Adam Jerzy Czartoryski

Książę herbu własnego,ps.„Toulouzan”(ur.14 stycznia 1770 w Warszawie,zm.15 lipca 1861 w Montfermeil)polski mąż stanu,minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego w latach 1804-1806,wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego w 1815 roku,senator-wojewoda Królestwa Polskiego(1815 r.)prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego(1831 r.)prezes Senatu,pisarz,poeta,mecenas sztuki i kultury,odznaczony Orderem Orła Białego(w 1815 r.)wielki skarbnik Katolickiego Wielkiego Przeoratu w Rosji kawalerów maltańskich w 1798 roku.Urodzony w związku małżeńskim księcia gen.Adama Kazimierza Czartoryskiego,generała ziem podolskich(1734-1823) i Izabeli z domu Flemming,chociaż często uważa się,że jego prawdziwym ojcem był Nikołaj Repnin,poseł rosyjski w Warszawie i kochanek Izabeli Czartoryskiej.Brat Marii Wirtemberskiej.Mąż ks.Anny Zofii Sapiehy(1799-1864)h.Lis córki Aleksandra Antoniego Sapiehy,adiutanta cesarza Napoleona I,ojciec Władysława fundatora Muzeum Czartoryskich w Krakowie i księcia Witolda Czartoryskiego(1822-1865)oraz Izabeli Elżbiety Czartoryskiej żony Jana Kantego Działyńskiego.
Dzieciństwo i młodość
Otrzymał staranne wykształcenie domowe(jego nauczycielem był Gotfryd Ernest Groddeck),które dopełnił podróżami zagranicznymi.W roku 1786 wyruszył w 2-letnią podróż do Niemiec,gdzie poznał Johanna Wolfganga Goethego,Christopha Martina Wielanda i Johanna Gottfrieda Herdera.W Paryżu(1788 r.)przedstawiony został królowej Francji Marii Antoninie.Tam nawiązał współpracę ze Scypionem Piattolim.W roku 1788 powrócił do kraju,gdzie został marszałkiem sejmiku w Kamieńcu Podolskim,jednak już kilka miesięcy później(1789 r.)wyjechał do Anglii i Szkocji,gdzie podjął studia w Edynburgu.Do Polski powrócił w 1791 r.Członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej.
Wojna polsko-rosyjska 1792 r.
Jako ochotnik wstąpił w roku 1792 do armii litewskiej i brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej.Był dowódcą szwadronu(w stopniu podpułkownika)w 4.Pułku Koronnym Przedniej Straży oraz rotmistrzem chorągwi 7.Brygada Kawalerii Narodowej.Zdobył Krzyż Kawalerski Orderu Virtuti Militari za udział w bitwie pod Grannem.Wraz z resztą armii litewskiej oskarżał władze i króla Stanisława Augusta Poniatowskiego o zdradę.Wkrótce potem,16 sierpnia roku 1792 odszedł ze służby wojskowej,wyjeżdżając do Wiednia i Londynu.
Powstanie kościuszkowskie
W czasie powstania 1794 r.przebywał za granicą w Brukseli i w Wiedniu.Po zniszczeniu Puław przez wojska rosyjskie,rodzice za radą generał-gubernatora-litewskiego Nikołaja Repnina wysłali swoich synów do Sankt Petersburga.Wraz z bratem Konstantynem został tam wysłany przez ojca,a celem ich bytności było ratowanie dóbr zasekwestrowanych przez Rosjan.
Pobyt w Rosji
W Rosji został kamerjunkrem Pułku Gwardii Konnej.Awansowany później do stopnia brygadiera był adiutantem wielkiego księcia Aleksandra I.Nawiązał romans z żoną Aleksandra wielką księżną Elżbietą Aleksiejewną.Po narodzinach ich córki,książę Adam został mianowany posłem rosyjskim w Królestwie Sardynii.W 1801 r.powrócił do Rosji.W 1802 r.przeprowadzono reformę władz imperium według zaleceń księcia Adama.Utworzono 8 ministerstw i komitet ministrów pod przewodnictwem cesarza.Czartoryski został zastępcą Aleksandra Woroncowa,mianowany członkiem rady do spraw szkolnych w Ministerstwie Oświaty i członkiem komitetu urządzania Żydów.Po utworzeniu okręgu naukowego wileńskiego,w 1803 r.objął jako kurator władzę szkolną w 8 guberniach zachodnich Rosji.Na tym stanowisku był m.in.zwierzchnikiem odnowionego Uniwersytetu Wileńskiego.Został przyjacielem i doradcą cesarza Aleksandra I.Mianowany przez niego w 1803 r.kuratorem wileńskiego okręgu naukowego przyczynił się do rozwoju oświaty na wschodnich ziemiach zabranych dawnej Rzeczypospolitej,rozbudował sieć szkół parafialnych z językiem polskim.Położył duże zasługi w rozkwicie Uniwersytetu Wileńskiego.W 1824 r.po procesie filomatów i filaretów podał się do dymisji.W latach 1804-1806 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych w rządzie Rosji.Był zwolennikiem rozwoju zjednoczonej Polski pod berłem rosyjskim(tzw.plan puławski).Był członkiem rosyjskiego Senatu i Rady Państwa.Orientacji prorosyjskiej pozostał wierny także w okresie Księstwa Warszawskiego.Po ataku francuskim na Rosję w 1812 r.wziął dymisję ze stanowisk państwowych i wyjechał za granicę.Jego osoba była brana pod uwagę w trakcie rozpatrywania kwestii polskiej.Proponowano uczynienie księcia Adama wicekrólem odbudowanego państwa polskiego.Po klęsce Napoleona w Rosji,ministrowie Księstwa Warszawskiego zwrócili się do Czartoryskiego z propozycją przyłączenia księstwa do Rosji,z zachowaniem Konstytucji 3 maja lub odmienionej konstytucji księstwa.W 1814 r.w Chaumont Czartoryski przedstawił Aleksandrowi program połączenia 8 guberni litewsko-ruskich z Księstwem Warszawskim.
Królestwo Kongresowe
W czasie kongresu wiedeńskiego jako doradca Aleksandra I współdziałał w utworzeniu konstytucyjnego Królestwa Polskiego.23 listopada 1814 został przyjęty do loży masońskiej Świątynia Izis.Od lipca 1814 r.stał na czele Komitetu Cywilnego Reformy i uczestniczył w przygotowaniu ustawy konstytucyjnej.15 czerwca 1815 został wiceprezesem Rządu Tymczasowego.1 grudnia 1815 mianowany senatorem-wojewodą Królestwa Kongresowego.Następnie za sprawą wielkiego księcia Konstantego i carskiego komisarza Nikołaja Nowosilcowa został odsunięty od funkcji politycznych w rządzie i skupił się na sprawach oświatowych.Po śmierci Aleksandra I przeszedł do opozycji konserwatywnej.25 września 1817 ożenił się z księżniczką Anną Zofią z domu Sapiehą.W 1828 roku był członkiem Sądu Sejmowego,mającego osądzić osoby oskarżone o zdradę stanu.
Powstanie listopadowe
Po wybuchu powstania listopadowego w nocy z 29 na 30 listopada książę Czartoryski wszedł w skład Rady Administracyjnej a 3 grudnia został prezesem Rządu Tymczasowego,a następnie Rządu Narodowego do 15 sierpnia 1831.W początkowym okresie liczył na ugodę z Mikołajem I,później zaś na interwencję dyplomatyczną państw zachodnich.Po upadku powstania udał się na emigrację.Za udział w powstaniu cesarz Mikołaj I Romanow skazał go na karę śmierci przez ścięcie toporem.
Emigracja
25 lutego 1832 w czasie swojego pobytu w Wielkiej Brytanii powołał Literary Association of the Friends of Poland,stowarzyszenie mobilizujące brytyjską opinię publiczną wokół sprawy polskiej.W 1833 r.osiadł w Paryżu,kupując w 1843 r.Hôtel Lambert.Stanął na czele stronnictwa konserwatywnego Hôtel Lambert.Popierał antyrosyjską politykę państw europejskich,a także ruchy rewolucyjne i narodowe,upatrując w nich możliwość odbudowy Polski.W 1839 r.wiązał nadzieje dla sprawy polskiej z wybuchem konfliktu międzynarodowego o Belgię.Umieszczał oficerów i żołnierzy Polaków w armiach hiszpańskiej i portugalskiej,by przygotowywać kadry przyszłego wojska polskiego.Pragnął związać sprawę polską z antyrosyjskim powstaniem górali Szamila.W 1839 r.upadł projekt ogłoszenia księcia Adama królem Polski na emigracji.W 1840 r.Czartoryski podjął się przeprowadzenia programu odnowienia świata słowiańskiego w oparciu o imperium osmańskie.W 1841 r.powstała wschodnia agencja główna,kierowana przez Michała Czajkowskiego,a w 1843 r.agencja zachodnia Ludwika Orpiszewskiego.W czasie Wiosny Ludów przebywał w Berlinie,gdzie całkowicie rozczarował się do koncepcji wspólnego polsko-francusko-pruskiego wystąpienia przeciw Rosji.W okresie wojny krymskiej 1853-1856 patronował polskim formacjom wojskowym w Turcji.Po pokoju paryskim w 1856 r.wycofał się z czynnego życia politycznego.W 1858 r.odwiedził Gołuchów.W Wiedniu został przyjęty przez cesarza Franciszka Józefa I.W 1860 r.powołał Bureau des Affaires Polonaises.Zmarł w Montfermeil pod Paryżem.Został pochowany na polskim cmentarzu w Montmorency.W sierpniu 1865 r.trumny ze szczątkami księcia oraz jego żony(zmarłej w 1864 r.)przewieziono do Sieniawy na Podkarpaciu,gdzie zostały złożone w rodowej krypcie.
Mecenat naukowy i twórczość literacka
Był także mecenasem literatury i sztuki.Był jednym ze współtwórców założonego w 1832 r.Towarzystwa Literackiego,a od 1853 r.jego dożywotnim prezesem.Współtworzył także Stowarzyszenie Pomocy Naukowej oraz Bibliotekę Polską w Paryżu.Pisał dzieła z zakresu polityki,ale również wiersze i poematy często związane tematycznie z Puławami.Do bardziej znanych należą:Bard Polski(1840 r.)Powązki(1918 r.)oraz pamiętnik:Memoires...(t.1-2,1887 r.)tłumaczenie polskie Pamiętniki ks.Adama Jerzego Czartoryskiego...(Kraków,1904-1905).Znane są także jego rozprawy o Kniaźninie(1853 r.)Niemcewiczu(1860 r.) i Kancie.Przekładał również dzieła Horacego,Sofoklesa i Pindara.Został także wprowadzony na karty literatury polskiej przez Słowackiego w Kordianie oraz Wyspiańskiego w Lelewelu.
Działalność masońska
W XVIII wieku był członkiem loży Świątynia Izis,był sędzią i członkiem honorowym loży wolnomularskiej Bouclier du Nord w 1811 roku,członkiem loży Kazimierz Wielki w 1819/1820 roku,członkiem honorowym loży Ciemności Rozproszone w 1820 roku.
Ważniejsze dzieła

• Bard polski,powst.1795 r.wyd.J.U.Niemcewicz(bez podania nazwiska autora)w książce:K.Sienkiewicz Skarbiec historii polskiej,t.1,Paryż 1840 r.s.465-589 i odb.wyd.następne:Paryż 1860 r.Biblioteka Polska;fragm. i streszczenie ogł.L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.wyd.J.Kallenbach,Brody 1912 r.Arcydzieła Polskich i Obcych Pisarzy,t.79
• Na obcej ziemi i spod obcej strzechy,powst.1795 r.fragmenty ogł.L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Do Katarzyny II. Urywek,powst.1795-1796,wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)także w odbitkach pt.Bard polski...Kraków 1918 r.
• Powrót do Puław,powst.około roku 1801,fragmenty wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Wiersz do matki,powst.1809-1813,wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Myśli dążące do zamiaru polepszenia bytu włościan polskich i podania im środków dojścia stopniami do niepodległości bez szkody właścicieli,Warszawa(1814 r.)
• O Koblańskim(nekrolog),powst.około roku 1817,niewydany,streszczenie ogł.L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Życie Kniaźnina,powst.około roku 1817,wyd.Przegląd Poznański 1853 r.odb.Poznań 1853 r.(wyd.anonimowe)
• Do Iksów...(wiersz),powst.prawdopodobnie w latach 1816-1818,wyd.B.Gubrynowicz:„Z dziejów Towarzystwa Iksów w Warszawie”,Kurier Warszawski 1914 r.nr 1(autorstwo Czartoryskiego domniemane)
• Królowa Jadwiga(monografia historyczna),powst.1818 r.niewydana,streszczenie ogł.L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Prozodia polska,powst.1820 r.(wymienia ją J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57,1919 r.)
• Essai sur la diplomatie ou manuscrit d’un Philhellène.Publié par M.Toulouzan,powst.około roku 1823,wyd.Paryż 1830 r.wyd.2 Paryż 1864 r.przekł.polski fragm.Czas 1872 r.nr 291 i nn.1873 r.nr 26 i nn.
• Wiersz do J.M.Fredry,powst.około roku 1824,fragmenty ogł.L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.całość wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Na bal,powst.1828-1829,wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Powązki(poemat niedokończony),powst.1795-1830,fragmenty ogł.L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.całość wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Wiejskie ogrody,powst.1795-1830,fragmenty wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Kiedyś,powst.1795-1830,wyd.J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Sybilla puławska(poemat niedokończony),powst.1795-1830,fragmenty ogł.L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Pochwała Jana Pawła Woronicza,czytana na posiedzeniu Tow.Przyj.Nauk dnia 30 kwietnia 1830 roku,Puławy(1830 r.)wyd.2 Puławy 1830 r.(w dodatku:poezje Woronicza),rękopis:Ossolineum,sygn.1898/II
• Dernier mot sur le statut organique imposé à la Pologne le 26 fèvr.1832,Paryż 1833 r.
• Mowy...od roku 1838-1847,wyd.ze wstępem T.A.Olizarowski,Paryż 1847 r.
  • przekł.francuski:pojedynczych mów(II połowa XX wieku)
  • przekł.niemiecki:K.Biedermann Fürst A.G.Czartoryski und seine Stellung zur Sache Polens,t.2,Lipsk 1848 r.
• Lettre...aux Polonais.(Paris,26 août 1854),Paryż(1854 r.)
• Lettre...à Lord Dudley-Stuart,membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne.(Paris,24 mars 1854),brak miejsca i roku wydania
• O pańszczyźnie,Paryż 1858 r.
• Letter of the A.Prince...(Paris,30 septembre 1859),brak miejsca i roku wydania(broszurowane razem z:Lettre...à Lord Dudley-Stuart,membre du Parlament à l’ocassion du dînner donné à Londres par le Société des Amis de la Pologne)
• Wezwanie do składki na medal dla lorda D.C.Stuarta,Paryż 1859 r.
• Odezwa do kochanych rodaków.Sierpień,Paryż 1859 r.
• Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza,Paryż 1860 r.rękopisy(kopie z odręcznymi poprawkami autora)w Bibliotece Czartoryskich:Archiwum Domowe,sygn.Ew.XVII 703-706,Ew XV/1850(tu na s.299-453 listy od Niemcewicza)
• Testament polityczny...pisany w Montfermeil,dnia 14 lipca 1861,Paryż(1861 r.),inne wyd.Paryż 1861 r.
• Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre I^er.Préface de Mr Charles de Mazade,t.1-2,Paryż 1887 r.
  • przekł.polski:K.Scipio Pamiętniki ks.Adama Jerzego Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I,słowo wstępne L.Gadona,przedmowa K.de Mazade,t.1-2,Kraków 1904-1905
  • przekł.angielski:A.Giełgud:Memoirs of Prince Adam Czartoryski and His Correspondence with Alexander I,Londyn 1888 r.
  • przekł.rosyjski:t.1,pt.Russkij dwor w konce XVIII i naczale XIX stoletija.Iz zapisok kn.Adama Czartoryskiego.1795-1805,Petersburg 1908 r.A.Dmitrijew,t.1-2,Moskwa 1912-1913
• O pocieszeniu,t.1-2,niewydane,dzieło filozoficzne pisane w ciągu całego życia,przedmowa napisana w roku 1853,streszczenie podał L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Pan Sędzia Deluta.Sceny z pierwszych lat panowania Stanisława Augusta,niewydane,streszczenie podał L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Kant(rozprawa),niewydana,streszczenie podał L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• O czasach dawnego rycerstwa w porównaniu do wieku teraźniejszego,nieukończone,niewydane,streszczenie podał L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Wstęp do historii,nieukończony,niewydany,streszczenie podał L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.
• Wstęp do historii Litwy,niewydany,streszczenie podał L.Dębicki:Puławy,t.4,Lwów 1888 r.

Spis wierszy Adama Jerzego Czartoryskiego z d.3 grudnia 1861,sporządzony w Paryżu,podaje tytuły następujących utworów poetyckich wcześniej nie opublikowanych:Bekiesz,ballada heroiczna;Helena;O Temirze;Do księdza Józefa Koblańskiego;Na śmierć Tukresa;Do Ojczyzny 1796 r.Ułomek o życiu ludzkim;Strofy na śmierć Tadeusza Kościuszki;Portret;Do Ojca;Urywek;O wychowankach księżny Generałowej Czartoryskiej;Do miłości;Nowy Rok,na imieniny ks.Generała Z.P.O Foubrunie;Do Hanny;Phoebus i Dafne;Strofy na śmierć Leosia mego.1828 r.Do sióstr moich;Znikły me szczęsne godziny wymienione wiersze(kopie i autografy),z wyjątkiem ostatniego,znajdowały się w Bibliotece Czartoryskich(Archiwum Domowe).Tamże wiersz o inc.Nikłych aż dotąd ogniów łoną obłąkany...(z poprawkami F.D.Kniaźnina).Ponadto pisał mowy i pisma okolicznościowe,Rękopisy znajdują się m.in.w Bibliotece Czartoryskich,Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.136),Archiwum Kuratorii Wileńskiej.
Przekłady

• Pindar:Ody(wybrane),niewydane,autograf nieznany,wiadomość podał J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Horacy:Ody(wybrane),niewydane,autograf nieznany,wiadomość podał J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Sofokles:Antygona,niewydane,autograf nieznany,wiadomość podał J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• Do Wenery(z greckiego),niewydane,autograf nieznany,wiadomość podał J.Kallenbach:„O Bardzie polskim ks.Adama Czartoryskiego wobec nieznanych jego poezji”,Rozprawy AU Wydział Filologiczny,t.57(1919 r.)
• J.Macpherson:Pieśń Osjana(fragm.„Śmierć Oskara”),rękopis:Biblioteka Czartoryskich(Archiwum Domowe)
• J.Addison:Cato(fragm.monologu Katona z 5 aktu),rękopis:Biblioteka Czartoryskich(Archiwum Domowe).

Listy i materiały

• Do I.Czartoryskiej z lat 1785-1789,rękopis:Biblioteka Czartoryskich:Ew.1089 r.(Archiwum Domowe nr 529)
• Do G.E.Grodka z lat 1787-1822,rękopisy:Biblioteka Jagiellońska,sygn.3097;Biblioteka Czartoryskich,sygn.5240,5445
• Korespondencja z S.R.Woroncowem z lat 1801-1807,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5528-5533
• Do Jana Śniadeckiego z lat 1801-1825,rękopisy:Biblioteka Jagiellońska,sygn.3104
• Korespondencja z P.Cycyanowem z lat 1802-1805,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5539
• Korespondencja z S.Piattolim z lat 1803-1807,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5508
• Korespondencja z A.M.Golicynem,Janem Śniadeckim,T.Czackim,G.E.Grodkiem z roku 1803 i in.(w sprawach Uniwersytetu Wileńskiego),rękopis:Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego,sygn.F.Pol.XVIII 1.
• Korespondencja z S.R.Woroncowem,wydana pt.„Pierepiska gr.S.R.Woroncowa z kn.A.Czartoryjskom. 44 pis’ma 1803-1807”,Archiv kn.Woroncowa,t.15
• Do N.N.Nowosilcowa z lat:1805,1807,1812,wydane pt.„Tri pis’ma kniazia A.Czartoryjskogo k N.N.Nowosilcowu.1805 r.1807 r. i 1812 r.godow,soobszczeny N.J.Makarowym,Russkij archiw 1875 r.t.1,s.325
• Korespondencja z F.Gentzem z lat 1805-1806,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5534
• Korespondencja z Tatiszczewem z lat 1805-1807,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5538
• Do T.Czackiego 2 listy z roku 1806,rękopis:Biblioteka Jagiellońska,sygn.3140
• Do J.Mickiewicza z roku 1806,rękopis:Biblioteka Jagiellońska,sygn.3140
• Korespondencja z K.Ypsylantim z lat 1806-1808,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5540
• Korespondencja z Aleksandrem I z lat 1806-1823,wyd.w:Alexandre I^er et le prince Czartoryski.Correspondence particulière et conversations 1801-1823...avec une introduction par Ch.de Mazade,Paryż 1865 r.wyd.2(powiększone)w książce:Mémoires du prince Adam Czartoryski et sa correspondence avec l’ empereur Alexandre I^er.Préface de Mr Charles de Mazade,t.1-2,Paryż 1887 r.
• Do T.Czackiego z roku 1806(1 list) i Jana Śniadeckiego(6 listów),wyd.M.Baliński:Pamiętniki o Janie Śniadeckiem,t.2,Wilno 1865 r.
• Do A.K.Czartoryskiego z lat 1807-1821,fragmenty ogł.L.Dębicki:Puławy(1762-1830),t.2,Lwów 1887 r.s.182-184,233-243,323-341
• Do I.Czartoryskiej z lat 1807-1835,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.Ew.816-818(Archiwum Domowe nr 248-250)
• Do T.Czackiego z roku 1809,wyd.A.Osiński w:O życiu i pismach T.Czackiego,Krzemieniec 1816 r.także wyd.2 Kraków 1851 r.
• Do Jana Śniadeckiego z roku 1809 i S.Malewskiego z roku 1819,wyd.S.Pigoń:„Księcia kuratora A.Czartoryskiego troski o język i literaturę polską”,Źródła Mocy 1931 r.nr 7 i odb.przedr.w książce:Wśród twórców,Kraków 1947 r.
• Do I.Czartoryskiej z lat 1811-1834,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.Ew.625(Archiwum Domowe nr 57)
• Do A.Potockiego w zbiorze z lat 1812-1831 i do A.z Lubomirskich Potockiej z roku 1813,rękopisy:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.290,293)
• Do K.Koźmiana z lat:1815,1817 i brak daty,rękopis:Biblioteka PAN Kraków,sygn.2031:t.1,k.12-15;t.2,k.99;list z 14 maja 1815 ogł.A.E.Koźmian:Wspomnienia moje,t.1,Poznań 1867 r.
• Do S.Malewskiego z lat 1816-1822,wyd.J.Kallenbach:„Kuratoria Wileńska(1803-1823)”,Biblioteka Warszawska 1904 r.t.3;przedr.w:„Czasy i ludzie”,Warszawa 1905 r.
• Do A.M.Golicyna z roku 1817,Uniwersytet Wileński i S.Malewskiego z roku 1822,ogł.T.Turkowski:Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi,t.2,Wilno 1937 r.
• Korespondencja z A.Felińskim z lat 1818-1819,fragmenty wyd.E.Kipa Pamiętnik Literacki,rocznik 7(1908 r.)s.616-622
• Korespondencja z P.Maleszewskim:do z 9 sierpnia 1818,od z 26 września 1815,listy różne;rękopisy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5442,5476;Biblioteka byłej Wyższej Szkoły Handlowej w Warszawie
• Do J.U.Niemcewicza oraz korespondencja z K.U.Niemcewiczem z lat 1849-1850,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5450,5452,5462,5472;fragm.listu do J.U.Niemcewicza z 17 września 1822 ogł.B.Gubrynowicz,Pamiętnik Literacki,rocznik 21(1924/1925),s.288
• Korespondencja z J.Twardowskim z lat 1822-1824,wyd.J.Ogończyk Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznania,t.26(1899 r.) i nadb.Poznań 1900 r.
• Do A.K.Czartoryskiego,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.Ew.3212
• Do G.A.Capodistrii z Florencji 7 lutego 1827;do L.Sapiehy 2 listy z Paryża:1 października 1832 i 7 czerwca 1841;do A.Zamoyskiego 2 listy z Paryża:20 i 22 marca 1861;ogł.M.Handelsman:„Z korespondencji księcia Adama”,Przegląd Współczesny,t.66(1938 r.)nr 7,s.91-102
• Do J.Skrzyneckiego z roku 1831,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.3934-3935
• Korespondencja z Anglii z lat 1831-1832,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5274
• Korespondencja z lat 1831-1833(71 listów),ogł.W.Plater Album Muz.Nar.w Raperswilu,Poznań 1871 r.
• Korespondencja z lordem Stuartem Dudleyem z lat 1834-1852,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5473-5475,5517-5519,Wezwanie do składki na medal dla lorda D.C.Stuarta
• Do A.Mickiewicza 8 listów z lat 1838-1855 i do L.Platera z roku 1839,wyd.W.Mickiewicz Korespondencja Adama Mickiewicza,t.3-4,Paryż 1876-1885 i wyd.następne;list z 27 października 1855 ogł.E.Heleniusz(E.Iwanowski):Wspomnienia z minionej przeszłości,t.2,Kraków 1876 r.s.558 nn.
• Do A.Mickiewicza z 20 grudnia 1841,wyd.W.Kochanowski Pamiętnik literacki,rocznik 7(1908 r.)s.623
• Do M.Czajkowskiego:15 listów z roku 1842,1 list z 1848 r.1 list z 1849 r.3 listy z 1855 r.do W.Czartoryskiego z roku 1855 i do A.Mickiewicza z roku 1855;wyd.F.Rawita Gawroński:„Działalność emigracji z r.1831 na terenie Turcji do pokoju paryskiego”,Przewodnik Naukowy i Literacki 1908 r.
• Do:Abdul-Medżida z roku 1851,S.Drozdowskiego z 1852 r.A.Alléona z 1854 r.M.Czajkowskiego 2 listy z 1855 r. i inne,rękopis:Biblioteka PAN Kraków,sygn.1900,t.1
• Do H.Błotnickiego z roku 1853,rękopis:Ossolineum,sygn.12165/II
• Do B.Zaleskiego z roku 1853,wyd.J.Tretiak:Bohdan Zaleski,t.3,Kraków 1914 r.
• Do L.Łętowskiego 2 listy z roku 1858,wyd.L.Dębicki:Ks.biskup Łetowski,Lwów 1873 r.
• Kilkadziesiąt listów wyd.L.Gadon:„Ks.A.Czartoryski podczas powstania listopadowego”,Przegląd Polski,rocznik 25(1890/1891),t.4(100)rocznik 26(1891/1892),t.1(101) i wyd.osobne:Kraków 1892 r.także wyd.nowe:Kraków 1903 r.
• Do L.Nabielaka i K.Różyckiego;w książce:Kilka aktów i dokumentów odnoszących się do działalności A.Towiańskiego,t.1,Rzym 1898-1899
• Do W.Cousina,wyd.J.Kleiner:„Listy A.Czartoryskiego i Mickiewicza do Cousina”,Przegląd Współczesny 1926 r.nr 55
• Od A.K.Czartoryskiego z lat 1784-1809,fragmenty ogł.L.Dębicki:Puławy(1762-1830),t.4,Lwów 1888 r.s.63-81
• Od I.Czartoryskiej z lat 1785-1800;tu również kilka listów od ojca,Adama Kazimierza,m.in.z roku 1802;wyd.S.Duchińska Kronika Rodzinna 1886-1887 i wyd.osobne:„Listy I.Czartoryskiej do starszego syna,księcia Adama”,Kraków 1891 r.
• Od I.Czartoryskiej z lat 1799-1800,fragmenty ogł.L.Dębicki:Puławy(1762-1830),t.4,Lwów 1888 r.s.103 nn.
• Od I.Czartoryskiej z lat 1801-1835,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.Ew.1036-1038(Archiwum Domowe nr 468-470)
• Od S.Trembeckiego 7 listów z lat 1801-1802,wyd.J.Kott,R.Kaleta:Listy Stanisława Trembeckiego,t.2,Wrocław 1954 r.
• Od F.Karpińskiego 3 listy z lat 1802-1817,wyd.T.Mikulski,R.Sobol:„Korespondencja Franciszka Karpińskiego z lat 1763-1825”,Wrocław 1958 r.Archiwum Literatury,t.4
• Od T.Mostowskiego 2 listy z roku 1803,wyd.J.Platt:Tadeusz Mostowski jako wydawca.Z problemów„polskich Didotów”,Ze skarbca kultury 1960 r.zeszyt 12
• Od T.Czackiego 10 listów z lat 1803-1811,wyd.w całości lub fragm.L.Dębicki:„Z korespondencji naukowej Puław”,Biblioteka Warszawska 1885 r.t.1;przedr.w:Puławy,t.3 Lwów 1888 r.s.92 nn.
• Od J.U.Niemcewicza 87 listów z lat 1803-1840,wyd.Żywot Juliana Ursyna Niemcewicza,Paryż 1860 r.s.299-453
• Od J.U.Niemcewicza z lat:1804,1820;rękopisy:Biblioteka Narodowa, nr akcesji 6939(Archiwum Wilanowskie,sygn.nr 216) i Biblioteka Czartoryskich,sygn.5504
• Od I.Potockiego z lat 1804-1805,rękopis:Biblioteka Czartoryskich(Archiwum Domowe,sygn.nr 1226)
• Od J.Chodaniego,rękopis:Archiwum Kuratorii Wileńskiej,sygn.108,zawierający materiały z lat 1804-1824
• Od J.Wybickiego z roku 1804 i od T.Gorzeńskiego z roku 1814,ogł.A.M.Skałkowski: Archiwum Wybickiego,t.2,Gdańsk 1950 r.
• Od Jana Śniadeckiego 5 listów z lat 1805-1807,wyd.M.Chamcówna,S.Tync:Korespondencja Jana Śniadeckiego:Listy z Krakowa,t.2(1787-1807);ze spuścizny po L.Kamykowskim,Wrocław 1954 r.
• Od L.Platera z roku 1806,rękopis:Biblioteka Jagiellońska,sygn.3140
• Od Jana Śniadeckiego z lat 1806-1807,rękopis:Biblioteka Jagiellońska,sygn.3162,t.1-2
• Od Jana Śniadeckiego 11 listów z lat 1806-1818 oraz 2 listy(brak daty),wyd.M.Baliński:Pamiętniki o Janie Śniadeckim,t.1-2,Wilno 1865 r.
• Korespondencja Jana i Jędrzeja Śniadeckich z lat 1806-1829,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.125
• Od Jana Śniadeckiego z lat 1807-1808,rękopis:Biblioteka Jagiellońska,sygn.3157
• Od Jana Śniadeckiego 5 listów z lat 1807-1809,wyd.M.Baliński:Studia historyczne,Wilno 1856 r.
• Od Jana Śniadeckiego,znajdowały się w zbiorach w Jaszunach koło Wilna,w tekach obejmujących lata:1808-1809,1810-1830;odpisy L.Kamykowskiego w Bibliotece PAN Kraków
• Od A.Osińskiego 2 listy z lat 1809-1816;od S.Kłokockiego z roku 1813;rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5476;list z roku 1809 wyd.A.Kowalska:„Jeszcze jedno hasło z nie wydanego słownika języka polskiego Alojzego Osińskiego”,Prace Polonistyczne,seria XIII(1957 r.)
• Od Jana Śniadeckiego z lat 1809-1824,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.127
• Od P.S.Dupont de Nemours z roku 1811,wyd.L.Dębicki Puławy(1762-1830),t.4,Lwów 1888 r.
• Od J.Zawadzkiego,ogł.T.Turkowski:Początki„Pamiętnika Warszawskiego”w r.1814”,Pamiętnik Warszawski 1931 r.s.10
• Od F.Bentkowskiego z 19 maja 1815,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5476
• Od K.Lacha Szyrmy 5 listów z lat 1819-1846,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5521;ogł.A.Aleksandrowicz:„Przyczynki do działalności kulturalno-literackiej Krystyna Lacha Szyrmy”,Przegląd Humanistyczny 1961 r.nr 2
• Korespondencja z M.Jurkowskim,rękopisy:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5477;Biblioteka Jagiellońska,sygn.976/1;fragm.listu od Jurkowskiego z 14 lipca 1819 ogł.M.Plezia w dodatku do:„Michał Jurkowski i greka w Krzemieńcu,1805-1830”,Wrocław 1964 r.PAN.Oddział w Krakowie.Prace Komisji Filologii Klasycznej nr 5
• Od J.Zawadzkiego i Jana Śniadeckiego z roku 1821,fragmenty ogł.T.Turkowski:Materiały do dziejów literatury i oświaty na Litwie i Rusi,t.2,Wilno 1937 r.
• Od J.K.Chodaniego z roku 1822,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5477
• Od J.Gołuchowskiego z roku 1823,wyd.L.Dębicki Puławy(1762-1830),t.4,Lwów 1888 r.
• Od A.Kłągiewicza z roku 1823,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5458
• Od Jędrzeja Śniadeckiego,ogł.A.Wrzosek:„Listy Jędrzeja Śniadeckiego do księcia A.Czartoryskiego,kuratora Wileńskiego Okręgu Naukowego”,Krytyka Lekarska 1903 r. i odb.
• Od J.Bema z lat 1832-1847,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5483
• Od emigrantów polskich w Ameryce z lat 1834-1837,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5500
• Od różnych osób z Tuluzy z roku 1843,rękopis:Biblioteka Czartoryskich,sygn.5479
• Od C.Norwida z:2 czerwca 1850 i 7 kwietnia 1860;z autografów Biblioteki Czartoryskich ogł.S.Pigoń:„Z korespondencji Cypriana Norwida.Listy do A. i Wł.Czartoryskich”,Tydzień,dodatek do Głosu Narodu 1936 r.nr 11-12;odb.Kraków 1936 r.
• Od C.Norwida z lata roku 1852,ogł.S.Pigoń:„Kilka listów Cypriana Norwida”,Głos(Poznań)1935 r.nr 1;przedr.w odbitkach C.Norwid:„Słowo i litera w rozwoju dziejowym uważane.Garść listów z lat 1846-1883”,Warszawa 1935 r.(1936 r.)
• Od C.Norwida z 7 kwietnia 1856,autografu Biblioteki Czartoryskich,ogł.S.Pigoń:„Uwaga Cypriana Norwida o III cz.Dziadów”,Ruch Literacki 1930 r.nr 4
• Od M.Grabowskiego,wyd.M.Handelsman:„Nieznany list M.Grabowskiego do ks.Adama”,Księga pamiątkowa ku czci L.Pinińskiego,t.1,Lwów 1936 r.s.349-358
• Od F.Bentkowskiego,rękopis:Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego,sygn.2795(Pol.F.XVIII 8)
• Dyplom Akademii Wileńskiej z roku 1808 mianujący Czartoryskiego członkiem honorowym,rękopis:Archiwum Główne Akt Dawnych(Archiwum Wilanowskie,sygn.370)
• Zapiski z roku 1810,wydane pt.„Zapiska kniazia A.Czartoryskiego ob jego politiczeskom połozenii(1810 r.)Soobszczeno grafom S.G.Stroganowym”,Russkij archiw 1876 r.t.1,s.418
• Zalecenia dane J.Twardowskiemu z lat 1822-1824,wyd.Dr Szeliga(J.Bieliński):„Reforma Uniwersytetu Wileńskiego...za rektoratu Twardowakiego”,Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce,t.9(1897 r.)

Szereg innych dokumentów rejestruje Estreicher III(1962 r.)362-364.Rękopisy listów znajdowały się m.in.w:Bibliotece Czartoryskich,Archiwum K.Montalemberta w La Roche en Breuil,Bibliotece Jagiellońskiej,a także w:Bibliotece Krasińskich i w zbiorach raperswilskich Biblioteki Narodowej;zniszczone w roku 1944.