Olkusz

Miasto w woj.małopolskim,w powiecie olkuskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Olkusz,położone na zachodnich rubieżach Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej nad rzeką Babą,przy drodze krajowej nr 94 i przy drogach wojewódzkich:nr 783 i nr 791.Był miastem królewskim Korony Królestwa Polskiego.Według danych z 31.12.2011 miasto miało około 36,5 tys.mieszkańców.Jeden z ośrodków górnictwa rud cynkowo-ołowiowych w Polsce(kopalnia Olkusz Pomorzany,nieopodal w Bukownie Zakłady Górniczo-Hutnicze„Bolesław”),fabryka naczyń Emalia SA,fabryka wentylatorów OWENT,drobny przemysł i rzemiosło;lokalny ośrodek handlowy i kulturalny.

Położenie

Miasto leży na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej,dokładniej na Wyżynie Olkuskiej.Znajduje się w połowie drogi krajowej numer 94,pomiędzy Katowicami a Krakowem,przy linii kolejowej Kielce Katowice.Przez miasto przechodzi Linia Hutnicza Szerokotorowa(LHS),która ma swój koniec w nieodległym Sławkowie.W odległości 20 kilometrów od miasta przebiega autostrada A4 będąca częścią drogi międzynarodowej o numerze E40.
Nazwa miasta
Pierwsze zapisy nazwy miasta kształtują się następująco:Lcuhs(1257),Hilcus(1262),Helcus(1301),Ylcus(1314),Elcus(1409),Olkusch(1462).Jeszcze w XVIII w.miasto nazywane było Ilkuszem.Wskazuje to na pochodzenie jego nazwy od imienia Hilke(inaczej Hilcus,Hildebrand) i udział kolonistów niemieckich w lokacji miasta.Spolonizowana forma Hilkusz przeobraziła się ostatecznie w dzisiejszy Olkusz.
Historia
Na terenie Olkusza już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo,ze względu na płytko położone pokłady srebra.Początkowo osadnictwo rozwijało się na zachód od obecnego miasta,lecz w połowie XIII wieku gród został przeniesiony tuż nad rzekę Babę.Przed 1299 rokiem miasto zostało lokowane na prawie niemieckim(akt lokacyjny miasta zaginął,niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty).Od tego momentu następuje intensywny rozwój Olkusza.Na początku XIV wieku gród został otoczony murami miejskimi i nastąpiła rozbudowa farnego kościoła pw.św.Andrzeja Apostoła.Miasto zostało wówczas zaliczone do największych i najważniejszych miast Małopolski,co zawdzięczało rozbudowie królewskich kopalń,a także położeniu na szlaku Wrocław Kraków.W roku 1356 miasto zyskało prawo delegowania swoich przedstawicieli do nowo powstałego Sądu Sześciu Miast,który był najwyższym organem sądowniczym dla miast Małopolski.Wielu olkuszan piastowało wówczas znaczne stanowiska Marcin Bylica był astronomem na dworze króla węgierskiego Macieja Korwina,a Marcin Biem zajmował się reformą kalendarza jako profesor Akademii Krakowskiej.W XV wieku wyczerpaniu uległy położone płytko pokłady surowców mineralnych,wtedy to zostały wybudowane sztolnie umożliwiające wydobycie z pokładów umiejscowionych na znacznie większej głębokości.W 1551 Zygmunt August ustanowił nowy statut dla kopalń w okolicach Olkusza.W 1579 roku uruchomiono w kamienicy położonej na Rynku mennicę królewską,która działała do końca wieku(okres panowania króla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy).Bito w niej głównie talary,szelągi,grosze i trojaki.Kres świetności miasta nastał wraz z nadejściem XVII wieku:wtedy to górnicy zaczęli podkopywać zabudowania miejskie,ponieważ uległy wyczerpaniom złoża kruszców.Do całkowitej klęski przyczynił się potop szwedzki olkuscy gwarkowie zostali zabrani przez Szwedów do wykonania podkopów pod klasztor na Jasnej Górze,gdzie wszyscy zginęli.W dodatku zaniedbane i zamulone sztolnie spowodowały zalanie kopalń.Przez miasto kilkakrotnie wówczas przetaczały się pożary,które zniszczyły większość zabudowań.W wyniku III rozbioru Polski w 1795 roku Olkusz przeszedł pod panowanie austriackie,ale po pokoju w Schönbrunn w 1809 roku miasto znalazło się w Księstwie Warszawskim,a od 1815 roku w Królestwie Polskim.Właśnie wówczas poczęto snuć plany odbudowy górnictwa w rejonie olkuskim.W 1814 roku otwarto pierwszą kopalnię rudy cynku.W pierwszej połowie XIX wieku miasto przeszło znaczną metamorfozę wyburzono stary ratusz,mury miejskie oraz klasztor Augustianów,powstały wówczas gmachy starostwa(Olkusz stał się wtedy siedzibą powiatu),szpitala oraz nowego ratusza.W czasie powstania styczniowego na terenie Olkusza i całego Zagłębia Dąbrowskiego czynnie działały oddziały partyzanckie,w tym grupa żołnierzy włoskich dowodzonych przez płk.Francesco Nullo,który zginął w bitwie pod Krzykawką i dziś ma grób na olkuskim starym cmentarzu.Po powstaniu powoli z upadku podźwignął się przemysł.Niebagatelne znaczenie miała budowa w latach 1883-1885 linii Dąbrowsko-Iwangrodzkiej,która znacznie przyczyniła się do integracji gospodarczej całego regionu i wyjątkowo ożywiła niespełna dwutysięczne miasteczko.Właśnie dzięki korzystnemu położeniu na szlakach komunikacyjnych w 1907 roku austriacki przemysłowiec Peter Westen założył Fabrykę Naczyń Blaszanych(dziś Emalia SA).Po I wojnie światowej miasto zaczęło szybko się rozwijać powstały szkoły,znacznie poprawił się stan miejskiej infrastruktury.Olkusz liczył wówczas około 12 tysięcy mieszkańców,z czego niemalże 1/3 stanowili Żydzi.Istniała również znaczna mniejszość niemiecka.W latach 1918-1939 powiat olkuski znajdował się w ówczesnym województwie kieleckim.10 lutego 1929 roku w Olkuszu zanotowano jedną z rekordowych niskich temperatur w Polsce:–40,4°C.Na początku września 1939 miasto zostało w wyniku działań wojennych zajęte przez Wehrmacht(nad pobliską Żuradą ppor.Władysław Gnyś strącił pierwsze niemieckie samoloty podczas tej wojny) i wkrótce wcielone do III Rzeszy.Rządy objęła mniejszość niemiecka,miasto przemianowano najpierw na Olkusch,a później Ilkenau,utworzono także getto żydowskie.W okolicznych lasach działały wówczas partyzanckie oddziały Armii Krajowej,co spotykało się z gwałtownymi odpowiedziami okupanta.16 lipca 1940 roku rozstrzelano 20 osób w tym 15 Polaków,a 31 lipca 1940(Krwawa środa w Olkuszu)setki innych Polaków i Żydów maltretowano na miejskich placach,w wyniku czego zginęło przeszło 100 osób.Do połowy 1942 roku zlikwidowano olkuskie getto,a jego mieszkańców wywieziono do obozów koncentracyjnych.Ostatecznie 20 stycznia 1945 roku Armia Czerwona zajęła miasto w wyniku przeprowadzonej ofensywy na Śląsk.Po wojnie nastąpił dalszy rozwój Olkusza.W latach 60.rozpoczęto budowę kopalni„Olkusz”oraz osiedli mieszkaniowych przeznaczonych dla pracowników zagłębiowskich zakładów przemysłowych,przede wszystkim Huty„Katowice”w pobliskiej Dąbrowie Górniczej.Rozbudowano fabrykę naczyń oraz postawiono ogromne hale nowej wytwórni wentylatorów.Dzięki temu liczba mieszkańców wzrosła z 10 tysięcy w latach powojennych do 40 tysięcy obecnie.Rozwój przemysłu niekorzystnie odbił się na środowisku naturalnym.Dziś w rejonie miasta częstym zjawiskiem są poważne szkody górnicze,zaburzona została również równowaga hydrologiczna(zanik źródeł rzeki Baby).Do 1975 roku miasto znajdowało się w województwie krakowskim,później w latach 1975-1999 w województwie katowickim,a od 1999 wchodzi w skład województwa małopolskiego.
Dzielnice i osiedla mieszkalne w Olkuszu

Śródmieście

Centrum

Os.1000-lecia(Pakuska)

Czarna Góra

Pomorzany

Glinianki

Os.Młodych

Wschód

Słowiki

Skalskie

Zabytki
zachowane

• Bazylika św.Andrzeja kościół halowy z malowidłami ściennymi i organami renesansowymi autorstwa Hansa Hummla z lat 1612-1623(jedne z najstarszych w Europie organów,zachowanych w stopniu bliskim oryginalnemu)
• poliptyk olkuski z 1485 r.
• Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej
• Muzeum PTTK-Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze
• Muzeum Wody,które mieści w budynku Stacji Uzdatniania Wody przy ulicy Wspólnej
• Muzeum Afrykanistyczne w Olkuszu prezentujące zbiory dr.Bogdana Szczygła jedyne tego typu w Polsce
• Muzeum Twórczości Władysława Wołkowskiego w Dworku Machnickich
• Baszta wraz z odrestaurowanym fragmentem muru obronnego(obecnie kawiarnia dla młodzieży)
• neoklasycystyczne starostwo w Rynku
• kamienica zwana Batorówką najstarszy budynek na olkuskim Rynku
• kamienica Myszkowskich na rynku nr 29 z XVI w.z renesansowym portalem z głową aniołka
• Piwnice o 4 kondygnacjach
• kamienica na rynku nr 24 piwnice pałacu Tęczyńskich
• kamienica na rynku nr 20 kamienica zwana Batorówką albo Królewską
• kamienica na rynku nr 16 portal gotycki z piaskowca z kościoła Augustianów(w fasadzie fragmenty gotyckie)
• kamienica na rynku nr 15 w fasadzie fragmenty gotyckie z XV w.
• kamienica na rynku nr 11 przebudowany dawny pałac Wielopolskich
• „Stare starostwo”z 1828 r.w miejscu mennicy Stefana Batorego
• Pod rynkiem znajduje się sieć korytarzy łączących okoliczne kamienice
• stary cmentarz wraz z grobem płk Francesco Nullo
• kopiec Kościuszki z 1861 r.przy ul.Sławkowskiej
• cmentarze żydowskie w Olkuszu stary kirkut przy ul.Kolorowej powstały prawdopodobnie po 1584 r. i nowy kirkut przy ul.Jana Kantego z I poł.XX w.

W niedalekim Rabsztynie na wzgórzu znajdują się ruiny zamku Bonerów położonego na Szlaku Orlich Gniazd.
niezachowane

• Ratusz w Olkuszu,gotycki
• mury miejskie,brama Krakowska,brama Sławkowska i ok.14 baszt
• klasztor Augustianów w Olkuszu z 2 poł.XIV w.(stał w Pn-Wsch części miasta) i towarzyszący mu kościół Wniebowzięcia NMP
• wieża ciśnień zburzona w 1962 r.
• mennica królewska
• bożnica żydowska przy ul.Górniczej zbudowana w oparciu o basztę miejską
• kościół św.Urszuli i 11 Tysięcy Dziewic
• kościół św.Ducha
• kościół św.Elżbiety
• kościół św.Krzyża przez pewien czas zbór kalwiński
• zbór ariański

Edukacja

Szkoły podstawowe

• Szkoła Podstawowa nr 1 im.M.Kopernika,ul.Kantego 5
• Szkoła Podstawowa nr 2 im.J.Iwaszkiewicza,ul.Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 3 im.Marcina Biema,ul.Hardego 11a
• Szkoła Podstawowa nr 4 im.Fr.Nullo,ul.Fr.Nullo 36
• Szkoła Podstawowa nr 5 im.M.Bylicy,ul.Cegielniana 24
• Szkoła Podstawowa nr 6 im.F.Chopina,ul.Długa 67
• Szkoła Podstawowa nr 8 specjalna,ul.Kochanowskiego 2
• Szkoła Podstawowa nr 9 im.ppłk Stanisława Skarżyńskiego,ul.Kosynierów 14
• Szkoła Podstawowa nr 10 im.K.Makuszyńskiego,ul.Żeromskiego 1

Gimnazja

• Gimnazjum z Oddziałami Integracyjnymi nr 1 im.Stanisława Wyspiańskiego,ul.Kochanowskiego 2
• Gimnazjum nr 2 im.Świętej Królowej Jadwigi,ul.Żeromskiego 1
• Gimnazjum nr 3 im.Aleksandra hr.Fredry,ul.Korczaka 7
• Gimnazjum nr 4 im.Cypriana Kamila Norwida,ul.Kosynierów 14
• Gimnazjum Specjalne,ul.Kochanowskiego 2

Szkoły ponadgimnazjalne

• I Liceum Ogólnokształcące im.K.K.Wielkiego,ul.Polna 8
• II Liceum Ogólnokształcące im.Ziemi Olkuskiej,ul.Żeromskiego 1
• III Liceum Ogólnokształcące im.A.Kocjana,ul.Fr.Nullo 32
• IV Liceum Ogólnokształcące im.K.K.Baczyńskiego,ul.Korczaka 7
• Liceum Techniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych,ul.Partyzantów 8
• Liceum Ekonomiczne Zespołu Szkół im.A.Kocjana,ul.Fr.Nullo 32
• Liceum Handlowe Zespołu Szkół im.A.Kocjana,ul.Fr.Nullo 32
• Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych,ul.Partyzantów 8
• Liceum Zawodowe Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych,ul.Górnicza 12
• Technikum Budowlane ZSZ Zespołu Szkół Budowlanych nr 4,ul.Legionów Polskich 1
• Technikum Budowlane Zespołu Szkół Budowlanych nr 4,ul.Legionów Polskich 1
• Technikum Ochrony Środowiska Zespołu Szkół Budowlanych nr 4,ul.Legionów Polskich 1
• Technikum Usług Fryzjerskich Zespołu Szkół Budowlanych nr 4,ul.Legionów Polskich 1
• Technikum Mechaniczne ZSZ Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych,ul.Partyzantów 8
• Technikum Mechaniczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Samochodowych,ul.Górnicza 12
• Technikum Mechaniczno-Elektryczne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych,ul.Partyzantów 8
• Technikum Telekomunikacyjne Zespołu Szkół Mechaniczno-Elektrycznych,ul.Partyzantów 8
• Technikum Hotelarskie Zespołu Szkół Budowlanych nr 4,ul.Legionów Polskich 1

Szkoły artystyczne

• Państwowa Szkoła Muzyczna I Stopnia w Olkuszu,ul.Fr.Nullo 6

Szkoły wyższe

• Społeczna Akademia Nauk w Łodzi,ul.Fr.Nullo 32
• Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej,ul.Polna 8

Instytucje państwowe organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości oraz straże i inspekcje

• Prokuratura Rejonowa w Olkuszu,ul.Fr.Nullo 6
• Komenda Powiatowa Policji w Olkuszu,ul.Jana Pawła II 32
• Sąd Rejonowy w Olkuszu,ul.Króla Kazimierza Wielkiego 45
• Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Olkuszu,al.Tysiąclecia 2c(wraz z Jednostką Ratowniczo-Gaśniczą)
• Ochotnicza Straż Pożarna w Olkuszu,ul.Floriańska 5(wpisana do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego)
• Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Olkuszu,al.1000-lecia 15a
• Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Olkuszu(SANEPID),al.Tysiąclecia 13 A(za szpitalem)

Wspólnoty religijne
Na terenie miasta działalność religijną prowadzą następujące kościoły i wspólnoty:

• Kościół Adwentystów Dnia Siódmego,
  • placówka
• Kościół Rzymskokatolicki:4 parafie
  • parafia w centrum miasta(pod wezwaniem św.Andrzeja Apostoła)ul.Mickiewicza 13
  • parafia na os.Młodych(pod wezwaniem św.Maksymiliana Marii Kolbego)ul.Sosnowa 1
  • parafia w dzielnicy Pomorzany(pod wezwaniem świętej Barbary)ul.Mieszka I 24
  • parafia na os.Słowiki(pod wezwaniem Dobrego Pasterza)ul.Miła 31
• Kościół Zielonoświątkowy
  • zbór istniejący w mieście od 17 lat(obecnie pastorem jest Daniel Wołkiewicz)
• Świadkowie Jehowy
  • 4 zbory liczące łącznie ok.400 głosicieli;własna Sala Królestwa(w centrum miasta ul.Sławkowska 26)

Miasta partnerskie

• Bruay-la-Buissiere Francja,
• Schwalbach am Taunus Niemcy,
• Bjerringbro Dania,
• Staffordshire Moorlands Anglia,
• Bergamo Włochy,
• Pontenure Włochy