Maria Wirtemberska

Maria Anna z Czartoryskich księżna von Würtemberg-Montbéliard,inne formy nazwiska:de Wirtemberg;Wirtembergska;Würtemberska;von Württemberg,pseud.La Princesse W***,(ur.15 marca 1768 w Warszawie,zm.21 października 1854 w Paryżu)arystokratka polska,powieściopisarka,komediopisarka,poetka i filantropka.
Życiorys

Urodzona w związku małżeńskim Adama Kazimierza Czartoryskiego(generał ziem podolskich) i Izabeli z Flemmingów,jej prawdziwym ojcem był jednak król Stanisław August Poniatowski,który był kochankiem Izabeli.Początkowo wychowywała się w Warszawie w Pałacu Błękitnym.W roku 1782 Czartoryscy przenieśli się do Puław.Otrzymała staranne wykształcenie domowe Oprócz Madeleine Petit(francuska guwernantka),uczyli ją m.in.F.Karpiński(1782/1783),F.D.Kniaźnin(od roku 1783),J.Koblański,S.L'Huillier,J.P.Norblin.28 października 1784 poślubiła w Siedlcach pruskiego księcia Fryderyka Ludwika Würtemberg-Montbéliard,spokrewnionego z rodami panującymi w Niemczech(siostrzeniec Fryderyka II) i Rosji(brat wielkiej księżnej rosyjskiej).Trzy miesiące później(styczeń 1785 r.)państwo młodzi wyjechali do Berlina,a następnie do Montbéliard,aby ostatecznie osiąść w zamku w Treptow nad Regą(dzis.Trzebiatów)na Pomorzu.Po 3 latach(1788 r.)wracają do Polski,a w roku 1789 książę uzyskał indygenat i nominację na generała-majora,dowódcę dywizji małopolskiej wojsk koronnych.Jako wódz wojsk litewskich w wojnie z Rosją 1792 r.działał na korzyść Prus i Rosji,czym walnie przyczynił się do przegrania wojny.Gdy książę zdradził Rzeczpospolitą,wkrótce opuścił jej terytorium.Maria Wirtemberska już wcześniej(maj 1792 r.)wszczęła postępowanie rozwodowe,na pewien czas przebywała w warszawskim klasztorze sióstr sakramentek.Małżeństwo to zakończyło się rozwodem w październiku roku 1793.Książę zgodził się na rozwód pod warunkiem oddania mu jedynego ich syna,2-letniego wówczas,Adama Karola Wilhelma(ur.16 stycznia 1792).Po rozwodzie Maria Wirtemberska przebywała najczęściej w Warszawie,od roku 1798 do 1804 zimy spędzała w Wiedniu,a lato w Puławach,Sieniawie lub Karlsbadzie(1796 r.)Po III rozbiorze Polski zajęła się stworzeniem w Puławach muzeum pamiątek narodowych.Zainteresowała się wspaniałym położeniem wsi Pilica i kupiła ją.Urządziła na nowo park założony przez poprzednich właścicieli i wystawiła pałac oraz kościół katolicki.Park pilicki przewyższał swą sławą Arkadię koło Nieborowa(własność Radziwiłłowej)oraz Ogród na Powązkach(własność jej matki) i był sławny za granicą.Plenipotentem tych dóbr był Franciszek Lessel.Wraz z matką zajmowała się działalnością filantropijną i edukacyjną wśród chłopów.Była przedmiotem sentymentalnych adoracji kilkorga znanych postaci,wśród których znaleźli się m.in.Ludwik Kropiński,Tadeusz Matuszewicz i Jan Maksymilian Fredro.Maria Wirtemberska podobnym sentymentem darzyła księcia Józefa Poniatowskiego.Po powstaniu listopadowym przebywała w Galicji.W 1837 r.osiadła na stałe w Paryżu w domu brata,księcia Adama Jerzego.Zmarła w Paryżu.
Twórczość

W latach 1808-1816 prowadziła w Warszawie salon literacki(błękitne soboty),w którym bywał m.in.Julian Ursyn Niemcewicz.Brała udział w posiedzeniach Towarzystwa Iksów.Autorka powieści Malwina czyli domyślność serca(powst.1813 r.)uznawanej za pierwszą polską powieść psychologiczno-obyczajową.Własną twórczość literacką zarzuciła po roku 1820.
Ważniejsze utwory

1. Wiersze(m.in.Żale Marii Stuart;Miłość i słowa;Corolian dit à sa mère;Grzyb i poziomka;Konar;Marynki do mojej matki;Nasze życie powązkowskie;Z Katula;Z l'abbè de Lille;Halina i Filon),rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.633(Archiwum Domowe poz.65);niektóre ogł.L.Dębicki,"Przewodnik Naukowy i Literacki"1887 r.przedr.w:Puławy t.4,Lwów 1888 r.s.153-157;W.Jankowski w:Puławy,Lwów 1909 r.wiersz Marynki do mojej matki ogł.H.Barycz w:F.K.Prek:Czasy i ludzie,Wrocław 1959 r.s.435-438;wiersz Róża z rękopisu Biblioteki Czartoryskich sygn.ew.3191 ogł.R.Kaleta,"Poezja"rocznik 2(1966 r.)nr 10;inne rękopisy z wierszami Marii Wirtemberskiej(m.in.)Biblioteka Czartoryskich sygn.3955-3958,ew.739(przepisane ręką F.D.Kniaźnina);Biblioteka Jagiellońska sygn.3096(odpisy F.K.Preka);Biblioteka PAN Kraków sygn.2202(papiery Koźmianów);Biblioteka Narodowa sygn.1492(papiery Z.Zamoyskiej);Państwowe Centralne Archiwum Historyczne w Kijowie sygn.49,2,54
2. Wspomnienia z r.1792 i 1794,fragm.rękopisu(autograf i kopia),Biblioteka Polska w Paryżu sygn.537
3. Opis obchodów odbytych w Puławach w r.1803 i 1806,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1078(Archiwum Domowe poz.510)
4. Couplets de Catalons chantés par la Prsse du Würtemberg au Pr.Joseph Poniatowski le 7 mai 1808 à la fête qui lui donnait la Comtesse Tyszkiewicz;Synonimy,rękopis jak wyżej sygn.ewid.633(Archiwum Domowe poz.65);w rękopisie sygn.ew.644(Archiwum Domowe poz.76):Synonimy polskie zaczęte w r.1808 są również synonimy autorstwa Marii Wirtemberskiej
5. Opowiadanie o dwóch księżniczkach,Herminé i Phébé,powst.prawdopodobnie około roku 1808,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.633(Archiwum Domowe poz.65)
6. (Szkice literackie w jęz.francuskim,m.in.)Joland Alix de Beaujeu à la très noble et très illustre dame du château gotique;Malvina fille du...Sur le bandeau de l'amour propre,powst.około roku 1808,rękopis jak wyżej;Recueil de romances dédiés à Sophie Zamoyska,dat.1808 r.rękopis:Biblioteka Narodowa(BOZ sygn.1557);być może identyczne z poz.5
7. Malwina,czyli domyślność serca.Romans oryginalny,powst.1813 r.wyd.t.1-2,Warszawa 1816 r.(z przedmową:Do mego brata);wyd.następne:wyd.2 poprawione Warszawa 1817 r.wyd.3 poprawione Warszawa 1822 r.wyd.4 Warszawa 1828-1829;wyd.K.Wojciechowski(na podstawie wyd.2 i rękopisów Biblioteki Zamoyskich),Kraków(około roku 1921)"Biblioteka Narodowa"seria I,nr 23;także wyd.2 Kraków(1925 r.)wyd.W.Billip(na podstawie wyd.2-3),Warszawa 1958 r.fragmenty przedr."Sto lat myśli polskiej"t.2(1907 r.)w Bibliotece Zamoyskich znajdowały się 2 rękopisy:sygn.1842(autograf,obecnie nieistniejący) i sygn.1090(kopia autorska z poprawkami,obecnie w Bibliotece Narodowej);w Bibliotece Czartoryskich:Malwina i Ludomir(kopia-czystopis)sygn.ew.3550 oraz szkic do powieści pt.Malvine fille sygn.ew.633(Archiwum Domowe poz.65);faksymile autografu ogł.J.Kleiner w:Studia z zakresu literatury i filozofii,Warszawa 1925 r.(datowanie powstania według listu autorki do A.J.Czartoryskiej z 10 stycznia 1813);według domysłu J.Lipińskiego może być autorką scenicznej przeróbki powieści:Starościanka Malwina,czyli doświadczenie naprędce(wyst.Warszawa 21 lutego 1817);przekł.francuski(1817 r.)rosyjski(1834 r.)
8. Diariusz podróży do Warmbrunn(Cieplic)w r.1816;Diariusz podróży do Włoch w l.1816-1818;Fragmentaryczny pamiętnik z l.1818-1824,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.3194(Archiwum Domowe poz.63)
9. Niektóre zdarzenia,myśli i uczucia doznane za granicą,powst.w latach 1816-1818,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.630(Archiwum Domowe poz.61);autograf z poprawkami oraz brudnopis opowiadania Berta i Rozwinda;sygn.ew.634(Archiwum Domowe poz.65):czystopis fragmentu końcowego;sygn.ew.3179(Archiwum Domowe poz.64):kopia niepełna,(utwór literacki wzorowany na Podróży sentymentalnej L.Sterne'a)
10. Powieści wiejskie(Rozyna dobra córka,czyli jarmark św.Małgorzaty w Jeziorowie;Kul,czyli chłop sumienny;Jasiukowa grobla;Wiejska wieczerza,czyli traf przez Grzegorza Hoinę dzieciom opowiedziany;Ucieczka Kasi),wyd.w:(I.Czartoryska):Pielgrzym w Dobromilu,czyli nauki wiejskie.Z dodatkiem powieści,Warszawa 1819 r.(2 wydania);wyd.następne:Warszawa 1820 r.Warszawa 1823 r.Warszawa 1826 r.Warszawa 1830 r.Warszawa 1852 r.Wilno 1857 r.Żytomierz 1860 r.Wilno 1861 r.(1862 r.)rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.3190(Archiwum Domowe poz.70,z przedmową Do mojej matki)
11. Korale.Komedyjka w 1 akcie,rękopis jak wyżej sygn.ew.633(Archiwum Domowe poz.65)
12. Opis niektórych cenniejszych pamiątek zachowanych w Świątyni Sybilli w Puławach,powst.około roku 1827,rękopis jak wyżej sygn.3033,(współautorstwo obok:F.D.Morawskiego,K.Tańskiej,K. i A.Koźmianów)
13. Zdarzenia w Puławach opisane przez...(po roku 1834),rękopis jak wyżej sygn.ew.633(Archiwum Domowe poz.65)
14. Niektóre szczegóły wyjęte z pamiętników Marii Stuart o jej dzieciństwie,pierwszej młodości i pobycie we Francji,rękopis jak wyżej sygn.ew.634(Archiwum Domowe poz.66),biografia literacka.

Zachowano także inne pisma rękopiśmienne,jak np.Modlitwy(Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.624 Archiwum Domowe poz.59),Articles des sciences...(sygn.ew.637 Archiwum Domowe poz.69),Modlitwa za duszę ojca(Ossolineum sygn.907/II 19,obecnie we Lwowie).
Przekłady

1. (J.P.Claris de Florian):Ojciec dobry.Komedia w 1 akcie z francuskiego przetłumaczona,przekład powst.w Treptow 18 listopada 1786,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.633(Archiwum Domowe poz.65):brulion(s.311-335),czystopis z dedykacją Do mego ojca(s.241-279),wersja zmieniona(s.285-310);w roku 1790 przełożyła także Galateę tegoż autora(inform.w liście do matki z 11 marca 1790)
2. Zbiór tłumaczeń ofiarowanych A.K.Czartoryskiemu od córek,dat.1794 r.rękopis jak wyżej sygn.ew.576(Archiwum Domowe poz.8).

Przekłady M.Wirtemberskiej i Zofii Czartoryskiej,m.in.fragmentów z:Tacyta,W.Shakespeare'a,J.Miltona,W.Robertsona.
Listy i materiały

1. Do brata,A.J.Czartoryskiego,z lat:1781-1802,1781-1815,1816-1824,1825-1830,1831-1839,t.1-5;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.823-827(Archiwum Domowe poz.255-259)
2. Do matki,I.Czartoryskiej,z Treptow z lat:1785-1787 i 1790-1816(list dat.2 lutego 1815 pisany faktycznie w roku 1816);do brata,A.J.Czartoryskiego,z lat:1831-1836,1845 r.do siostrzeńca,W.Zamoyskiego,z lat 1836-1849;do J.z Działyńskich Zamoyskiej z roku 1852;fragmenty ogł.S.Duchińska:Wspomnienia z życia M.z ks.Czartoryskich ks.Wirtemberskiej,"Kronika Rodzinna"1885 r.nr 7-14,16-20 i osobno Warszawa 1886 r.
3. Do Stanisława Augusta z lat 1785-1786,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.696
4. Lettres et papiers des princes de Würtemberg,1786-1847,tu m.in.korespondencja Marii Wirtemberskiej z mężem,korespondencja i dokumenty dot.ich rozwodu,obszerna korespondencja Wirtemberskiej z synem Adamem;rękopis jak wyżej sygn.ew.651(Archiwum Domowe poz.83);kopie niektórych listów M. i L.Wirtemberskich w rękopisie sygn.ew.2976
5. Do matki,I.Czartoryskiej,z lat 1790-1816(tu,podobnie jak w poz.2,błędna data listu z 2 lutego 1815);do siostrzenicy,Jadwigi z Zamoyskich Sapieżyny,z 7 kwietnia 1831,ogł.L.Dębicki,"Przewodnik Naukowy i Literacki"1887 r.przedr.w:Puławy t.4,Lwów 1888 r.s.165-193,(listy do matki częściowo te same co ujęte w poz.2)
6. Do Marii Matuszewiczowej z 28 października 1792,rękopis:Biblioteka PAN Kraków sygn.15(B)
7. Do T.Mostowskiego fragm.listów z lat 1798-1799,ogł.H.Lisicki,"Gazeta Lwowska"1885 r.nr 171-176
8. Do C.Beydale z lat 1800-1839,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.992(Archiwum Domowe poz.424)
9. Do w.ks.Konstantego z grudnia 1814 r.rękopis:Biblioteka Polska w Paryżu sygn.537
10. Do matki,I.Czartoryskiej i brata,A.J.Czartoryskiego;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1112,828(Archiwum Domowe poz.260)
11. Do ojca,A.K.Czartoryskiego,z lat 1816-1817,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1114
12. Do J.Skrzyneckiego,z lat 1816-1817,rękopis:Biblioteka PAN Kraków sygn.2408,t.2
13. Do Ameli Prekowej 3 listy z lat 1830-1831,rękopis:Ossolineum sygn.897/II
14. Do brata,A.J.Czartoryskiego,2 listy pisane po roku 1830,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.3247
15. Do F.D.Morawskiego z 22 sierpnia(1833),ogł.L.Dębicki,"Gazeta Lwowska"1888 r.także w maszynopisie Ossolineum:Puławy t.5,s.168-170
16. Do nieznanego adresata z 10 grudnia 1834 o Księgach narodu i pielgrzymstwa polskiego(wypis z listu),rękopis:Biblioteka Polska w Paryżu sygn.54,(tu też pisma ws.spadku po synu);do Piotra Stadnickiego z roku 1838,rękopis:Biblioteka Jagiellońska sygn.7864 IV,k.110-111
17. Do F.D.Morawskiego ze stycznia 1842 r.do Kajetana Morawskiego z 22 października 1843,"Kronika Rodzinna"1886 r.s.141-142;rękopis listu do Morawskiego z roku 1843 w Bibliotece Narodowej sygn.II 6427 najprawdopodobniej identyczny z tu ogłoszonym
18. Do A.E.Koźmiana z roku 1843,rękopis:Biblioteka PAN Kraków,sygn.2040,t.2
19. Do L.Kropińskiego,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.3186
20. Do Anny Sapieżyny,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1201
21. Do nieznanego adresata,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1200
22. Od matki,I.Czartoryskiej,z lat:1779,1784-1824,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1111,1142,3181-3182,3266;fragm.listu z około roku 1815 ogł.L.Dębicki:Puławy t.2,Lwów 1887 r.s.309
23. Od ojca,A.K.Czartoryskiego;Aleksandra I;Zamoyskich;Würtembergów i in.rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1200
24. Od L.Kropińskiego z 21 maja 1813,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.5535,s.135-137
25. Od męża,L.v.Würtemberg,rękopis:Biblioteka PAN Kraków sygn.15(B)
26. Od rodziny z roku 1812 i lat następnych;m.in.od Anny,Konstantego i Aleksandra Czartoryskich;rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.649(Archiwum Domowe poz.81)
27. Od ojca,A.K.Czartoryskiego,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.3189
28. Korespondencja z różnych lat z różnymi osobami;m.in.listy od:F.D.Morawskiego,H.Błotnickiego,J.U.Niemcewicza;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.650(Archiwum Domowe poz.82),sygn.1113
29. Od C.Beydale,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.848(Archiwum Domowe poz.280)
30. Od brata,A.J.Czartoryskiego,z lat:1830-1840,1841-1854;t.2-3;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.830-831(Archiwum Domowe poz.262-263);brak daty,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1766(Archiwum Domowe poz.261)
31. Listy od rodziny z lat 1836-1854;m.in.od:Władysława,Augusta i Zdzisława Zamoyskich;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.648(Archiwum Domowe poz.80)
32. Od siostry,Zofii Zamoyskiej(zm.1837 r.)rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.1174
33. Od L.Kropińskiego z 5 maja 1840,"Kronika Rodzinna"1886 r.nr 5,s.142
34. Notatniki,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.3191(Archiwum Domowe poz.73,datowana na rok 1786,z odpisami fragm.literackich,m.in.z:Nowej Heloizy J.J.Rousseau,Imagination J.Dellile'a,ze Spectateura),sygn.ew.3228,3369
35. Błękitne soboty zebrane w r.1808",rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.3192(Archiwum Domowe poz.72);albumik sporządzony przez Marię Wirtemberską,zawierający odpisy wierszy:J.Lipińskiego,T.Matuszewicza,J.U.Niemcewicza,J.M.Fredry i in.na końcu notatnika:O miłych moich sobotach
36. Deklaracja do Rządów Krajowych na zafundowanie domu dla Sióstr Miłosierdzia,dat.Sieniawa 4 maja 1822,rękopis:Ossolineum sygn.1087/II poz.47(obecnie we Lwowie)
37. Odpowiedź na artykuł"Dziennika Powszechnego"1831 r.nr 176(z 28 czerwca)o spaleniu Lubartowa na rozkaz syna Wirtemberskiej,rękopis:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.651(Archiwum Domowe poz.83)
38. Papiery różne,głównie rachunki,korespondencja w sprawach majątkowych i in.rękopisy:Biblioteka Czartoryskich sygn.ew.644-645(Archiwum Domowe poz.76-77),sygn.ew.647(Archiwum Domowe poz.79,tu też rachunki pogrzebowe),sygn.ew.1202,5325;Biblioteka Polska w Paryżu sygn.537(Wyrok Sądu Apelacyjnego Królestwa Polskiego z roku 1845).

Wybrane opracowania nt.życia i twórczości Marii Wirtemberskiej

1. "Gazeta Warszawska":1768 r.nr 29(notka o urodzeniu)
2. "Gazeta Warszawska":1784 r.nr 87;1785 r.nr 5,9
3. I.Czartoryska:Dyliżansem przez Śląsk.Dziennik podróży do Cieplic w r.1816,z francuskiego przeł. i oprac.J.Bujańska,Wrocław 1968 r.
4. S.S.(A.Linowski):Malwina,czyli domyślność serca,"Pamiętnik Warszawski"luty 1816 r.
5. (J.Śniadecki):Malwina.List stryja do synowicy pisany z Warszawy,"Dziennik Wileński"1816 r.t.3,s.121-139;przedr.w:Dzieła t.4,Warszawa 1837 r.s.97-115
6. A.Jełowicki:Moje wspomnienia t.2,Paryż 1839 r.s.307
7. J.U.Niemcewicz:Pamiętniki czasów moich t.1-2(powst.w latach 1823-1838),wyd.J.Dihm(Warszawa)1957 r."Biblioteka Pamiętnikarzy Polskich i Obcych"
8. A.Cichowski:Ks.M.z Czartoryskich Wirtemberska,"Przegląd Poznański"t.19(1854 r.)s.502
9. E.Podolski:Kazanie przy żałobnym nabożeństwie za duszę...M....Würtemberskiej miane w kaplicy niemieckiej w Londynie,Paryż 1854 r.
10. Wspomnienie pośmiertne,"Wiadomości Polskie"1854 r.s.114 i następne.