Pisz

(dawniej Jańsbork albo Jansbork,niem.Johannisburg,prus.Pīsis)miasto w woj.warmińsko-mazurskim,w powiecie piskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pisz,położone w południowo-wschodniej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich,nad jeziorem Roś i nad wypływającą z niego rzeką Pisą.Miasto otacza Puszcza Piska.W latach 1975-1998 miasto administracyjnie należało do woj.suwalskiego.Według danych z 31 grudnia 2010 miasto miało 19439 mieszkańców.Według danych z 1 stycznia 2011 powierzchnia miasta wynosiła 10,08 km².Gmina Pisz jest największą obszarowo gminą w Polsce 634 km².Około 2/3 jeziora Śniardwy leży w jej granicach.  

Historia

• ok.160 informacja o Galindach w pracy geografa z Aleksandrii Klaudiusza Ptolemeusza
• 1254 Papież Innocenty IV nadał Galindię we władanie książętom mazowieckim
• 1255 Książę kujawski Kazimierz zrzekł się Galindii na rzecz Zakonu krzyżackiego
• 1343 częściowe wytyczenie granicy z Mazowszem
• 1344/1345 wzniesienie zamku obronnego na prawym brzegu rzeki Pisy,
• 1361 oblężenie i spalenie zamku przez księcia litewskiego Kiejstuta,
• 1366 ponowny szturm i zburzenie zamku przez Litwinów,
• 1367 Komtur bałgijski Ulryk Fricke nadał prawa bartne osadzie przy zamku Johannisburg
• 1379 Ziemię Piską odwiedził Wielki Mistrz Zakonu Krzyżackiego Winrich von Kniprode
• 1422 początek planowego osadnictwa na terenie powiatu piskiego,Pisz powstał jako osada bartnicza,funkcjonująca jako wieś zagrodnicza,zasiedlona wolnymi pruskimi,posiadającymi prawo bartnictwa,rybołówstwa i myślistwa.Na początku XV w.(1424)pojawiła się w dokumentach wzmianka o sołtysie,co wskazywałoby na funkcjonująca już wieś.Wspomniany sołtys wymieniany jest także jako starosta bartny w 1450 r.Prawdopodobnie w tym czasie w pobliżu zamku funkcjonowały już karczmy i kramy rzemieślnicze.
• 1449 Potwierdzone istnienie kościoła i szkoły,budowa mostu zwodzonego na Pisie,
• 1451 pobyt w Piszu wielkiego mistrza Ludwika von Erlichshausena;nieudana próba lokacji miasta.Przywilej lokacyjny nadawał 200 łanów na prawie chełmińskim,a sołtysem i zasadźca jednocześnie był niejaki Wawrzyniec Allwun i otrzymał 30 łanów i trzy parcele w mieście.Na utrzymanie plebana wyznaczono 10 łanów.Mieszkańcy lokowanego miasta otrzymali 110 łanów wolnych od obciążeń oraz 50 łanów czynszowych,dla których wyznaczono 10 lat wolnizny.Wojna trzynastoletnia uniemożliwiła zasiedlenie miasta i nadanej ziemi.
• 1455 powstanie chłopskie podczas wojny trzynastoletniej,zajęcie zamku piskiego przez powstańców
• 1519-1521 ostatnia wojna polsko-krzyżacka;zajęcie zamku przez oddział polski pod dowództwem Jerzego Talfusa,
• 1525 Sekularyzacja Zakonu Krzyżackiego;początki luteranizmu na Mazurach,
• 1639 pobyt w Piszu króla polskiego Władysława IV,
• 1645 Pisz otrzymał prawa miejskie nadane przez elektora Fryderyka Wilhelma,
• 1656-57 częściowe zniszczenie ziemi piskiej przez Tatarów w okresie potopu szwedzkiego,
• 1658 osiedlenie arian(braci polskich)na Ziemi Piskiej,
• 1665 synod ariański w Kotle,
• 1694 pożar Pisza,
• 1697-98 rozbudowa zamku
• 1698 konferencja na zamku piskim króla Augusta II i elektora brandenburskiego Fryderyka I Hohenzollerna.Podczas"wielkich łowów"towarzyszących wizycie padły ostatnie żubry w Puszczy Piskiej,
• 1709-11 epidemia dżumy(w Piszu zostało przy życiu 14 mieszkańców),
• 1709 i 1734 pobyt w Piszu króla Stanisława Leszczyńskiego,
• 1794 działania wojenne związane z powstaniem kościuszkowskim,
• 1798 rozpoczęto prace przy uspławnianiu rzeki Pisy
• 1803 rozwiązanie zboru ariańskiego w Kosinowie,
• 1805 powstanie zakładu hutniczego przerobu rudy darniowej w Wądołku(działał do 1889),
• 1806-13 przemarsze wojsk francuskich i rosyjskich w epoce napoleońskiej,
• 1809-1814 okres wojen napoleońskich(ograbienie miasta i okolic),
• 1813 pobyt w Piszu cara Aleksandra I,
• 1814 uruchomienie żeglugi z Pisza do Rynu i Gdańska,
• 1818 Pisz został siedzibą powiatu,
• 1830 organizowanie się ochotniczych oddziałów wojskowych na terenie ziemi piskiej wspierających powstanie listopadowe w Polsce,
• 1843 odbudowa zniszczonego kościoła w Piszu,
• 1856 powstanie w Piszu straży pożarnej,
• 1863 udział mieszkańców ziemi piskiej w powstaniu styczniowym,
• 1884-1885 połączenie kolejowe Pisza z Olsztynem i Ełkiem,
• 1900 budowa ratusza,
• 1901 w parafii piskiej mieszkało 5000 Polaków i 3800 Niemców,
• 1903 oddanie do użytku cegielni silikatowej,
• 1905 budowa linii kolejowej Pisz Orzysz,
• 1907 założenie wodociągu i gazowni,
• 1908 otwarcie szpitala powiatowego;budowa linii kolejowej Pisz Dłutowo,
• 1910 w powiecie piskim 33.344 osoby zadeklarowały jako ojczysty język polski,zaś 16379 osób język niemiecki,
• 1913 powstanie rzeźni miejskiej,
• 1914 i 1915 dwukrotna okupacja Pisza przez Rosjan podczas I wojny światowej,
• 1920 plebiscyt na Warmii,Mazurach i Powiślu;w powiecie piskim za Niemcami pada 33.817 głosów,za Polską jedynie 14
• 1925 zbudowanie podstacji elektrowni,
• 1933 przeprowadzenie generalnego remontu kościoła pod wezwaniem św.Jana Chrzciciela,
• 24/25 I 1945 zajęcie Pisza przez żołnierzy Armii Czerwonej z 307 dywizji piechoty dowodzonej przez generała majora B.Dołmatowa;zniszczenie zabudowy miasta w niemal 70%
• 1945 przyłączenie miasta do Polski,wysiedlenie ludności uznanej za niepolską
• 1945
  • przeniesienie siedziby starostwa z Białej Piskiej do Pisza,
  • otwarcie szkoły podstawowej,
  • uruchomienie elektrowni i poczty,
  • powołanie Urzędu Ziemskiego,
  • powołanie spisu powszechnego(w powiecie mieszkało 700 osób),
  • powstał PSS"Osadnik w Piszu",
• 1946 powołano Powiatową Radę Narodową,
• 1948 uruchomiono Piskie Zakłady Przemysłu Sklejek,
• 1960 oddano do użytku budynek Domu Kultury w Piszu,
• 1969 powstało Muzeum Ziemi Piskiej,
• 1975 na skutek reformy administracyjnej w Polsce powiat Pisz został zlikwidowany,
• 1987 w Turnieju Miast Pisz przegrał ze Słubicami,
• 1989 pierwsze demokratyczne wybory do samorządu gminnego.Burmistrzem Pisza zostaje Andrzej Wróblewski.W następnych latach(do 2002)urząd ten piastuje Janusz Puchalski,
• 1995 ukazał się pierwszy numer nowej edycji czasopisma popularno–naukowego"Znad Pisy",
• 1998 podpisanie porozumienia o partnerstwie między Piszem a powiatem Schleswig-Flensburg;
• 1999 po reformie administracyjnej ponowne powołanie starostwa powiatowego.Starostą zostaje Marek Konopka,
• 2000 Radosław Sobczak z Pisza zakwalifikował się jako jedyny Polak do finału Konkursu Chopinowskiego,
• 2002 4 lipca nad Puszczą Piską przechodzi największy w historii huragan.W samym tylko Nadleśnictwie Pisz w ciągu 15 minut uszkodzonych zostaje 12 tys.ha lasów,
• 2004 uruchomienie ekologicznej ciepłowni dla miasta Pisz.Jest to największa tego rodzaju ciepłownia w Polsce,która wykorzystuje tylko odnawialne źródła energii biomasę.Inwestycja współfinansowana przez EkoFundusz.
• 2009 26 czerwca nastąpiło otwarcie nowego mostu nad Pisą.

Zabytki

• Kościół św.Jana Chrzciciela zabytkowy kościół,którego najstarszy element,wieża,pochodzi z 1694.Ściany z ryglówki wzniesione w 1737Wieża murowana i otynkowana;składa się z trzech kondygnacji z otworem wejściowym na osi,zamykającym się półkoliście.Dach wieży,namiotowy,przechodzi w latarnię ośmioboczną.Na niej znajduje się zegar,a od 1739 krzyż.Hełm wieży pochodzi z czasów późniejszych.Sam kościół,wzniesiony w ostatnich latach XVII wieku,został przebudowany w 1843.We wnętrzu kościoła zachował się ołtarz główny z okresu późnego renesansu,odnowiony w 1696 oraz barokowa ambona pochodząca z 1701.Z XVII wieku pochodzą:krucyfiks drewniany,polichromowany,polichromowany pelikan oraz chrzcielnic
• Ratusz neogotycki ratusz z 1900 wzniesiony za pieniądze pochodzące z kontrybucji po wygranej wojnie z Francją w 1871.Mieszczą się w nim między innymi Muzeum Ziemi Piskiej,Starostwo Powiatowe i Urząd Stanu Cywilnego
• Zespół ośmiu niemieckich schronów wojskowych wybudowanych w latach 1939-1944,w tym jedyny w Polsce schron bierny typu Regelbau 502 główny schron zespołu,odnowiony,zawierający ekspozycję militarno-historyczną.Ponadto na kompleks składają się także odnowiony schron bojowy CKM i działa przeciwpancernego oraz sześć nieodnowionych schronów bojowych i biernych.Kompleks tworzy trasę historyczną"Piska Pozycja Ryglowa" i jest dostępny do bezpłatnego zwiedzania
• Pozostałości zamku fragmenty muru oraz fundamenty byłego zamku krzyżackiego przy ul.Gizewiusza
• Miejska zabudowa mieszkalna:
  • Trzy domy w stylu barokowym:parterowy przy ul.Rybackiej 8 oraz piętrowe przy ul.Lipowej 5 i 22(stara numeracja).Dom przy ul.Rybackiej pochodzi z XVIII wieku,a domy przy ul.Lipowej z XIX wieku.Wszystkie są murowane,otynkowane,założone na planie prostokąta,dwudzielne
  • Domy przy ul.Rybackiej oznaczone numerami:9,12,13,15,16,17,18 i 30 pochodzące z I.połowy XIX wieku.Wszystkie są parterowe,murowane,tynkowane,założone na planie prostokąta
  • Przy placu Daszyńskiego,z bogatej niegdyś secesyjnej zabudowy miasta pozostały jedynie dwa zabytkowe budynki(nr 8 i 14).
• Baszta neogotycki budynek dawnej słodowni nieistniejącego już browaru z końca XIX wieku.Mieści się na zapleczu ratusza
• Wieża ciśnień nieczynna komunalna wieża ciśnień z 1907
• Kamienna Baba pamiątka pozostawiona przez Prusów,odnaleziona w pobliskich Wejsunach w 1872.Obelisk z różowawego głazu(140 cm wys.)z niewyraźnie zarysowaną twarzą,przedstawia prawdopodobnie jakiegoś staropruskiego boga

Wspólnoty wyznaniowe

Na terenie miasta działają następujące kościoły i związki wyznaniowe:

• Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP
• Parafia Ewangelicko-Augsburska
• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia św.Jana Chrzciciela
  • Parafia Matki Miłosierdzia Ostrobramskiej
  • Parafia św.Józefa Oblubieńca
  • Parafia Najświętszego Serca Pana Jezusa
• Kościół Zielonoświątkowy
  • Zbór w Piszu
• Świadkowie Jehowy
  • Sala Królestwa(ul.Warszawska 46).

Sport
Klub piłkarski Mazur Pisz.Aktualnie występuje w klasie okręgowej,w I grupie warmińsko-mazurskiej.

• Pełna nazwa:klub sportowy Mazur Pisz
• Rok założenia:1951
  
• Barwy:zielono-niebiesko-czerwone
• Stadion:stadion miejski w Piszu
• pojemność:2000
• wymiary boiska:103 m x 67 m

Klub koszykarski TSK Roś.

• Pełna nazwa:TSK Roś Pisz
• Rok założenia:1996
  
• Barwy:pomarańczowy

Sekcja MMA i brazylijskiego Jiu-Jitsu ALLIANCE TEAM

• Pełna nazwa:ALLIANCE TEAM PISZ
• Rok założenia:2012
• Barwy:żółto-czarne
• Osiągnięcia:II miejsce w kat.76kg i III miejsce w kat.65kg na V Mistrzostwach Polski Mazowsza ADCC 15.06.2013 r.

Współpraca międzynarodowa
Miasta i gminy partnerskie:

• Niemcy Schleswig-Flensburg
• Estonia Mustvee
• Litwa Olita

Transport
Ok.18 km na północny wschód od miasta znajduje się prywatne lądowisko Pisz-Rostki.
Urodzeni w Piszu

• Jerzy Krzysztof Pisański(XVIII w.)uczony,autor pierwszej historii Prus
• Gustaw Gizewiusz(XIX w.)działacz mazurski,autor głośnej pracy"Polska kwestia językowa w Prusach",współredaktor dwóch gazet wychodzących w języku polskim na Mazurach
• Marek Szczech były piłkarz,reprezentant Polski,zmarł w 2003
• Zbigniew Włodkowski(ur.30 kwietnia 1961 w Piszu)polski polityk(PSL),nauczyciel i samorządowiec,poseł na Sejm V kadencji,od 28 listopada 2007 podsekretarz stanu w Ministerstwie Edukacji Narodowej.
• Gerard Skok(ur.6 października 1930 w Łodygowie,zm.3 grudnia 1987 w Olsztynie)polski działacz społeczny na Mazurach,dziennikarz i polityk,poseł na Sejm PRL I i II kadencji(1952–1961)z ramienia PZPR.