Lanckorona

Wieś w Polsce,w województwie małopolskim,w powiecie wadowickim,siedziba gminy Lanckorona.Lanckorona w latach 1366-1934 posiadała prawa miejskie.Wieś leży w Beskidzie Makowskim,30 km na południe od Krakowa,nad rzeką Skawinką,na wysokości 545 m n.p.m.Wieś zachowała oryginalną drewnianą zabudowę z drugiej połowy XIX wieku.Gmina Lanckorona wchodzi w skład powiatu wadowickiego,znajdującego się w województwie małopolskim.W skład gminy wchodzi pięć sołectw:Lanckorona,Izdebnik,Jastrzębia,Podchybie i Skawinki.Całkowita jej powierzchnia wynosi 40,5 km²,w tym sama Lanckorona,położona na południowo-wschodnim stoku Lanckorońska Góra(545 m n.p.m.)zajmuje obszar 11,8 km².Gmina Lanckorona graniczy z pięcioma gminami:Kalwaria Zebrzydowska;Skawina;Sułkowice;Budzów;Stryszów.

Historia

Średniowiecze Ze źródeł pisanych,głównie manuskryptach Jana Długosza wynika,że Zamek w Lanckoronie,zwany również zamkiem lanckorońskim,został zbudowany przez Kazimierz III Wielki na początku XIV wieku.Zamek chronił drogę do Krakowa i strzegł granicy między Krakowem a księstwem oświęcimskim,którego władca Mieszko cieszyński w 1291 roku złożył hołd lenny królowi czeskiemu Wacławowi.Granica ta przebiegała wówczas u stóp Lanckorońskiej Góry,na zachód od wzniesienia.Dokumenty źródłowe nie podają dokładnej daty budowy zamku;pierwsza wzmianka pochodzi z 1366 roku,gdy wymieniony jest urzędujący burgrabia o imieniu Orzeszko.W późniejszym okresie zamek stanowił rezydencję starostów lanckorońskich i kilkakrotnie zmieniał właścicieli.Ruiny zamku do dziś znajdują się na szczycie Góry Lanckorońskiej.W 1361 r.Kazimierz Wielki zezwolił na lokację miasta,hojnie uposażając wójta poprzez nadanie mu 2 łanów frankońskich(czyli w przeliczeniu na obecne jednostki co najmniej 50 ha),a także liczne przywileje.Ostatecznie do samej lokacji doszło 31 marca 1366 roku.Kazimierz nadał dotychczasowej osadzie przywilej miejski na prawie magdeburskim.W przywileju tym zostały ustanowione cotygodniowe targi czwartkowe.
Poza tym w akcie tym znajdowały się:

• prawo handlu w Krakowie i innych miastach królewskich,
• prawo wolnego wyrębu drzew w granicach miasta
• prawo przywozu piwa dla mieszczan,
• prawo składu,

a także obdarzył Lanckoronę prawami identycznymi,co miasto stołeczne Kraków.Z pojedynczych zapisów wiadomo,że pierwszym burgrabią fortecy był Orzeszko,który pełnił tę funkcję w latach 1366-1375.Poza tym na zamku często pojawiali się tu królowie:fundator zamku i miasta Kazimierz III Wielki i Władysław Jagiełło,którzy wykorzystywali niewielką odległość Lanckorony od Wawelu i bogate w zwierzynę tereny łowieckie.Pierwszym tenutariuszem Lanckorony(od 1391)był Mikołaj Strasz herbu Odrowąż.Jak wynika z historycznych zapisów,Kazimierz III Wielki również ufundował Kościół Parafia Narodzenia św.Jana Chrzciciela w Lanckoronie który powstał w 1336 r.Spytko z Melsztyna był tenutariuszem Lanckorony w latach 1397-1399,a po jego śmierci w bitwie nad Worsklą 12 lub 16 sierpnia 1399,właścicielką tenuty stała się jego żona Elżbieta z Laczki.Kolejnym właścicielem Lanckorony(zdaniem niektórych historyków lokalnych po wykupieniu od wyżej wymienionej Elżbiety Melsztyńskiej)został w roku 1410 w zastaw za 1000 grzywien Zbigniew z Brzezia(protoplasta rodu Lanckorońskich).Zbigniew szybko stał się jedną z najważniejszych postaci w państwie.Dochodząc do funkcji marszałka wielkiego koronnego,a także będąc członkiem 8-osobowej rady królewskiej,pierwszy z Zadorzyców na tenucie Lanckorońskiej nie dbał o swoje lanckorońskie włości,a zasłynął raczej jako dobrodziej krakowskiego klasztoru augustianów i sprawny polityk.Kolejnymi starostami aż do 1512 roku byli potomkowie Zbigniewa,którzy przyjęli nazwisko Lanckorońskich.Po Zbigniewie władze w Lanckoronie przejął jego syn Mikołaj,bliski współpracownik królów polskich:Władysława Warneńczyka i Kazimierza Jagiellończyka,a także pełniący urząd marszałka koronnego.Mikołaj,podobnie jak ojciec,z braku czasu i z powodu zaangażowania w nurt wydarzeń politycznych nie zwracał większej uwagi na starostwo,jednak utrzymał tenutę w niezmienionych granicach,posiadającą ciągle od czasów Spytka 16 wsi.Prawdziwymi twórcami potęgi gospodarczej tenuty lanckorońskiej byli synowie Mikołaja:Jan i Stanisław.Bracia,dzięki posiadaniu bogatych królewszczyzn,zdobyli ogromne fortuny,stając się zarazem jednymi z najbogatszych możnych małopolskich.W XVII w.Mikołaj Zebrzydowski wojewoda krakowski i lanckoroński ufundował w 1602 roku budowę klasztoru i zespołu kaplic Dróg Męki Pańskiej na wzgórzu Żarek na wzór Kalwarii Jerozolimskiej.
Lanckorona w XV–XVIII wieku
Śmierć Stanisława w 1489 i Jana w 1496 roku rozpoczyna okres schyłkowy panowania rodu Lanckorońskich w Starostwie.Po śmierci Jana panami na włościach lanckorońskich zostają 3 synowie Stanisława(Jan był bezpłodny lub w ogóle nie posiadał żony):Stanisław(junior),Mikołaj i Przecław.Dwaj starsi bracia stosunkowo szybko przestali interesować się wyżej wspomnianą tenutą.Stanisław tylko raz wymieniany jest jako starosta lanckoroński(w 1504 roku).W 1508 roku osiadł w Kamieńcu Podolskim,piastując urząd starosty kamieńskiego,a później wojewody podolskiego.Podczas pobytu na kresach południowo-wschodnich brał on udział w bitwach z Tatarami,m.in.pod Wiśniowcem i Trembowlą.Stanisław był gorącym zwolennikiem ułożenia dobrych stosunków polsko-mołdawskich.Ostatecznie umarł w 1535 roku,w ukochanym przez siebie Kamieńcu Podolskim.Mikołaj natomiast związał swoją karierę z dworem,piastując stanowisko burgrabiego krakowskiego.Najmłodszy z braci,Przecław(lub Krzesław),najdłużej rezydował w Lanckoronie,bo aż do 1511 lub 1512 roku.Za 200 florenów wydzierżawił tenutę lanckorońską z 15 wsiami Mikołajowi Jordanowi z Zakliczyna,a rok później na dobre sprzedał miasteczko ze wszystkimi włościami Spytkowi z Jarosławia.Okres największego dobrobytu Tenuty Lanckorońskiej przypada na czas rządów na Lanckoronie rodu Wolskich.Kolejni starostowie z tego rodu doprowadzili do rozkwitu miasta i jego zaplecza.Na terenie królewszczyzny trwała akcja kolonizacyjna,która doprowadziła do zwiększenia liczby wsi z 15 do 22;powstały wówczas,między innymi,takie osady jak Baczyn czy Podchybie.Także w 1537 roku,kiedy dobrami lanckorońskimi zarządzał Mikołaj Wolski herbu Połkozic,król Zygmunt Stary potwierdził przywileje Lanckorony i nadał jej prawo organizowania dwóch jarmarków na św.Jana(czerwiec) i św.Bartłomieja(sierpień),a dodatkowo przeniósł targi z czwartku na niedzielę.To właśnie za Wolskich tenuta lanckorońska stała się potężnym i złotodajnym latyfundium.Dobrobyt starostwa nie trwa długo.Już w 1574 roku Olbracht Łaski zdobył zamek lanckoroński co prawda ostatniej z Wolskich udało się odzyskać w 1576 utracone włości,to jednak było to zapowiedzią Lanckorony w przyszłym stuleciu,który zaowocuje upadkiem gospodarczym tenuty(szczególnie przyczynił się do tego potop szwedzki).Na początku XVII wieku Lanckorona była własnością wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego,który obrażony na Zygmunta III przebywał na tamtejszym zamku,układając plany pamiętnego rokoszu.Podczas konfederacji barskiej zamek lanckoroński służył konfederatom jako punkt oparcia.Tu 21 maja 1771 wojska rosyjskie Aleksandra Suworowa pobiły w bitwie konfederatów dowodzonych przez zdrajcę,generała Dumourieza.Po przegranej bitwie 8 czerwca 1772 r.konfederaci poddali zamek lanckoroński wojskom austriackim.17 marca 1774 r.starostwo lanckorońskie zostało podzielone na trzy klucze(lanckoroński,myślenicki i makowski),następnie sprzedane.17 stycznia 1777 klucz lanckoroński został nabyty przez księżnę Kurlandii Franciszkę Krasińską za sumę 464662 zł.18 marca 1797 roku cesarz Franciszek II potwierdził przywileje grodzkie Lanckorony,ustanowił magistrat oraz nadał miastu herb,w którym wieniec laurowy zwieńczony koroną został otoczony napisem Sigillum regiae civitatis Landskoronensis.
Bitwy konfederatów barskich w Lanckoronie

Pierwsza bitwa zwana również pod nazwą obrona Lanckorony miała miejsce 20 lutego 1771.Druga bitwa pod Lanckoroną miała miejsce 23 maja 1771.Przez niektórych historyków uważana jest za pierwsze polskie powstanie narodowe.Inicjatorami zawiązania konfederacji byli:biskup kamieniecki Adam Stanisław Krasiński,marszałek nadworny koronny Jerzy August Mniszech.Związek zbrojny zorganizowali:Michał Hieronim Krasiński(marszałek generalny konfederacji w Koronie),Joachim Potocki(regimentarz generalny konfederacji w Koronie),Michał Jan Pac(marszałek generalny konfederacji na Litwie),Józef Sapieha(regimentarz generalny konfederacji na Litwie) i marszałek związku wojskowego konfederacji Józef Pułaski(ojciec dowódcy konfederatów Kazimierza Pułaskiego),Wawrzyniec Potocki(reprezentant Wielkopolski otrzymał urząd konsyliarza z prawem zasiadania w Generalnej Radzie),generalny regimentarz wojsk koronnych komputowych i konfederackich,a ostatecznie został marszałkiem konfederacji na miejsce Krasińskiego.W maju 1768 roku król Prus Fryderyk II radził Katarzynie II,by Rosjanie porwali przywódców konfederacji barskiej Michała Hieronima Krasińskiego i Józefa Pułaskiego i w ten sposób położyli kres temu przedsięwzięciu.Wysłany w tym celu do Mołdawii Żyd Bunia został jednak zdemaskowany.
Groby i krzyż upamiętniający poległych konfederatów barskich
Do dnia dzisiejszego istnieje mogiła,ogrodzona drewnianymi belkami jest ona jednym z obiektów tzw.Szlaku Konfederatów Barskich,wytyczonego na pograniczu gmin:Lanckorona i Budzów.Wewnątrz mogiły znajdują się,obramowane kamieniami,groby ziemne,położone po obu stronach kilkusetletniej lipy z kapliczką,przedstawiającą św.Michała.Prawdopodobnie pochowano tu około 300 konfederatów poległych w bitwie stoczonej z wojskami rosyjskimi w 1771.
Lanckorona w XIX wieku
W 1869 r.pożar plebańskiej stodoły,podpalonej w wyniku zemsty za mianowanie proboszczem lanckorońskiej parafii przyjezdnego ks.Zdrzelskiego,rozprzestrzenił się trawiąc 79 domów wokół rynku.Po kilkunastu latach,w roku 1887 powołana do życia została Ochotnicza Straż Pożarna.
Lanckorona w XX wiek
W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie bielskim.Podczas powodzi w 2010 roku doszło do osunięć ziemi.