Iwonicz-Zdrój

Miasto w województwie podkarpackim,w powiecie krośnieńskim,siedziba gminy miejsko-wiejskiej Iwonicz-Zdrój.W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa krośnieńskiego.Według danych z 1 stycznia 2012 miasto miało 1890 mieszkańców.
Geografia
Położenie
Miasto położone w Beskidzie Niskim,w dolinie Iwonickiego Potoku,na wysokości 410 m n.p.m.
Otoczone wzniesieniami

• od strony wschodniej:Piekliska(447 m n.p.m.)Borowinowa(482 m n.p.m.)Glorieta(550 m n.p.m.)Wólecka(Uhliska)(611 m n.p.m.)w grzbiecie Przymiarek
• od strony zachodniej Ispak(483 m n.p.m.)Winiarska(528 m n.p.m.)Przedziwna(553 m n.p.m.)Żabia(555 m n.p.m.)

Środowisko naturalne
Iwonicz-Zdrój leży we Wschodniobeskidzkim Obszarze Chronionego Krajobrazu.Centrum uzdrowiska otoczone jest bukowo-jodłowym lasem o bogatym podszyciu.

• Pomniki przyrody

1. Źródło Bełkotka(aleja Wincentego Pola).
2. Dąb szypułkowy(Plac Wojciecha Oczki).
3. Jodły pospolite(5 szt.okolice Bełkotki).
4. Miłorząb japoński(aleja Wincentego Pola).

Na terenie miasta znajdują się liczne źródła lecznicze,a także odwierty solanek jodobromowych są także wody siarczkowe.Iwonicz-Zdrój jest dużym ośrodkiem lecznictwa uzdrowiskowego i sanatoryjnego.Leczy się tu choroby narządów ruchu,układu trawiennego,reumatologiczne,dróg oddechowych,kobiece,układu nerwowego,skóry,osteoporozę i otyłość.
Wody mineralne
Dostępne w pijalni wód:

• „Karol 2”0,18% woda wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa,jodkowa,borowa.Suma składników stałych:1777 mg/dm³.Wskazania lecznicze:stany zapalne dróg żółciowych,żółtaczki mechaniczne i miąższowe,stany po zabiegach chirurgicznych,choroby przemiany materii,skaza moczanowa,cukrzyca,choroby układu moczowego,początkowy okres kłębowego zapalenia nerek.Przeciwwskazania:choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,zaburzenia czynnościowe żołądka i dwunastnicy,kamica fosforanowa i węglanowa dróg moczowych.
• „Klimkówka 27”1,31% woda wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa,jodkowa,kwasowęglowa.Suma składników stałych:12812 mg/dm³.Wskazania:choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy.Przeciwwskazania:kamica układu moczowego,niedokwaśność treści żołądkowej.
• „Iwonicz 11”0,54% woda kwasowęglowa,chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa,bromkowa,jodkowa,borowa.Suma składników stałych:5406 mg/dm³.Wskazania:przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka,zaburzenia czynności dróg żółciowych,przewlekły stan spastyczny jelita grubego,niedokrwistość z niedoboru żelaza,niedoczynność tarczycy,otyłość.Przeciwwskazania:nadciśnienie tętnicze,choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy,niewydolność nerek,nadczynność tarczycy.
• „Elin 7”0,62% woda kwasowęglowa,chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa,bromkowa,jodkowa,borowa.Suma składników stałych:6241 mg/dm³.Wskazania:przewlekłe zapalenie błony śluzowej żołądka,stany zapalne dróg żółciowych,zaburzenia czynności dróg żółciowych,otyłość.Przeciwwskazania:niewydolność krążenia,nadczynność tarczycy:cukrzyca,otyłość,choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy.
• „Iza 19”0,07% woda wodorowęglanowo-sodowo-wapniowa,borowa.Woda słabo zmineralizowana.Suma składników stałych 713 mg/dm³.Wskazania:kamica dróg moczowych(moczanowa,szczawianowa,fosforanowa),przewlekłe zapalenie dróg moczowych(miedniczek,moczowodów,pęcherza moczowego),choroby przemiany materii(skaza moczanowa,szczawianowa,dna),nerwobóle,bóle mięśniowe,dychawica oskrzelowa,przewlekłe nieżyty oskrzeli.Przeciwwskazania:nadciśnienie tętnicze,niewydolność krążeniowo-oddechowa,niewydolność krążeniowo-nerkowa,przerost gruczołu krokowego,choroby wątroby.

inne wody

• „Zofia 6”1,21% woda kwasowęglowa,chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa,bromkowa,jodkowa,borowa.Suma składników stałych:11560 mg/dm³.Wskazania:stosowana do kąpieli,choroby zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawów z towarzyszącym zespołem bólowym,choroby pourazowe narządu ruchu,ścięgien,mięśni,nerwów,kości i okostnej,nerwobóle.Przeciwwskazania:niewydolność krążenia,niewydolność naczyń wieńcowych z dusznicą bolesną,wady zastawkowe serca,nadczynność tarczycy,niewydolność krążenia.
• „Zofia 3”1,28% woda kwasowęglowa,chlorkowo-wodorowęglanowo-sodowa,bromkowa,jodkowa,fluorkowa,borowa.Suma składników stałych:12767 mg/dm³.Obecnie nieeksploatowana.
• „Klimkówka 25”0,09% woda słabo zmineralizowana,fluorkowa,borowa.Suma składników stałych 964 mg/dm³.Obecnie nieeksploatowana.
• „Emma”0,65% woda kwasowęglowa,chlorkowo-sodowa,jodkowo-bromkowo-żelazista.Suma składników stałych 6500 mg/dm³
• Zdrój„Karola”dla upamiętnienia Karola Załuskiego,odnowiciela uzdrowiska,szczawa słono-alkaliczna,jodowo-bromowa z dodatkiem potasu,litu,baru,strontu i wapnia.Źródło w latach sześćdziesiątych XX wieku uległo wysłodzeniu i zanikło.
• Zdrój„Amelii”dla upamiętnienia Amelii z Ogińskich Załuskiej,szczawa słono-alkaliczna jodowo-bromowa z dodatkiem litu,sodu,magnezu i żelaza.Źródło w latach sześćdziesiątych XX wieku uległo wysłodzeniu i zanikło.
• Zdrój„Józefa”dla upamiętnienia gen.Józefa Załuskiego,szczawa żelazista.Źródło w latach sześćdziesiątych XX wieku uległo wysłodzeniu i zanikło.
• Zdrój„Adolfa”dla upamiętnienia odkrywcy,chemika Adolfa Aleksandrowicza,woda siarczkowa,słabo zmineralizowana.Źródło zanikło w latach osiemdziesiątych.Poniżej Zakładu Przyrodoleczniczego.
• Zdrój„Zygmunta”dla upamiętnienia odkrywcy,lekarza Zygmunta Bośniackiego,szczawa słono-alkaliczna z zawartością siarkowodoru.Źródło wspominane w XIX w.Znajdowało się w korycie potoku Iwonickiego koło Krakowiaka.
• Zdrój„Lidia 1”woda siarczkowa,słabo zmineralizowana.Suma składników stałych 621 mg/dm³.W dolinie potoku Ispak.
• Zdrój„Witolda”woda słabo zmineralizowana.Suma składników stałych 242 mg/dm³.Na zboczu Góry Przedziwnej,poniżej Excelsioru.
• Zdrój„Czesława”woda słabo zmineralizowana.Suma składników stałych 476 mg/dm³.Na zboczu Góry Przedziwnej,za basenem.

Toponimia
Według Encyklopedii Katolickiej:nazwa XIV-wiecznej osady Iwonicz wiąże się z wczesnym kultem św.Iwona w Polsce.Etymologicznie nazwa wsi wywodzi się od imienia Iwo(Iwon)czy też bardziej popularnej tu w średniowieczu formy Iwan,nie należy jej jednak wiązać z osobą bretońskiego prawnika i świętego.Legendę o erekcji kościoła parafialnego w Iwoniczu przez biskupa krakowskiego Iwo Odrowąża uwiecznił na obrazie Jan Matejko.Obraz ten przeznaczony był do nowo budowanej kaplicy zdrojowej.W czasach autonomii galicyjskiej(w XIX wieku)nastąpił gwałtowny rozwój uzdrowiska,oraz dodano w celach reklamowych człon nazwy Zdrój,niem.Bad,w niemieckojęzycznej prasie medycznej Iwonicz występuje w tym czasie pod nazwami niem.Iwonitz-Bad lub Iwonicz-Bad.
Archeologia
Ślady działalności człowieka na tych terenach sięgają okresu neolitu(4000-2000 lat p n.e).Dowodem tego są półfabrykaty narzędzi kamiennych,znalezione na wschód od zabudowań miejscowości.Na wzgórzach,na zachód od doliny Iwonickiego Potoku,odkryto ślady osady z okresu kultury łużyckiej.Na polach i w parku dworskim znaleziono monety rzymskie,miecz,podkowę i pierścień rzymskiego legionisty.W 1989 r.w obrębie cmentarza cholerycznego odkryto ślady osady obronnej z okresu rzymskiego z okresu II-IV w.Niedaleko bo w dzielnicy Przybyłówka,przy drodze do Lasu Grabińskiego,znajdowała się osada wczesnośredniowieczna z XIII stulecia.Znaleziska archeologiczne,choć liczne nie przesądzają o ciągłości osadnictwa.
Historia
Iwonicz to jedno z najstarszych w Polsce uzdrowisk.Z 1413 r.pochodzi wzmianka o istnieniu w miejscowości wód mineralnych.W 1464 r.zbudowano we wsi modrzewiowy kościół parafialny.W wieku renesansu,gdy rozwijały się nauki przyrodnicze,wzrosło zainteresowanie leczniczymi właściwościami wód mineralnych i uzdrowiskiem.W 1515 r.miejscowość ta należała do dóbr Tyrawa,nadanych później Tarłom.Iwonicz jako uzdrowisko wzmiankowane jest w 1578 r.w książce Cieplice przez Wojciecha Oczkę,nadwornego lekarza Stefana Batorego.W tych czasach należało ono do Bobolów.Lekarz z Przemyśla Jan Sechkini w 1630 r.opisał walory wód iwonickich wraz z podaniem wskazań lekarskich.Źródła kąpielowe wspomniane były jeszcze w 1633 r.przez biskupa przemyskiego Firleja.W 1589 r.Iwonicz przeszedł do dóbr Rymanowskich przydzielonych na własność rodzinie Sienieńskich przejętych ideami reformacji i wspierających kalwinizm,a później arianizm.Zbigniew Sienieński(ur.ok.1520 r.)w 1599 r.zbudował w Iwoniczu zbór ariański.Przez Iwonicz przechodziły podczas wypraw wojennych wojska węgierskie(1474 r.)tatarskie(1624 r.)szwedzkie(1655-1656),siedmiogrodzkie(1657 r.)W okresie rozbiorów Polski(1769-1772),na tych terenach toczyły się krwawe walki;między wojskami carycy Katarzyny a Konfederatami Barskimi wspieranymi przez miejscowych i właścicieli Uzdrowiska Ossolińskich.W 1721 r.pionier polskiej literatury przyrodniczej ks.jezuita Gabriel Rzączyński(1664-1737);opisał poszukiwania,wydobycie,a nawet przetwarzanie ropy w Iwoniczu.W Visitatio Szembekiana z 1722 r.czytamy o uzdrowicielskiej sile wód iwonickich:Ta woda(w Iwoniczu)ma wielką siłę leczniczą,wzmacnia żołądek i wraca apetyt.Po pierwszym rozbiorze w 1772 r.Iwonicz znalazł się w państwie Habsburgów.W 1793 r.został odsprzedany przez ówczesną właścicielkę,Annę Teresę z Ossolińskich Potocką,jednemu z dowódców konfederacji barskiej,Michałowi Ostaszewskiemu,który zainicjował budowę pierwszych instalacji uzdrowiskowych i kąpielowych(1793 r.)ale z powodu podeszłego wieku,odsprzedał Iwonicz rodzinie Załuskich.W 1799 r.właścicielem został Teofil hr.Załuski(1760-1831),a w 1825 r.jego syn Karol hr.Załuski(1794-1845),ożeniony z Amelią z ks.Ogińskich.Wkrótce rozpoczyna się zainteresowanie i budowa pierwszych obiektów zakładu kąpielowego oraz budowa pierwszych łazienek.Właściwie założone zostały one dopiero w 1837 r.przez tę rodzinę,a zwłaszcza przez uważanego za twórcę uzdrowiska Iwonicza Zdroju Karola hr.Załuskiego,powstańca listopadowego.Po Karolu hr.Załuskim dostał Iwonicz jego syn Michał Załuski(1827-1893).Do Załuskich należał Iwonicz aż do 1945 r.kiedy to NKWD aresztowało czterech członków tej rodziny.Władysław Bełza związany był z uzdrowiskiem w Iwoniczu-Zdroju,gdzie organizował w l.1874-1890 życie kulturalne i towarzyskie.Tu również propagował i informował o pracach Towarzystwa wygłaszając odczyty.Dla regionu krośnieńskiego zasłużył się napisaniem pierwszego przewodnika krajoznawczo-turystycznego pt.Iwonicz i jego okolice wydanego w 1885 r.nakładem Zarządu Zdrojowego.W Iwoniczu-Zdroju na Kawalcach znajduje się jego pomnik ufundowany przez kuracjuszy i mieszkańców.W centrum miasta są drewniane wille i pensjonaty z XIX wieku,które wzorowano na modnym w tym czasie budownictwie uzdrowiskowym Szwajcarii.W 1914 r.w Iwoniczu przebywał Józef Piłsudski,który inspirował do tworzenia Drużyn Strzeleckich.Oprócz tych drużyn działał tu Związek Hallerczyków oraz inne organizacje patriotyczne.W pierwszych dniach II wojny światowej Iwonicka Drużyna Strzelecka pod komendą dr.Józefa Aleksiewicza wyruszyła w kierunku Lwowa.Dołączyły do niej inne drużyny i ochotnicy z mijanych miejscowości doszło do kilku potyczek z Niemcami.W Bezmiechowej w potyczce zginęło 2 strzelców,a pod Gródkiem Jagiellońskim,zabity został młody iwonicki narciarz wyczynowy Stanisław Kielar.Wobec przeważającej siły wroga dr Aleksiewicz podjął decyzję o rozwiązaniu oddziału.10 września 1939 r.wkroczyli tu Niemcy i ulokowali oddziały Wehrmachtu z 231 i z 239 Dywizji Piechoty,oddziały żandarmerii wojskowej i posterunek Werkschutzu.Działała tu Placówka AK Irys,Irena.26 lipca 1944 AK OP-15 złożona z 38 okolicznych mieszkańców,w ramach akcji„Burza”,pod dowództwem Franciszka Kochana„Obłońskiego”,bez strat wyzwoliła Iwonicz-Zdrój i jako Rzeczpospolitą Iwonicką utrzymała aż do wejścia zdziesiątkowanych w operacji dukielsko-preszowskiej wojsk radzieckich 20 września 1944.Siedziba Rządu Rzeczypospolitej Iwonickiej z dr.Józefem Aleksiewiczem na czele,mieściła się w budynku Białego Orła.Po wkroczeniu wojsk radzieckich rozpoczęły się aresztowania dokonywane przez NKWD i UB.Aresztowano:mjr.dr.Józefa Aleksiewicza,rodzinę Załuskich i kilku innych,a Zbigniewa Bartosza wywieziono do łagrów,gdzie zmarł na tyfus.Na bohaterskim obrońcy Iwonicza dowódcy placówki AK Irys Jerzym Nowaku Piku wykonano w PRL wyrok śmierci.W budynku Sanatorium Sanato,gdzie mieścił się w 1944 r.konspiracyjny szpital,w 1983 r.odsłonięto pamiątkową tablicę.Rzeczpospolitą Iwonicką upamiętniono tablicą na głazie przy Krzyżu w centrum uzdrowiska.Z dniem 1 stycznia 1956 podzielono Iwonicz na dwie jednostki administracyjne:Iwonicz Wieś jako gromadę oraz Iwonicz Zdrój jako osiedle.W 1973 r.Iwonicz-Zdrój otrzymał prawa miejskie.
O właściwościach wód leczniczych Iwonicza wspominają gazety i publikacje od chwili założenia uzdrowiska,m.in.

• „Lwowianin”,Opis Iwonicza z ryciną,Lwów,1840 r.s.222,
• „Przyjaciel Ludu”,1840 r.s.33 i 44,
• „Ärztliche Beobachtungen über die Wirkungen der Iwoniczer Heilwasser”,Wiedeń,1876 r.
• „Chemische Untersuchungen der Heilwasser von Iwonitz”.Verhandl.der geol.Reichsans 1867 r.s.66.
• Władysław Bełza;Iwonicz i jego okolice,Lwów,1885 r.
• Janusz Michalak;Iwonicz-Zdrój i okolice(nie tylko przewodnik),Krosno,1996 r.

Zabytki

• Kościół parafialny pw.św.Iwona i Matki Boskiej Uzdrowienia Chorych wzniesiony w 1895 r.z fundacji rodziny Załuskich,wg projektu architekta austriackiego Favorgera,w konstrukcji szkieletowej,typowej dla realizacji zachodnioeuropejskich.Wyjątkowy charakter nadaje wnętrzu odsłonięta,dekoracyjnie ukształtowana więźba dachowa.Świątynia stanowi wyjątkowy przykład drewnianego kościoła zdrojowego o cechach neogotyckich na terenie województwa podkarpackiego.
• Dobrze zachowany układ przestrzenny oraz stosunkowo jednolity stylistycznie zespół drewnianej zabudowy o wyjątkowej wartości zabytkowej.Czas powstania większości obiektów przypada na II poł.XIX wieku i I ćw.XX wieku.Architektura ta stanowi swoistą syntezę tzw.stylu szwajcarskiego,z poźnoklasycystycznym nurtem rodzimej architektury polskiej.W późniejszej fazie krzyżują się w niej elementy secesji z różnymi formami ciesiołki i budownictwa ludowego.
• Pomniki

1. Pamiątka(obelisk ku pamięci Karola Załuskiego wskrzesiciela uzdrowiska),ok.1860 r.przy drodze do Bełkotki
2. Pomnik Wincentego Pola,1875 r.obok Bełkotki,al.W.Pola
3. Obelisk Władysława Bełzy obok starego stoku slalomowego,za boiskiem Orlik,al.Leśna
4. Obelisk w miejscu najstarszej kaplicy zdrojowej,1925 r.przy przystanku autobusowym,pl.W.Oczki
5. Pomnik doktora Wojciecha Oczki,1978 r.naprzeciw przystanku autobusowego,pl.W.Oczki
6. Tablica upamiętniająca ofiary II wojny światowej z Iwonicza-Zdroju na starym kościele,al.Parkowa
7. Tablica pamiątkowa upamiętniająca szpital partyzancki 1984 r.na sanatorium Sanato,ul.Kulczyńskiego
8. Tablica poświęcona Rzeczypospolitej Iwonickiej,2004 r.Krzyż Milenijny przy przystanku autobusowym
9. Pomnik Teodora Torosiewicza,2005 r.obok hotelu Pod Jodłą,al.Torosiewicza
10. Pomnik Józefa Dietla,2005 r.przed Starym Pałacem,pl.Dietla
11. Pomnik Jana Pawła II obok kościoła
12. Pomnik pomordowanych na Wschodzie i Droga Krzyżowa Golgota Wschodu las za kościołem,al.Parkowa
13. Tablica pamiątkowa pamięci dr.J.Aleksiewicza,2007 r.sanatorium Stare Łazienki,pl.Dietla
14. Tablica pamięci ks.dr.Jana Rąba na nowym kościele,al.Parkowa

• Stary Pałac,ob.biura uzdrowiska,al.Torosiewicza 2,drewn.1840 r.
• Dom Zdrojowy,ob.Gminny Ośrodek Kultury,kino,pl.Dietla 2,drewn.1856 r.1870 r.1950-1956,
• łazienki borowinowe„Pijalnia Wód Mineralnych”,pl.Karola i Józefa Załuskich 2,mur.-drewn.1860 r.1930 r.
• łazienki mineralne,ob.sanatorium„Stare Łazienki”,pl.Karola i Józefa Załuskich 3,1870 r.1950 r.
• pawilon źródła„Józef”,pl.Karola i Józefa Załuskich,k.XIX,
• pawilon„Nad Źródłami”,pl.Karola i Józefa Załuskich,drewn.1838 r.1859 r.
• pensjonat„Bazar”,ob.mieszkania,sklepy,pl.Dietla 3,drewn.1870 r.
• pensjonat„Belweder”,ob.pizzeria,ul.Kulczyńskiego drewn.1880 r.XX,
• pensjonat„Biały Orzeł”,ob.sanatorium I,ul.Torosiewicza 4,drewn.1890 r.1953 r.
• komora piwniczna spalonego pensjonatu„Krakowiak”,pl.Karola i Józefa Załuskich 1,1860 r.
• pensjonat„Pod Jodłą”,ob.hotel,sanatorium,ul.Torosiewicza 1,1870 r.1985 r.
• pensjonat„Trzy Lilie”,ul.Słoneczna 11,1925-1926,
• pensjonat„Ustronie”,ob.sanatorium,al.Partyzantów 1,drewn.k.XIX,1930 r.
• pensjonat„Zofiówka”,ob.mieszkania,ul.Kulczyńskiego 4,drewn.1908 r.

Transport
Do Iwonicza-Zdroju dociera droga powiatowa Iwonicz-Iwonicz-Zdrój Droga ta łączy się w Iwoniczu z drogą krajową nr 28.Iwonicz-Zdrój ma dobre połączenie z Krosnem.Posiada połączenia autobusowe lub busowe z Jasłem,Katowicami,Kielcami,Krakowem,Leżajskiem,Lublinem,Łodzią,Rzeszowem,Ustrzykami Dolnymi,Warszawą.
Turystyka

Szlaki piesze

• Główny Szlak Beskidzki.Trasa:Iwonicz-Zdrój Rymanów-Zdrój około 2,5 godziny.

Szlaki lokalne(spacerowe)

• Rymanów-Zdrój 2 h przez Górę Przymiarki 1:15 h
• Klimkówka(Kościółek Świętokrzyski)1:10 h

Ścieżki spacerowe

• Las Piekliska(kapliczka)1 h(szlak im.J.F.Piwarskiego)
• Bałucianka(cerkiew)1:40 h przez Górę Przymiarki 1:15 h(szlak Łemkowski)
• Warzelnia soli 1:15 h przez
• źródło Bełkotka 0:15 h(szlak im.W.Pola)
• Góra Żabia 1 h(szlak im.W.Bełzy)
• Las Grabiński 1:30 h przez Cyrenajkę 0:50 h(szlak Armii Krajowej)

Szlaki rowerowe

• Szlak między Zdrojami 24 km.Pętla:Iwonicz-Zdrój,Klimkówka,Rymanów,Rymanów-Zdrój,Bałucianka i powrót do Iwonicza-Zdroju.

Edukacja

• Przedszkole Gminne im.Jana Pawła II
• Zespół Szkół
  • Szkoła Podstawowa im.ks.dr.Jana Rąba
  • Gimnazjum Publiczne im.Amelii i Karola Załuskich
• Zespół Szkół Gastronomiczno-Hotelarskich im.dr.J.Aleksiewicza

Religia

• Parafia św.Iwona w Iwoniczu-Zdroju
• Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy