady.Rozwijało się rolnictwo,gospodarka komunalna,budownictwo mieszkaniowe.Miasto nabrało nowego wyglądu estetycznego,polepszono warunki bytowe i mieszkaniowe,wybudowano elektrownie,rzeźnie,łaźnie i pralnie,wodociągi,kanalizację i gazociągi.Na przełomie lat 70. i 80.XX wieku dzięki prowadzonym na szeroką skalę inwestycjom i zaangażowaniu mieszkańców miasto otrzymało tytuł Mistrza Gospodarności.Po kilku latach w Przeworsku zmodernizowano ulice,wyremontowano placówki handlowo-usługowe i gastronomiczne,zbudowano nowe bloki mieszkalne i zakłady przemysłowe(m.in.Zakład Przemysłu Odzieżowego„Vistula”),hotel „Leliwa”,dom kultury,basen kąpielowy,szpital.W dniu 6 września 1995 z Przeworska startował V etap 52. edycji wyścigu kolarskiego Tour de Pologne.Od roku 1989 rozpoczęły się zmiany ustrojowe i polityczne.Nastąpiła wówczas rozbudowa sieci wodociągowych,kanalizacyjnych i gazowych.Władze miasta rozbudowały także placówki oświatowe oddając do użytku gimnazjum z nowoczesną halą sportową.Zmiany gospodarcze spowodowały upadek kilku przeworskich przedsiębiorstw.W ostatnich latach w Przeworsku rozpoczęto wiele inwestycji,niektóre ze wsparciem funduszy unijnych.Od 2008 roku tworzona jest miejska teleinformatyczna sieć szerokopasmowa.Mieszkańcy Przeworska dzięki temu mają dostęp do darmowego internetu za pomocą technologii Wi-Fi.
Demografia
Ludność według faktycznego miejsca zamieszkania.
Dane z 31 grudnia 2011:
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 15928 | 100 | 8337 | 52,34 | 7591 | 47,66 |
| Gęstość zaludnienia[mieszk./km²] | 719,75 | 376,73 | 343,02 | |||
Gospodarka
| Rodzaj | Powierzchnia | % |
|---|---|---|
| Grunty orne | 1467 ha | 66,74% |
| Pastwiska | 8 ha | 0,36% |
| Łąki | 165 ha | 7,5% |
| Sady | 25 ha | 1,14% |
| Użytki rolne(Σ) | 1665 ha | 75,75% |
| Lasy | 5 ha | 0,23% |
| Pozostałe grunty i nieużytki | 528 ha | 24,02% |
| Użytki i nieużytki rolne(Σ) | 2198 ha | 100% |
W jej skład wchodziły:
- Rafineria Spirytusu
- Fabryka Wódek,Likierów i Rumu
- Fabryka Serów Deserowych
- Cegielnia Parowa
- Fabryka Pustaków i Płyt Betonowych
- Olejarnia Parowa
- Młyny Walcowe i Motorowe
- Warsztaty Mechaniczne
- Stolarnia Motorowa.
Powstały liczne zakłady pracy:
- Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska
- Spółdzielnia Inwalidów"Zgoda"(1950)
- Powiatowa Spółdzielnia Pracy Usług Wielobranżowych(1951)
- Zakład Dziewiarski Filia"Jarlan"(1955)
- Powiatowy Ośrodek Maszynowy(1957)
- Przedsiębiorstwo Naprawy Taboru Leśnego(1966)
- Wydział Filialny Wytwórni Sprzętu Komunikacyjnego"PZL-Rzeszów"(1969)
- Zakłady Przemysłu Odzieżowego"Vistula"(1974)
W strukturze przestrzennej przemysłu województwa miasto jest jednym z ośrodków tzw.układu przykarpackiego.Na terenie Przeworska znajduje się rejon inwestycyjny Podstrefy Nowa Dęba Tarnobrzeskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej.Według danych z 2008 w mieście działało 1468 podmiotów gospodarczych,w tym 1405 podmiotów należących do sektora prywatnego.W 2011 działalność prowadziło 23 spółki handlowe z udziałem kapitału zagranicznego.W mieście w 2007 r.najwięcej prywatnych przedsiębiorstw tzn.455 związanych było z motoryzacją(PKD sekcja G).Druga pod względem wielkości grupa związana z opieką zdrowotną i pomocą społeczną liczyła 161 przedsiębiorstw(PKD sekcja Q).W czerwcu 2013 w Powiatowym Urzędzie Pracy było zarejestrowanych 1290 bezrobotnych mieszkańców Przeworska.Zgodnie ze strategią rozwoju miasta głównymi pracodawcami są:„O.K.”Owocowe Koncentraty(przetwórstwo owoców),Zakłady Gumowe„Geyer&Hosaja”Sp.z o.o.(produkcja opon),B&P Engineering(wytwórca linii technologicznych do produkcji zagęszczonych soków owocowych),„Megastyl” i „Szewpol Plus”(producent okien i drzwi),„TRAX-BRW Sp.z o.o.”(przemył meblarski),„Kruszgeo”S.A.(producent kruszywa).
Zagospodarowanie przestrzenne
|
|
W środkowym paśmie aktywności społeczno-gospodarczej województwa miasto stanowi węzeł komunikacyjny o znaczeniu regionalnym.Krzyżują się tu ważne szlaki drogowe,w mieście znajduje się również węzeł kolejowy.
Transport drogowy
Miasto przecina droga międzynarodowa E40 Zgorzelec Lwów wraz z drogą krajową 4 Jędrzychowice Korczowa wzdłuż ulic:Łańcucka,Krakowska,Jagiellońska i Lwowska.Długość dróg krajowych na terenie miasta wynosi 4,731 km.12 km na północ od miasta droga krajowa 77 krzyżuje się z drogą wojewódzką 835.Ulice:Gorczyńska,Tysiąclecia,Słowackiego i Węgierska leżą w ciągu drogi wojewódzkiej 835 Lublin Grabownica Starzeńska.Wzdłuż 25 ulic przebiegają drogi powiatowe o łącznej długości 17,632 km.Drogi gminne na terenie Przeworska mają łączną długość 31,352 km,w tym 22,9 km stanowią drogi utwardzone.W Przeworsku znajduje się dworzec autobusowy oraz 15 przystanków:„Burdasz”,„CPN”,„D.K”,„Dom Kultury”,„Gorlicz.”,„PST.”,„Skrzyżowanie”,„Szpital”,„ul.Jagielońska MOK”,„ul.Gorliczyńska”,„ul.Gorliczyńska,PST”,„ul.Krakowska”,„ul.Studziańska”,„ul.Misiągiewicza”,„ul.Węgierska”.Miasto posiada połączenia autobusowe z Rzeszowem,Przemyślem,Krakowem,Warszawą,Katowicami,Łodzią,Poznaniem,Wrocławiem,Jelenią Górą i Zakopanem.Autobusy kursują również do okolicznych miejscowości.
Transport kolejowy
Stacja kolejowa Przeworsk Główny wraz z węzłem stanowi ważny punkt na kolejowej mapie Polski.Początki kolei w Przeworsku wiążą się z doprowadzeniem do miasta w 1859 Kolei galicyjskiej im.Karola Ludwika.W latach 1898-1902 powstała linia Przeworsk-Rozwadów.Dwa lata później wybudowano linię wąskotorową Przeworsk-Dynów.Planowane w II Rzeczypospolitej inwestycje:budowa magistrali Warszawa Przeworsk Budapeszt i rozbudowa kolei wąskotorowej nie zostały zrealizowane.Po wojnie,wraz z elektryfikacją linii,przeworski węzeł kolejowy nabrał istotnego znaczenia miasto stało się centrum tranzytu towarów i surowców.Obecnie z Przeworska kursują pociągi do wielu ośrodków miejskich regionu i Polski.
Stacja węzłowa łączy linie kolejowe:
- Linia kolejowa 91 Kraków Przeworsk Medyka
- Linia kolejowa 68 Lublin Kraśnik Stalowa Wola Rozwadów Stalowa Wola Południe Przeworsk
- Linia kolejowa Przeworsk 91 Munina 101 Hrebenne 69 Bełżec
- Linia kolejowa 612 Przeworsk Przeworsk Gorliczyna
- Linia kolejowa 988 Przeworsk R66 Przeworsk Towarowy R112
- Przeworsk Kańczuga Dynów
Najbliższy port lotniczy znajduje się w oddalonej o 40 km Jasionce pod Rzeszowem.
Planowane inwestycje transportowe
Planowana jest budowa ciągów komunikacyjnych:
- Obwodnica miasta w ciągu drogi krajowej nr 4,która przebiegać będzie południową stroną miasta o długości 6,7 km
- Węzeł Przeworsk Gorliczyna ze zjazdem z planowanej autostrady A4 na drogę wojewódzką nr 835,a następnie na drogę krajową nr 4 oraz węzłem obwodnicy miasta.
Zespół zabytków miasta Przeworska(XIV-XIX)figuruje w Rejestrze Zabytków(nr rej.:A-712 z 6.12.1972)
Kościoły i obiekty sakralne
- Zespół gotyckiego obronnego klasztoru Bożogrobców:
- Bazylika kolegiacka Ducha Świętego jeden z najcenniejszych obiektów gotyckich w Polsce,wzniesiona w latach 1430-1473,z fundacji Rafała Tarnowskiego,w 1640 kościół i klasztor otoczono murami,w 1785 pokryto wieżę blachą miedzianą,w 1845 obniżono dach.Do elementów wyposażenia należą:spiżowa chrzcielnica gotycka(1400),gotyckie epitafium Rafała Tarnowskiego(1491,ołtarz główny w stylu baroku toskańskiego(1693),barokowa ambona(1713),barokowe stalle(1751).
- Kaplica Bożego Grobu wzniesiona w latach 1692-1712,znajduje się w niej wierna replika Grobu Bożego z Jerozolimy,unikat w skali kraju od 2012 Sanktuarium Grobu Bożego.
- Klasztor(obecnie plebania)siedziba przełożonych prowincji ruskiej Zakonu Bożogrobców,ostatni męski klasztor Bożogrobców w Europie(tutaj w 1846 zmarł ostatni bożogrobca o.Kasper Mizerski).
- Zespół gotyckiego obronnego klasztoru Bernardynów:
- Kościół Świętej Barbary obiekt gotycki,fundowany przez Rafała Tarnowskiego w 1461,przekazany bernardynom w 1465,w 1489 konsekrowany,w 1512 kościół otoczono murem obronnym,w 1619-1621 wzniesiono manierystyczny szczyt nad prezbiterium,w 1631 kościół zyskał wystrój barokowy.Elementy wnętrza to:barokowy ołtarz główny,osiem iluzjonistycznych rokokowych ołtarzy bocznych w formie fresków,ambona(1600),stalle(1646),obrazy Lekszyckiego z XVII w.Kościół jest ośrodkiem kultu Matki Bożej Pocieszenia,Świętego Antoniego i Świętego Klemensa.
- Kaplica Świętego Antoniego wybudowana w 1757 jako Kaplica Pana Jezusa Biczowanego,w latach 1894-1962 znajdował się w niej Cudowny Obraz Matki Bożej Pocieszenia Przeworskiej,a od 1962 Cudowny Obraz Świętego Antoniego autorstwa Lekszyckiego.
- Klasztor obiekt gotycki,wzniesiony w 4.ćw.XV w.w 1664 założono tu studium teologii moralnej oraz języka łacińskiego dla młodzieży zakonnej,w latach 1822-1869 znajdował się tam dom poprawczy dla duchownych wszystkich diecezji galicyjskich,zaś w latach 1951-1969 mieścił się tu nowicjat.
- Zespół barokowego klasztoru ss.Szarytek:
- Kościół Matki Bożej Śnieżnej obiekt wzniesiony w latach 1768-1780(fundacja Antoniego i Zofii Lubomirskich)na miejscu dawnego szpitala Świętego Ducha.We wnętrzu znajdują się trzy barokowe ołtarze,w głównym umieszczono Cudowny Obraz Matki Bożej Śnieżnej pochodzący z nieistniejącego kościoła pod tym wezwaniem.
- Klasztor pochodzi z 2.poł.XVIII w.mieścił szpital i słynną szkołę dla dziewcząt,obecnie siostry prowadzą Dom Opieki i przedszkole.
- Spichrz z 1869
- Kopiec Tatarski w Przeworsku usypany na pamiątkę odparcia przez mieszczan najazdu tatarskiego w 1624,znajduje się przy dawnym trakcie ruskim,na kopcu usytuowana jest XVII-wieczna kapliczka w formie murowanej kolumny.
- Zespół Pałacowo-Parkowy w Przeworsku obiekt powstał z inicjatywy księcia Henryka Lubomirskiego na miejscu wcześniejszego zamku,prace przy pałacu prowadzili Piotr Aigner oraz Fryderyk Baumann,budowę zakończono w 1807;w pałacu znajdowały się liczne dzieła sztuki(obrazy,książki,numizmaty)zagrabione przez Niemców i Rosjan.Oprócz pałacu w parku urządzonym w stylu angielskim znajdują się oranżeria,stajnie cugowe,oficyny,dom ogrodnika i koniuszego.
- Dwór Habichta obiekt wybudowany w 1922 r.dla Ernesta Habichta,pełnomocnika Ordynacji Lubomirskich,znajduje się przy ul.Skłodowskiej-Curie,na tzw.Podzamczu.
- Dwór Skaliszów obiekt położony na Błoniu Browarnym,wzniesiony w 1929 według projektu burmistrza Walentego Rybackiego.
- Willa Zajączkowskich 1912,ul.Krakowska.
- Willa Ordynacka ul.Niepodległości,siedziba Prokuratury.
- Zespół willi cukrownianych ul.Lubomirskich.
- Ratusz wzniesiony w pierwszej połowie XV w.przez wieki siedziba magistratu,wagi miejskiej oraz sądu wójtowsko-ławniczego,przebudowany w 1909 wzniesiono wówczas obecną wieżę z loggią i nadano konstrukcji dachowej formę mansardową.Na wieży znajduje się zegar oraz symbol sądów miejskich i stosowania kary śmierci,czyli ręka z mieczem(„ius gladi”),a nad nim herb miasta Leliwa.
- Zespół dworca kolei wąskotorowej Przeworsk Główny obiekty związane z eksplatacją wąskotorowej linii kolejowej Przeworsk-Dynów
- Gmach Szkoły Muzycznej(1912 r.)
- Budynek dawnej Szkoły Męskiej(1904 r.)
- Budynek dawnego Urzędu Podatkowego i Kasy Zaliczkowej(1900 r.)
- Budynek Starej Poczty i Starostwa(1905 r.)
- Gmach Towarzystwa Gimnastycznego„Sokół”
- Oberża XVII w.ul.Krakowska
- Stary Cmentarz założony w 1866,na jego terenie znajdują się liczne,zabytkowe nagrobki,miejsce spoczynku wielu wybitnych przeworszczan,powstańców listopadowych i styczniowych
- Mury obronne Przeworsk będąc w średniowieczu strategicznie miastem posiadał od 1512 rozbudowywany system murów obronnych,w ich obrębie zlokalizowanych było 5 baszt i 3 bramy,obecnie zachowały się fragmenty murów przy Klasztorze oo.Bernardynów i Bazylice Ducha Świętego oraz przy ulicach: Tkackiej,Kazimierzowskiej,Kilińskiego.
- Jedyny w Polsce żywy skansen zajazd Pastewnik łączy w sobie funkcje muzealną z gastronomiczno-hotelarską,powstał dla skutecznego ratowania drewnianego budownictwa Ziemi Przeworskiej,wśród umieszczonych tam obiektów na uwagę zasługuje m.in.XVII-wieczny dwór z Krzeczowic,Dom Maślarza oraz Kuźnia.
- Drewniane domy przy murowe przy ul.Kilińskiego zespół unikalnych domów tkaczy,których tylną ścianę stanowi mur miejski,porównywane do Złotej Uliczki w Pradze.
- Kamienica miejska nr 2 ul.Piłsudskiego
- Kamienica Pretoriusa 1910,ul.Piłsudskiego 4
- Kamienica Mirkiewiczów k.XVIII w.ul. Rynek 3
- Stara Apteka ul.Rynek 5
- Kamienica Anaszkiewiczów 1798,ul.Rynek 13
- Kamienica Pieniążków 1928,ul.Marii Konopnickiej
- Dom Ćwierzów 1794,ul.Bernardyńska 3
- Dom Fuhrmanów 1731,ul.Bernardyńska 5
- Cukrownia w Przeworsku
- Kościół Świętej Katarzyny
- Kościół Matki Bożej Śnieżnej na Przedmieściu Łańcuckim
- Synagoga barok
- Stary Sąd
- Krzyż Powstańczy(ul.Tysiąclecia)
- Pomnik Chrystusa Króla(plac Bazyliki)
- Pomnik Króla Władysława Jagiełły(Rynek)
- Pomnik 200-lecia Konstytucji 3 Maja
- Pomnik Adama Mickiewicza(pl.Mickiewicza)
- Pomnik Milenijny(pl.Jana Pawła II)
- Pomnik Pamięci Żydów(ul.11 Listopada)
- Pomnik Smoleński w Przeworsku(okolice ul.Wierzbowej)
- Tablica gen.Jana Władysława Chmurowicza(elewacja budynku Biblioteki Miejskiej)
- Tablice Dyrektorów Gimnazjum i Liceum:Jana Ćwierza,Stanisława Zabielskiego i Kazimierza Karpa(Liceum Ogólnokształcące)
- Tablica 100-lecia chóru„Echo”(kruchta Bazyliki)
- Tablica Harcerzy(elewacja budynku Biblioteki Miejskiej)
- Tablica Doktora Henryka Jankowskiego(elewacja Szpitala Rejonowego)
- Tablica Marii Konopnickiej(elewacja budynku PTTK)
- Tablica 1000-lecia Państwa Polskiego(Park)
- Tablica Józefa Piłsudskiego(elewacja Ratusza)
- Tablica Księdza Jerzego Popiełuszki(kruchta Bazyliki)
- Tablica Tadeusza Ruta(Hala sportowa)
- Tablica króla Jana III Sobieskiego(elewacja Pałacu)
- Tablica Dyrektora Lesława Ścisłowicza(Zespół Szkół Zawodowych)
- Tablica Wincentego Witosa(elewacja Urzędu Miasta)
Ze względu na liczne zabytki i walory historyczne Przeworsk stanowi obiekt zainteresowania turystyki kulturowej i krajoznawczej.Ponadto miasto stanowi cel pielgrzymów przybywających do Sanktuarium Grobu Bożego.
Przez Przeworsk przebiegają:
- Via Regia odcinek Drogi Świętego Jakuba szlaku pielgrzymkowego do grobu św.Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii
- Turystyczny Szlak Gniazd Rodowych Lubomirskich szlak łączący miejscowości,w których istnieją po dziś dzień rezydencje lub znaczące obiekty ufundowane przez Lubomirskich
- Szlak Frontu Wschodniego I wojny światowej
- Szlak Architektury Drewnianej(Trasa łącznikowa Przeworsk Lubaczów)
- Trasa rowerowa:Przeworsk Studzian Nowosielce Białoboki Ostrów Mikulice Krzeczowice Urzejowice Przeworsk
Administracja
Mieszkańcy Przeworska wybierają 15 radnych do rady miejskiej.Miasto jest podzielone na 15 okręgów w każdym po 1 mandacie.Organem wykonawczym władz jest burmistrz,którym obecnie jest Maria Dubrawska-Lichtarska,wybrana w wyborach samorządowych w 2010.Siedzibą władz jest budynek przy ul.Jagiellońskiej,w którym mieści się także większość urzędów.Miasto Przeworsk podzielone jest na 11 jednostek pomocniczych,zwanych osiedlami.W każdym z nich ogólne zebranie mieszkańców wybiera Przewodniczącego Rady Osiedla i Przewodniczącego Zarządu Osiedla.W Przeworsku znajdują się biura poselskie:Jana Burego(PSL),Mieczysława Golby(Solidarna Polska)oraz biuro senatorskie:Andrzeja Matusiewicza(PiS).Mieszkańcy Przeworska wybierają parlamentarzystów z okręgu wyborczego nr 22,senatora z okręgu nr 58,a posłów do Parlamentu Europejskiego z okręgu nr 9.Mieszkańcy wybierają radnych do sejmiku województwa z okręgu 4.
Włodarze miasta
W 1862 decyzją władz austriackich Przeworsk przestał być miastem prywatnym.Odtąd nazwa brzmiała Królewskie Wolne Miasto Przeworsk.Wprowadzono urząd burmistrza,który do II wojny światowej sprawowało 9 osób.Dwóch kolejnych zarządców miasta zostało nadanych przez okupanta.W 1950 zniesiono urząd burmistrza lista zawiera Przewodniczących Miejskiej Rady Narodowej.Po reformie administracyjnej wprowadzono urząd Naczelnika Miasta.Od 1990 zarządcą Przeworska jest ponownie burmistrz.
|
|
Miasto ma kilka instytucji kulturalnych.Miejski Ośrodek Kultury,który organizuje działalność kulturalną w mieście,a także prowadzi koła i zespoły zainteresowań.Organizuje Przeworski Przegląd Amatorskiej Sztuki Filmowej,Przeworską Jesień Artystyczną Młodych i Przegląd Plastyki Przeworskiej.Przy MOK-u działa Przeworska Kapela Podwórkowa„Beka”oraz Orkiestra Dęta.W ośrodku znajduje się również galeria.MOK stanowi siedzibę Kina„Warszawa”w Przeworsku.W Zespole Pałacowo-Parkowym ma siedzibę Muzeum w Przeworsku.W klasycystycznym Pałacu Lubomirskich mieszczą się ekspozycje przedstawiające zbiory archeologiczne,historię miasta i regionu oraz XIX-wieczne wnętrza pałacowe.W stajniach cugowych ma siedzibę Muzeum Pożarnictwa,ukazujące historię straży pożarnych w Małopolsce od poł.XIX w.W powozowni zaś znajduje się dział powozów z ekspozycją karet,powozów i pojazdów regionalnych.W oficynie„białej”mieści się galeria„Magnez”organizująca ekspozycje czasowe.Od 2009 działa w Przeworsku Muzeum Społeczne PTTK.Ekspozycja„Przeworsk:Dzieje i Ludzie”zajmuje 1.piętro Kamienicy Pieniążków przy ul.Konopnickiej.W mieście również znajduje się jedyny w Polsce żywy skansen Pastewnik.Ratując drewniane budownictwo z terenu miasta i okolicy przystosowano przeniesione obiekty do celów hotelarskich i gastronomicznych.W mieście czynna jest również Miejska Biblioteka Publiczna im.Juliana Przybosia,której księgozbiór zawiera ok.76000 woluminów.W placówce znajduje się wypożyczalnia,czytelnia,dział dziecięcy i dział audiowizualny,publiczny punkt dostępu do internetu.Biblioteka udostępnia także komputerowy katalog książek na swojej stronie internetowej.Placówka należy do Systemu Bibliografii Regionalnej Województwa Podkarpackiego.Przy bibliotece od 2009 działa Przeworski Uniwersytet Trzeciego Wieku.Przy ul.Jagiellońskiej mieści się filia Pedagogicznej Biblioteki Wojewódzkiej im.Józefa Gwalberta Pawlikowskiego w Przemyślu,która ma bogaty księgozbiór literatury psychologiczno-pedagogicznej,literatury naukowej z innych dziedzin wiedzy oraz literatury pięknej liczący 46000 pozycji,a także zbiór czasopism i zbiory specjalne.W mieście działa również Oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego,Towarzystwo Miłośników Przeworska i Regionu oraz Koło Polskiego Związku Filatelistów.Znajduje się tu również prywatna galeria łowiecka miejscowego twórcy Jerzego Mańkuta.Przy Bazylice Ducha Świętego w Przeworsku działa Chór Męski„Echo”założony w 1898.Na początku czerwca organizowane są Dni Przeworska,na których odbywają się koncerty,spektakle i inne wydarzenia sportowo-kulturalne.Odbywa się tu również Przeworsk Blues Festiwal i Ogólnopolskie Spotkanie Kapel Podwórkowych.
Oświata
Historia oświaty
Pierwsza wzmianka o szkole parafialnej w Przeworsku pochodzi z 1419.W latach 1400-1642 77 przeworszczan studiowało na Uniwersytecie Jagiellońskim.Stąd pochodzili:Jakub Witeliusz rektor uniwersytetu w latach 1643-1645 i 1646-1848,Herman z Przeworska lekarz Władysława Jagiełły.W miejscowej szkole uczył Jan Przeworszczyk autor słynnego kancjonału.Szkoła parafialna prowadzona przez Bożogrobców mieściła się w budynkach klasztornych i istniała w niezmienionej formie do końca XVIII wieku.Pod koniec XVII wieku przy klasztorze Bernardynów powstaje studium teologiczno-filozoficzne(artium).W XVIII wieku założona została prywatna szkoła żydowska.W 1780 szkołę parafialną przemianowano na trywialną,podlegającą władzy austriackiej.W 1784 przy klasztorze Szarytek utworzono szkołę dla dziewcząt.W 1866 podniesiono szkołę trywialną do rangi 4-klasowej tzw.Szkoły Głównej,co spowodowało zwiększenie ilości uczącej się młodzieży.Starania o utworzenie w mieście seminarium żeńskiego(1899) nie zostały uwieńczone sukcesem.W 1904 wzniesiono nowy budynek Miejskiej Szkoły Męskiej,zaś w 1929 szkoły żeńskiej.Gimnazjum i Liceum założone zostało w 1911.W czasie okupacji prężnie działało tajne nauczanie obejmujące wszystkie szczeble.Po II wojnie światowej powstało Technikum Elektryczne(1963) i liczne szkoły przyzakładowe.Wzniesiono również budynek obecnej Szkoły Podstawowej nr 1.XXI wiek przyniósł utworzenie w mieście Nauczycielskiego Kolegium Języków Obcych i Wyższej Szkoły Społeczno-Gospodarczej.
Aktualna sytuacja
Obecnie Przeworsk to lokalny ośrodek oświaty.Znajdują się tu 3 szkoły podstawowe,1 gimnazjum,2 zespoły szkół średnich,2 uczelnie wyższe.Według danych z 2011 do szkół podstawowych uczęszczało 1103 uczniów,w tym 184 absolwentów.Liczba uczniów gimnazjum wynosiła 492,spośród nich 182 absolwentów.W liceach naukę pobierało 576 uczniów,ukończyło zaś 211 osób w technikach zaś odpowiednio 561 uczących się i 122 absolwentów.
Szkoły wyższe:
|
Szkoły podstawowe:
|
Pierwszą regularnie ukazującą się gazetą w dziejach miasta był Goniec Przeworski ukazujący się w latach 90.XX wieku.Urząd Miasta wydaje„Wiadomości Samorządowe Przeworska”.Pismo przedstawia działalność Urzędu,przeworskich szkół i innych jednostek organizacyjnych miasta.Gazeta Powiat Przeworski wydawana przez Starostwo Powiatowe przedstawia bieżące informacje z życia powiatu i jednostek mu podległych.Przeworsk opisywany jest również w regionalnych gazetach:Nowinach i Życiu Podkarpackim.W Przeworsku ukazują się pisma dotyczące życia przeworskich parafii gazeta„Przy Bazylice”wydawana jest przez Parafię pw.Ducha Świętego w Przeworsku,zaś gazeta„Z Chrystusem Królem”wydawana jest przez Parafię pw.Chrystusa Króla.Na terenie miasta działają również internetowe portale informacyjne:TVPrzeworsk.com.pl i mojprzeworsk.pl informujące o wydarzeniach mających miejsce na terenie miasta,gminy i powiatu przeworskiego.
Opieka zdrowotna
Największą placówką opieki zdrowotnej w Przeworsku jest Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej im.Doktora Henryka Jankowskiego.Mieszczący się przy ulicy Szpitalnej zespół szpitalny posiada 12 oddziałów:Chorób Wewnętrznych(43 łóżka),Kardiologiczny(33 łóżka),Geriatryczny(30 łóżek),Położniczo-Ginekologiczny(16 łóżek),Noworodkowy(19 łóżek),Urazowo-Ortopedyczny(25 łóżek),Urologiczny(20 łóżek),Chirurgii Ogólnej(30 łóżek),Neurologiczny i Udarowy(34 łóżka),Pediatryczny(28 łóżek),Anestezjologii i Intensywnej Terapii(5 łóżek),Izba Przyjęć.W szpitalu znajduje się również:Dział Diagnostyki Laboratoryjnej,Dział Diagnostyki Obrazowej oraz pracownie:Endoskopii(Gastrofiberoskopii i Kolonoskopii),EEG,Elektrokardiografii,ECHO,Prób Wysiłkowych.Na terenie placówki działa też Pracownia Tomografii Komputerowej i Pracownia Rezonansu Magnetycznego.W Przeworsku znajduje się 10 aptek i punktów aptecznych,w których zatrudnionych jest 17 magistrów farmacji.W 2011 roku działało tu 14 niepublicznych zakładów opieki zdrowotnej(m.in.NZOZ„San-Med”oraz NZOZ„A-W-MED”)oraz 2 publiczne,które podlegały samorządowi terytorialnemu.Praktyki lekarskie w Przeworsku prowadziło 6 lekarzy.
Religia
W Przeworsku mają swoją siedzibę dwa rzymskokatolickie dekanaty należące do archidiecezji przemyskiej:
Dekanat Przeworsk I
- Parafia pw.Ducha Świętego
- Bazylika Mniejsza pw.Ducha Świętego(Kolegiata)
- Kościół SS.Szarytek pw.Matki Bożej Śnieżnej,
- Kaplica pw.Matki Bożej Bolesnej w Szpitalu Rejonowym,
- Parafia pw.Świętego Józefa Sebastiana Pelczara
- Kościół pw.Świętego Józefa Sebastiana Pelczara
- Parafia pw.Chrystusa Króla
- Kościół pw.Chrystusa Króla(w budowie)
- Kaplica pw.Chrystusa Króla
- Kaplica cmentarna na„Nowym Cmentarzu”
- Parafia pw.Świętej Barbary
- Kościół OO.Bernardynów pw.Świętej Barbary
Początki przeworskiego sportu wiążą się z powstałym w 1893 Towarzystwem Gimnastycznym„Sokół”w Przeworsku.Celem organizacji było m.in.podnoszenie sprawności fizycznej młodzieży i popularyzacja sportów letnich i zimowych.Od 1920 organizowano piesze wycieczki w okolice Przeworska,istniała sekcja gimnastyczna,trenowano również szermierkę,strzelectwo i łyżwiarstwo,a przeworscy sokolnicy brali udział w zawodach Towarzystw Sokolich.Podczas I wojny światowej sport w mieście zaczęła propagować młodzież przebywająca w armii austriackiej.Rozgrywano mecze piłki nożnej,uprawiano lekkoatletykę,zapasy i boks.W 1922 powstało Akademicko-Studenckie Koło Sportowe„Lot”w Przeworsku.W 1945 pracownicy przeworskiej cukrowni założyli Klub Sportowy„Cukrownia”.W tym też roku z inicjatywy repatriantów ze Lwowa powstał Kolejowy Klub Sportowy„Czarni”.W 1947 przy Powiatowym Urzędzie Bezpieczeństwa założono Klub Sportowy„Gwardia”,w 1950 przemianowany na KS„Walter”istniał do 1953.Działalność wszystkich tych klubów obejmowała wiele dyscyplin,skupiając się przede wszystkim na piłce możnej.Równocześnie powstawały w mieście liczne Ludowe Zespoły Sportowe.19 lipca 1947 miało miejsce poświęcenie stadionu sportowego na Podzamczu.Od 1960 dawny KS„Cukrownia”nosi nazwę„Orzeł”Przeworsk.Od 1987 przy Zakładzie Przemysłu Odzieżowego„Vistula”istniała drużyna piłki nożnej kobiet,biorąca udział w rozgrywkach II ligi.Obecnie działalność sportową w Przeworsku koordynuje Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji.W ramach MKS Orzeł funkcjonują 3 sekcje,w tym najliczniejsza piłki nożnej.W 2012 klub grał w III lidze(lubelsko-podkarpackiej).Z klubem związana jest Szkółka Piłkarska„Orzełek”Przeworsk.W II lidze mężczyzn występuje Stowarzyszenie Piłki Ręcznej„Orzeł”Przeworsk.W koszykówce miasto reprezentuje klub MOSiR Przeworsk.W mieście odbywają się rozgrywki Przeworskiej Ligi Halowej Maaw Sport.Liczne sukcesy odnoszą zawodnicy Przeworskiego Klubu Karate Kyokushinkai.W mieście działa Klub Szachowy„Gambit”Przeworsk.W ramach Akademii Szachów prowadzone są zajęcia Szkółki Szachowej.W mieście działają też Uczniowskie Kluby Sportowe zlokalizowane w szkołach.W Przeworsku znajduje się kilka obiektów sportowo-rekreacyjnych:stadion sportowy(ul.Budowlanych),boisko ze sztuczną murawą(ul.Piłsudskiego),hala sportowa im.Tadeusza Ruta i boisko tartanowe(ul.Misiągiewicza),basen miejski(ul.Krakowska)oraz kryta pływalnia(ul.Konopnickiej).7 czerwca 2013 otwarto przy ul.Misiągiewicza kompleks obiektów sportowych Orlik.
Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie:
- Beregowo
- Humenne
- Mielnik
- Moravsky Krumlov
- Główny bohater filmu„Miasto z morza”Krzysztof Grabień pochodzi spod Przeworska.Również w książce Stanisławy Fleszarowej-Muskat„Tak trzymać”,na podstawie której powstał film wspomniane jest kilkukrotnie miasto Przeworsk.
- Strajki chłopskie w okolicach Przeworska opisane zostały w książce Marii Jarochowskiej„Buraczane liście”.
- Mieszczaństwo i ziemiaństwo Przeworska i okolic przedstawił w swej powieści„Łodzie bez steru”Jerzy Turnau.
Honorowi obywatele
Duchowni
| Politycy i arystokraci
|
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz