Morąg

(niem.Mohrungen,prus.Marangan)miasto w woj.warmińsko-mazurskim,w powiecie ostródzkim.Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Morąg.Według danych z 31 grudnia 2010 r.miasto miało 13895 mieszkańców.Leży w historycznej krainie Pogezania i na terenie określanym od XVI wieku jako Prusy Górne(niem.Oberland).W czasach najdawniejszych zamieszkiwało te ziemie plemię staropruskich Pogezan.Dawniej siedziba powiatu morąskiego.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.olsztyńskiego.Od północnego wschodu Morąg graniczy z jeziorem Skiertąg,z południowego zachodu znajduje się tzw.„Rozlewisko Morąskie”z ostoją ptactwa wodnego.Gniazduje na niej około 150 gatunków ptaków,w tym między innymi:kania rdzawa,kania czarna,orlik krzykliwy,trzmielojad,błotniak zbożowy,orzeł bielik,krogulec i kobuz.
Nazwa miasta 
Nazwa miasta w dokumentach,począwszy od Średniowiecza,zapisywana była różnie:(niem.Moring,Moringen,Merinck,Maronis,Marung,Morung,Morungen,Mohrungen(ostatnia nazwa obowiązywała do 1945).Istnieją hipotezy,że nazwa ta pochodzi od pruskiej nazwy jeziora:Mawrin,Maurin lub Morin(taką interpretację sformułował anonimowy autor dodatku do kroniki Piotra z Dusburga z w.XIV).Weyde autor niemieckiej monografii o Morągu wysunął hipotezę,że nazwę nadali pierwsi mieszkańcy miasta,którzy przybyli z południowego Harcu(leży tam miasto Mohrungen,dawniej Morungen).Brak jest jednakże informacji w źródłach,że osadnictwo na tereny Prus kierowano w wieku XIII i XIV właśnie z rejonów Harcu.Z całą pewnością nazwa miasta jest pochodzenia pruskiego,na co wskazuje sufiks„-ąg”(podobnie jak w nazwach Elbląg,Bartąg,Wadąg,Skiertąg i in.)
Historia
Około 1280 r.po zdobyciu Pogezanii,Krzyżacy rozpoczęli tu budowę drewnianej strażnicy,nad osuszonym później Jeziorem Morąskim.Zamek wzniesiono prawdopodobnie na miejscu dawnej pruskiej osady Morina.Zamek ten stał się z czasem siedzibą krzyżackich urzędników wójtów.Obok zamku powstała osada,która w 1327 otrzymała prawa miejskie(na prawie chełmińskim,uposażona w 108 włók,zasadźcą był sołtys Piotr Sumpf).Miasto ulokowano w dogodnych warunkach terenowych,ułatwiających obronę.Od strony południowej dostępu broniło Jezioro Morąskie(obecnie Rozlewisko Morąskie),od zachodu strumień zwany Młyńskim,od strony północnej znajdował się Staw Młyński,natomiast ze strony wschodniej wykopano dwa rowy wypełnione wodą.Na przełomie XIV i XV wieku miasto otoczono murami.Miasto zbudowano na planie czworokąta.Od szczytu południowo-wschodniego stanął kościół parafialny pod wezwaniem św.Piotra i Pawła wraz z okazałą wieżą.Budowę kościoła zakończono w 1331.Na środku rynku zbudowano ratusz(gotycki,najprawdopodobniej już w XV w.)W murach znalazły się trzy bramy:ostródzka(wschodnia),pasłęcka(zachodnia).W 1410,Morąg został zajęty przez wojska Władysława Jagiełły,które z Grunwaldu kierowały się na Malbork.W czasie wojny polsko-krzyżackiej(nazywanej"głodową"),w 1414 miasto zostało spalone.Od 1440 Morąg należał do anty krzyżackiego Związku Pruskiego.W 1454 Związek Pruski wypowiedział posłuszeństwo Zakonowi i poddał Prusy królowi polskiemu.Związkowcy opanowali zamek w Morągu przed 22 lutego 1454,a w czerwcu tego roku,w Elblągu miasto złożyło hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi.W 1461 miasto zajęte zostało przez wojska Zakonu.Po wojnie trzynastoletniej,od 1466,miasto było częścią ziem Prus Zakonnych,które stanowiły lenno Polski.W Morągu(prawdopodobnie na morąskim zamku)zmarł wielki mistrz zakonu krzyżackiego Henryk VI Reuss von Plauen(zm.1470).Po sekularyzacji w 1525 Morąg należał do Prus Książęcych.Po zniesieniu urzędu wójtów krzyżackich od 1525,Morąg był siedzibą starosty książęcego(sprawował władzę administracyjną nad okręgiem Morąga i Miłakowa).Zamek krzyżacki został wtedy częściowo rozebrany,a pozyskane w ten sposób materiały wsparły budowę pałacu Dohnów.Miasto przez następne stulecia należało do państwa pruskiego.W XVII w.w czasie przemarszu wojsk szwedzkich miasto poniosło znaczne straty.W 1656 żołnierze szwedzcy w celach rabunkowych rozbijali nawet trumny,grabiąc kosztowności i odzież ze zwłok.Także pożar z 1697 przyniósł zniszczenia,m.in.częściowo zniszczony został ratusz i zameczek Dohnów,spłonęło Polskie Przedmieście.Odbudowa miasta zajęła około 50 lat.W latach 1758-1762 Morąg był okupowany przez wojska rosyjskie.W 1807 miasto zajęły wojska Napoleona,stacjonował tu marszałek Bernadotte,późniejszy król Szwecji jako Karol XIV Jan i Norwegii jako Karol III.Prawdopodobnie w Morągu przebywał również generał Jan Henryk Dąbrowski.Wojska napoleońskie ponownie przeszły przez miasto w 1812.Wtedy tez doszło do zatargu mieszczan z żołnierzami armii francuskiej(napoleoński marszałek pisemnie domagał się ukarania winnych mieszczan,grożąc zniszczeniem miasta).Pożary z lat 1822,1848,1858 i 1868 czyniły mniejsze lub większe zniszczenia w Morągu.

• Od XVIII wieku miasto było siedzibą powiatu.Po drugiej wojnie światowej w granicach Polski było do 1975 roku siedzibą powiatu morąskiego.
• W Morągu stacjonował 19 Dywizjon Rakiet Taktycznych oraz 16 Pomorsko-Warmińska Brygada Zmechanizowana,którą zlikwidowano z końcem 2008 r.
• Od maja 2010 roku w mieście stacjonują amerykańscy żołnierze 5 batalionu wchodzącego w skład 7 pułku artylerii obrony powietrznej(Rough Riders)obsługujący bazę rakiet Patriot.

Ludność Morąga na przestrzeni lat
W 1427 r.miasto jak i całe Prusy nawiedziła epidemia.Brak informacji o liczbie ofiar w Morągu,wiadomo tylko,że w całym państwie zakonnym umarło 183 braci zakonnych,560 księży,38 tys.mieszczan i szlachty,5 tys.służby i 18 tys.dzieci.Z kolei w czasie epidemii w 1602 r.w Morągu czterdzieści domów objęto kwarantanną(nieskuteczną bo mieszkańcy uciekli,roznosząc chorobę po innych miejscowościach).W czasie epidemii dżumy z lat 1709-1711 w okręgu morąsko-miłakowskim zmarło 860 osób.We wsi,należącej do miasta Morąg,noszącej wówczas nazwę Stary Raj zmarli wszyscy mieszkańcy.Opustoszałe domostwa zniszczały a po wsi nie został ślad.W roku 1801 miasto liczyło 1800 mieszkańców.W roku 1850 w mieście odnotowano 3100 osób,w 1900 r.4025.W roku 1927,gdy miasto obchodziło sześćsetną rocznicę powstania,w Morągu było 9072 mieszkańców.W roku 1939 w Morągu było 7212 mieszkańców(wraz z wojskiem 8373).Wraz z rozrostem miasta zburzono dawne wieże oraz bramy miejskie(Brama Polska została rozebrana w 1815 r.)Mury miejskie częściowo ocalały,gdyż wykorzystano je do budowy nowych domów.W ocalałym skrzydle zamku umieszczono szkołę i sąd powiatowy.W grudniu 2008 wg GUS miasto zamieszkiwało 14147 osób.Gminę Morąg w 2010 roku zamieszkiwało 24983 osób.
Ludzie związani z Morągiem
W Morągu pracował jako nauczyciel polski duchowny luterański,ks.Wawrzyniec Rast.Tu urodził się,mieszkał i tworzył Johann Herder,wybitny pisarz i filozof niemiecki.W Morągu urodził się także Carl Leopold Lohmeyer,niemiecki farmaceuta,autor pierwszego drukowanego przewodnika po Tatrach(wydanego w Nysie w 1842 r.)Bywał tu również Józef Ignacy Kraszewski najpłodniejszy polski pisarz,autor Starej Baśni,który w Morągu umieścił akcję wielu swoich książek historycznych.Zmarły w Morągu Zbigniew Nienacki nawiązywał w swoich powieściach do miasta,w morąskim Ratuszu rozgrywa się ważny wątek powieści Pan Samochodzik i Niewidzialni.
Zabytki

• Gotycki ratusz,zbudowany 1444 r.Zniszczony w późniejszych pożarach,poddany renowacji i przywrócony do użytkowania.Obecnie(2009 r.)mieszczą się w nim siedziby organizacji pozarządowych.
• Pałac Dohnów zbudowany w latach 1562-71 r.przez Achacego Dohnę,przebudowany w 1717-19,zniszczony w czasie wojny,odbudowany po wojnie,obecnie mieści się w nim Muzeum Warmii i Mazur im.J.G.Herdera.
• Fragmenty murów i baszt z XIV w.
• Pozostałości zamku krzyżackiego rozebranego w 1815 r.obecnie(2009 r.)w trakcie odbudowy.
• Gotycki kościół parafialny pw.św.Piotra i Pawła z 1303-1331 r.
• Zabytkowe wieże ciśnień

Geografia
Położenie Morąga na szlaku komunikacyjnym oraz bliskość Polski,spowodowała napływ ludności polskiej do miasta już od wieku XVI.W wieku XVII Bramę Ostródzką zwano także Bramą Polską,natomiast przedmieście,które powstało za tą bramą(wzdłuż drogi do Ostródy i Olsztyna)nazywane było Polskim Przedmieściem.W roku 1867 prywatny właściciel za zgodą władz miasta osuszył Jezioro Morąskie,znajdujące się z południowej strony miasta.Tym samym powstało Rozlewisko Morąskie.
Administracja
Morąg jest siedzibą władz gminy.
Finanse

• W 2007 roku dochód Morąga wyniósł 60183292 zł.Wydatki 60947209 zł.
  

Osiedla
Miasto Morąg podzielone jest na osiedla:

• Stare Miasto
  • Ulice:Herdera,Jagiełły(oprócz Nr 1),Kasprowicza,Kościelna,Zbożowa,Krzywa,Osińskiego,Plac Jana Pawła II,(dawny Pl.Wolności),Rataja,Młyńska,Sierakowskiego,Władysława Reymonta,Skłodowskiej,Zamkowa,Samulewskiego,Zawiszy,Mickiewicza(Nr 15,Nr 16).

• Kolonia Robotnicza
  • Ulice:Akacjowa,Generała Władysława Sikorskiego,Daszyńskiego,Wincentego Witosa,Jodłowa,Wrzosowa,Marszałka Józefa Piłsudskiego,Kilińskiego,Łąkowa,Świerkowa,Wronia,Makowa,Malinowa,(dawna Batalionów Chłopskich),Lipowa,Gabriela Narutowicza,Sowia.

• Kwiatowa
  • Ulice:Generała Jana Henryka Dąbrowskiego,Kajki,Kolejowa,Kościuszki,Kwiatowa,Szpitalna,Wenecka,Dworcowa,3 Maja,Mickiewicza(Nr 1-12),Warmińska(Nr 14-16),Plac Kombatantów.

• Zatorze
  • Ulice:Bema,Chodkiewicza,Jagiellończyka,Krasińskiego,Plac Gdański,Mazowiecka,Mazurska,Śląska,Żeromskiego,Aleja Wojska Polskiego,Rzemieślnicza.

• Kolonia Warszawska
  • Ulice:Asnyka,Klonowa,Krańcowa,St.Moniuszki,Ignacego Paderewskiego,Chopina,Radna,Topolowa,Wierzbowa,Zygmunta Wróblewskiego i dwie nowe ulice Dębowa i Kardynała Wyszyńskiego(w budowie).

• Prusa
  • Ulice:Bolesława Prusa,część ul.Zygmunta Wróblewskiego,Garaże i działki przy ul.Bolesława Prusa.

• Kujawska
  • Ulice:Ogrodowa,Kaszubska,Kujawska,Leśna(Nr 1-5,Nr 7),Przemysłowa,Mickiewicza(Nr 13,Nr 14,Nr 17-32A),Warmińska(Nr 1-13,Nr 17 do końca),Aleja Parkowa,11 Listopada.

• Pułaskiego
  • Ulice:Armii Krajowej,Jagiełły 1,Mickiewicza(od Nr 39 do końca),Targowa,Szkolna,Pułaskiego(oprócz Nr 6A,Nr 10A),Pomorska.

• Sienkiewicza
  • Ulice:Leśna(od Nr 9 do końca),Henryka Sienkiewicza,Pułaskiego(Nr 6A,Nr 10A)

Stowarzyszenia i fundacje

• Lokalna Organizacja Turystyczna„Kraina Nieodkrytych Tajemnic”
• Fundacja Pogezania
• Stowarzyszenie Ludności Niemieckiej Herder
• Związek Ukraińców w Polsce oddział Morąg
• Komenda Hufca ZHP Morąg
• Morąscy Posiadacze Motocykli"MPM"
• Morąskie Stowarzyszenie Motocyklowe"SZERSZEŃ"
• Morąskie Bractwo Historyczne"MAWRIN"

Media lokalne

• Telewizja lokalna"TV Morąg"program emitowany w sieci telewizji kablowej Vectra S.A.
• Telewizja lokalna"Morąski Serwis Informacyjny"program emitowany w sieci telewizji kablowej"Top-Sat".(zaprzestał działalności w lipcu 2008 r.po przejęciu sieci Top-Sat przez Vectrę)
• Tygodnik"Gazeta Morąska"wydawany na terenie gmin Morąg,Miłakowo,Zalewo.
• "Nasz Głos"Niezależny Tygodnik Powiatu Ostródzkiego(wydawany od 11 sierpnia 2011 roku,ukazuje się w każdy czwartek)

Wspólnoty religijne
Na terenie miasta działalność duszpasterską prowadzi Kościół rzymskokatolicki oraz Kościół Zielonoświątkowy protestancka wspólnota o charakterze ewangelicznym,a także Kościół greckokatolicki i zbór Świadków Jehowy.Działają też ośrodki filialne Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego.
Gospodarka i przemysł
Na początku XX w.z większych zakładów w Morągu był tylko tartak i fabryka beczek.
Komunikacja
Morąg posiada połączenie kolejowe z Olsztynem,Elblągiem,Gdańskiem,Białymstokiem i Szczecinem.W mieście funkcjonuje także oddział PKS Ostróda oraz prywatne linie autobusowe(Lipnicki,Lemir,U Grzesia i Miras).Zapewniają częste połączenia z Olsztynem i Ostródą,rzadsze z Miłomłynem,Miłakowem,Wenecją,Zalewem,Braniewem,Ornetą,Iławą,Elblągiem,Gdańskiem i innymi.
Sport
W Morągu większość sportowców uprawia swoje dyscypliny w wielosekcyjnym klubie Huragan Morąg.Klub ten zajmuje się następującymi dyscyplinami:piłka nożna,piłka koszykowa,piłka ręczna,piłka siatkowa kobiet,piłka siatkowa mężczyzn,szachy,tenis stołowy,tenis ziemny,lekkoatletyka,brydż sportowy.Sport uprawia się także w uczniowskich klubach sportowych"UKS"taekwondo,a także stowarzyszeniach np.Morąski Klub żeglarski Keja.
Turystyka
Baza turystyczna to głównie ośrodki wypoczynkowe i prywatne domki letniskowe na półwyspie jez.Narie Kretowiny,a także ośrodki wypoczynkowe i prywatne kwatery w Bogaczewie,hotele Morąg(przy miejskim stadionie),Irena(u wylotu na Olsztyn,Kretowiny),gościniec Herder(na starym mieście),Hotel Elektor oraz kwatery prywatne.
Atrakcje turystyczne

• Punkt informacji turystycznej mieści się w ratuszu miejskim.
• Domy i kamieniczki z XIX i początku XX w.
• Fragmenty murów miejskich i baszt z XIV w.
• Kirkut cmentarz dawnej morąskiej gminy żydowskiej,która rozwiązała się po dojściu Adolfa Hitlera do władzy.
• prawosławna cerkiew pw.św.Włodzimierza przy ul.Jana Henryka Dąbrowskiego 2.Jest to świątynia filialna parafii św.Mikołaja w Ornecie.Użytkowana też przez wyznawców Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego(filiał parafii w Ostródzie).Zbudowana ok.1920 r.jako kaplica cmentarna,położona na starym cmentarzu ewangelickim.
• Cmentarz żołnierzy armii radzieckiej
• Cmentarze katolickie
• Gotycki kościół św.Apostołów Piotra i Pawła z początku XIV w.
  • późnogotycka polichromia,okryta podczas prac konserwatorskich
  • wyposażenie barokowe i rokokowe
  • drewniany krucyfiks z XIV w.
  • epitafia Dohnów
  • barokowy ołtarz główny z 1690 r.(pełna konserwacja w latach 2002-2006,przeprowadzona przez Małgorzatę Birezowską i Annę Szymańską)
  • rzeźbione organy z 1705 r.
• Jeziora Skiertąg(Klasa czystości:bardzo zanieczyszczona) i Narie(zaliczane do II klasy czystości oraz do I kategorii podatności na degradację)
• Ostoja ptactwa wodnego Rozlewisko Morąskie(użytek ekologiczny,dawna nazwa Jezioro Morąskie)z gniazdującymi na niej 150 gatunkami ptaków.Wokół użytku wiedzie ścieżka edukacyjna z dwiema ambonami do obserwacji ptaków.
• Zamek krzyżacki z 1.połowy XIV wieku prawdopodobnie posadowiony na miejscu byłej pruskiej strażnicy(w trakcie odbudowy)

• Renesansowy pałac Dohnów z lat 1562-70 a w nim Muzeum im.J.G.Herdera.
• Mury obronne i baszty z 1717 r.
• Rynek z odbudowanym ratuszem gotyckim z około 1444 r.
• Armaty pochodzące z wojny francusko-pruskiej.
• Trzy wieże ciśnień.
• Ośrodki wypoczynkowe nad jeziorem Narie Kretowiny,Bogaczewo

• Morąska Izba Pamięci Historycznej w ratuszu miejskim

Morąskie szlaki rowerowe 
szlak czerwony:długość 37,2 km.Morąg Bogaczewo Gulbity Niebrzydowo Wielkie Naryjski Młyn Roje Ponary Boguchwały Wilnowo Lusajny Małe Kretowiny Dury Morąg.szlak niebieski:długość 36,5 km.Morąg Raj Lubin Bożęcin Ruś Prośno Tarda Bartężek Słonecznik Wenecja Kudypy Jędrychówko Morąg.szlak zielony:długość 40,3 km.Morąg Nowy Dwór Chojnik Kępa Kalnicka Kalnik Złotna Markowo Strużyna Jurki Morąg. 
Współpraca międzynarodowa
Miasta partnerskie:Giesen
Urodzeni w Morągu

• Burmistrz Marcin Gotschalk podpisał akces Morąga do Związku Pruskiego w 1446 roku.
• Mieszczanin Salomon w imieniu mieszkańców Morąga odczytywał rotę przysięgi na wierność Kazimierzowi Jagiellończykowi w 1454 roku.
• Rodzina Obuchów ich dziełem są organy w kościołach Pojezierza Mazurskiego.Jeden z Obuchów był misjonarzem w Indochinach w XVIII w.innemu architektowi,powierzono na początku XIX wieku kierownictwo odbudowy kompleksu zabudowań krzyżackich w Malborku.
• Abraham Calovius(niem.Abraham Calov(1612-†1686))wybitny teolog,profesor uniwersytetu w Wittenberdze,ur.w 1612 r.zmarły w 1686 r.
• Jan Gottlieb Willamovius(niem:Johann Gottlieb Willamov),ur.w 1736 r.współczesny Herderowi i osobiście mu znany subtelny poeta,któremu uczelnie ofiarowywały swoje katedry,a koronowani władcy zaszczytne stanowiska.

• Johann Gottfried Herder niemiecki przedstawiciel społeczno-filozoficznej i literackiej myśli Oświecenia
• Christoph von Dohna(1583;†1637),polityk,ziemianin
• Friedrich von Zander(1791;†1868),prawnik,kanclerz Prus
• Carl Leopold Lohmeyer(1799;†1873),niemiecki farmaceuta,autor pierwszego drukowanego przewodnika po Tatrach
• Elisabeth von Thadden(1890;†1944),bojowniczka antyfaszystowska(egzekucja w Berlin-Plötzensee)
• Reinold von Thadden(1891;†1976),teolog
• Gerhard Bondzin(1930),malarz,galeria
• Wilfried Baasner(1940;†2006),aktor
• Katarzyna Ankudowicz polska aktorka
• Cezary Augustynowicz(pseudonim Cezar)wokalista,muzyk i założyciel blackmetalowej grupy Christ Agony.
• Lidia Staroń posłanka Platformy Obywatelskiej.